Ang Bibliya—Basahon sa Tukmang Tagna, Bahin 1

“Maghimo Ako ug Usa ka Dakong Nasod Gikan Kanimo”

Niining walo ka bahin nga serye, hisgotan sa “Pagmata!” ang usa ka talagsaong bahin sa Bibliya​—ang mga tagna niini. Tubagon sa mga artikulo kining mga pangutanaha: Ang mga tagna ba sa Bibliya inimbento lang sa mga tawong utokan? May pamatuod ba nga kini inspirado sa Diyos? Gidapit ka namo sa pagsusi sa ebidensiya.

ANG pagkamaduhaduhaon komon sa atong panahon​—kini usab ang tinamdan sa ubang tawo labot sa Bibliya. Makasubo, daghan ang wala mosusi niini nga kinasingkasing. Ang ilang opinyon gibase sa sulti-sulti sa tawo. Hinaot nga dili ka sama nila. Busa duyog namo sa pagsusi sa kasaysayan aron matin-awan kita bahin sa mga ebidensiya nga nagpamatuod sa pagkatinuod sa Bibliya.

Una, atong susihon ang kinabuhi sa usa ka tawo nga tinamod sa mga Kristohanon, Hudiyo, ug mga Muslim. Usa siya ka Hebreohanon nga nabuhi sa 2018 hangtod sa 1843 B.C.E. * Siya mao si Abraham. *

Si Abraham ang pangunang gihisgotan sa pipila sa unang mga tagna sa Bibliya​—mga tagna nga kita usab nalangkit. (Tan-awa ang  “Usa ka Panalangin sa ‘Tanang Nasod.’”) Sumala sa Genesis, kining mga tagnaa naglakip sa mosunod: (1) Ang kaliwat ni Abraham mahimong dakong nasod. (2) Sa dili pa mahimong nasod, sila maulipon sa langyawng yuta. (3) Sila makabatog kagawasan ug ilang sakopon ang yuta sa Canaan. Atong hisgotan ang mga detalye niini.

Tulo ka Talagsaong Tagna

Tagna 1: “Maghimo ako ug usa ka dakong nasod gikan kanimo [Abraham].”​—Genesis 12:2.

Katumanan: Ang mga kaliwat ni Abraham pinaagi kang Isaac ug Jacob (gitawag ug Israel) nahimong nasod sa Israel kaniadto​—usa ka nasod nga dunay kaugalingong hari.

Ang gipadayag sa kasaysayan:

● Gidetalye sa Bibliya ang bahin sa mga kaliwat ni Abraham, lakip ang mga kaliwat sa linya ni Isaac, Jacob, ug sa 12 ka anak ni Jacob. Kini nga linya sa kaliwat dunay mga hari nga nagmando sa Israel o Juda. Niining mga haria, 17 ang gihisgotan diha sa dili-Biblikanhong  mga reperensiya, nga nahiuyon sa rekord sa Bibliya kon sa unsang paagi ang mga kaliwat ni Abraham sa linya ni Isaac ug Jacob nahimong usa ka nasod. *

Tagna 2: “Ang imong [Abraham] binhi mahimong langyawng pumoluyo sa usa ka yuta nga dili ilaha, ug sila magaalagad kanila . . . Apan sa ikaupat nga kaliwatan sila mamalik dinhi.”​—Genesis 15:​13, 16.

Katumanan: Kay dihay kagutom sa Canaan, upat ka henerasyon sa mga kaliwat ni Abraham mipuyo sa Ehipto, una ingong langyaw dayon ingong mga ulipon nga tighimog tisa. Tagda ang usa lang ka linya sa mga kaliwat​—ang apo sa tuhod ni Abraham nga si Levi, nga mibalhin sa Ehipto uban sa iyang tigulang nga amahan​—ang upat ka henerasyon mao si (1) Levi, (2) iyang anak nga si Kohat, (3) iyang apo nga si Amram, ug (4) iyang apo sa tuhod nga si Moises. (Exodo 6:​16, 18, 20) Sa tuig 1513 B.C.E., si Moises maoy nangulo sa mga Israelitas paggula sa Ehipto.​—Tan-awa ang “Hinungdanong mga Petsa Labot sa Pagtungha sa Binhi ni Abraham . . . ” ug ang  “Eksaktong Pagtakda sa Panahon.”

