Bushe Kuti Mwa-asuka Ifi Fipusho?

Mulandu nshi Lesa asalilepo ukupeela abena Israele inkwale ilyo bali mu matololo?

▪ Ilyo abena Israele bafumine mu Egupti, pa miku ibili, Lesa abapeele inkwale ishingi nga nshi ukuti balye.—Ukufuma 16:13; Impendwa 11:31.

Inkwale fyuni ifyalepa amasentimita 18 kabili fifina amagramu 100. Inkwale shisandila sana ku masamba ya Asia na ku Bulaya. Mu nshita ya mpepo, ifi fyuni fyatemwa ukuya ku North Africa na ku Arabia, kabili fipita mu lulamba lwabela ku kabanga ka Bemba ya Mediterranean na mu mpanga ya Sinai.

Icitabo ca The New Westminster Dictionary of the Bible, catila inkwale “shilapupuka bwangu kabili shipupukila pamo, e lyo shilola ukuleya umwela; lelo umwela nga wayaluka, nelyo nga shanaka, shonse fye shilapona pa nshi, kabili tashikwata na maka ya kupupuka.” Pa kuti shime na kabili palapita ubushiku bumo nelyo shibili, ne ci cilenga abantu baleshipaya sana. Ku kutampa kwa ba 1900, cila mwaka icalo ca Egypt caleshitisha inkwale 3,000,000 ku fyalo fimbi.

Imiku yonse ibili abena Israele babapeele inkwale yali ni pa kati ka April na May. Nangu cingati inkwale lyonse shalepita mu mpanga ya Sinai pali iyi nshita, Yehova e ‘waimishe umwela’ uwalengele ukuti shiponene mu nkambi ya bena Israele.—Impendwa 11:31.

Bushe “umutebeto wa kusangulula” uo balandapo pali Yohane 10:22 wali mutebeto nshi?

▪ Imitebeto itatu iyo Lesa aebele abaYuda ukulasefya cila mwaka yali Umutebeto wa Mukate Ushatutumuka uwalebako pa kati ka March na April, Umutebeto wa Pentekoste uwalebako pa kati ka April na May, no Mutebeto wa Kulonganya uwalebako mu lusuba. Umutebeto uo balandapo pali Yohane 10:22 walebako mu “nshita ya mpepo” kabili baleibukisha ilyo bapeele itempele lya kwa Yehova umuku walenga bubili mu 165 B.C.E. Balesefya uyu mutebeto pa nshiku 8, waletendeka pa 25 mu mweshi wa Kislevu. Cinshi calengele ukuti batendeke ukulasefya uyu mutebeto?

Mu 168 B.C.E., kateka wa ku Siria uwa bena Selukia Antiochus IV Epiphanes, alefwaya ukupwisha imipepele ya baYuda ne ntambi shabo. E ico akuulile icipailo pa muulu wa cipailo ca kwa Yehova mwi tempele lyali mu Yerusalemu. Pali ici cipailo e po aletuulila amalambo kuli Seu, lesa wa baGriki.

Ici e calengele ukuti ba Makabe batendeke ukulwisha abena Selukia. Yuda Makabe, intungulushi ya baYuda, alipokele Yerusalemu, abongolwele icipailo bakoweshe no kukuulapo icipya. Ilyo papitile imyaka itatu ukutula apo bakoweseshe icipailo, Yuda alipeele na kabili itempele ilyasangululwa kuli Yehova. Ukutula ilya nshita abaYuda basefya uyu “mutebeto wa kusangulula” (iciHebere, chanuk·kahʹ) mu December. Muno nshiku uyu mutebeto bawita ukuti Hanukkah.

[Icikope pe bula 14]

Ikobili Apali Umutwe wa kwa Yuda Makabe, Lyon, 1553

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 14]

From the book Scripture Natural History. Illustrated. 1876