Ang gipadayag sa kasaysayan:

● Matod pa ni James K. Hoffmeier, propesor sa Old Testament and Near Eastern Archaeology, ang Ehiptohanong mga sinulat ug ebidensiya sa arkeolohiya nagpakita nga ang mga Semihanon (sama sa karaang mga Hebreohanon) gitugotan sa pagsulod sa Ehipto uban sa ilang panon sa mananap panahon sa kagutom. Apan ang mga Israelitas ba nahimong ulipon ug gipahimog tisa?

● Bisag ang mga rekord sa Ehipto wala direktang maghisgot bahin sa mga Israelitas, ang  mga drowing diha sa mga lubnganan ug mga linukot nga basahon sa Ehipto nagpamatuod nga ang mga langyaw gipahimog tisa sa mga Ehiptohanon. Nahiuyon sa Bibliya, gipakita usab sa Ehiptohanong mga rekord nga ang mga kapatas may listahan sa gidaghanon sa tisang himoon. (Exodo 5:​14, 19) Ang “Ehiptohanong mga rekord,” miingon si Hoffmeier, “nagpakita nga ang mga langyaw gipugos sa pagpatrabaho . . . sa panahon nga gilutos ang mga Israelitas. Busa daw tinuod ang asoy nga milalin ang karaang mga Hebreohanon sa Ehipto . . . panahon sa kagutom ug nga sila nahimong ulipon sa ulahi.”

Tagna 3: “Akong ihatag . . . sa imong binhi . . . ang tibuok yuta sa Canaan.”​—Genesis 17:8.

Katumanan: Bisag si Moises maoy nangulo sa Israel sa paggula sa Ehipto, si Josue, nga anak ni Nun, maoy nangulo sa mga Israelitas paingon sa Canaan sa 1473 B.C.E.

 Ang gipadayag sa kasaysayan:

● Bisag ang mga petsa sa mga arkeologo magkalahi, “klaro nga ang mga Israelitas milalin sa Canaan ug namuyo didto,” misulat si K. A. Kitchen, retiradong propesor sa Egyptology.

● Ang Bibliya nag-ingon nga ‘gisunog ni Josue ang [Canaanhong siyudad sa] Hazor.’ (Josue 11:​10, 11) Diha sa kagun-oban sa siyudad, nakalotan sa mga arkeologo ang tulo ka Canaanhong templo nga nagun-ob. Nakakita usab silag ebidensiya nga ang siyudad nasunog sa katuigan sa 1400 B.C.E. Sibo gayod kini sa giingon sa Bibliya.

● Ang laing siyudad sa Canaan nga angayng tagdon mao ang Gibeon, nga 9.6 kilometros gikan sa Jerusalem. Kining siyudara nailhan sa mga arkeologo dihang nakakalot silag 30 ka kaptanan sa banga diin nakulit ang ngalan sa siyudad. Dili sama sa mga taga-Hazor, ang karaang mga taga-Gibeon nakigdait kang Josue. Busa sila iyang gihimong ‘tigkalos ug tubig.’ (Josue 9:​3-7, 23) Nganong kini ang gihatag kanila nga trabaho? Ang 2 Samuel 2:13 ug Jeremias 41:12 nagpakita nga ang Gibeon abundag tubig. Busa nahiuyon sa asoy sa Bibliya, ang Archaeological Study Bible, New International Version nag-ingon: “Ang Gibeon ilado nga abundag tubig: kini dunay usa ka dakong tubod ug pito ka gagmayng tubod.”

● Daghang tawo nga gihisgotan sa Bibliya gihisgotan usab sa ubang rekord sa kasaysayan. Sumala sa nahisgotan na, makita niini nga rekord ang mga ngalan sa 17 ka hari nga kaliwat ni Abraham ug naghari sa Israel o Juda. Lakip kanila mao si Ahab, Ahaz, David, Ezequias, Manases, ug Uzzias. Busa ang paglungtad niining mga haria maoy klarong ebidensiya nga ang nasod nga gitawag ug Israel nakasulod sa Canaan ug misakop niana.

● Sa 1896, nadiskobrehan sa mga arkeologo ang Merneptah Stele didto sa Thebes, Ehipto. Gipasigarbo niini nga papan ang kadaogan ni Paraon Merneptah batok sa Canaan sa mga 1210 B.C.E. Kini nga papan mao ang unang dili-Biblikanhong reperensiya nga naghisgot sa Israel, nga laing pamatuod nga naglungtad kining nasora.

Bentaha sa Espesipikong mga Detalye

Busa ang Bibliya daghag espesipikong mga detalye bahin sa mga tawo, dapit, ug mga hitabo. Pinaagi niini atong matandi ang giingon sa Bibliya nianang sa dili-Biblikanhong mga reperensiya, busa atong matino ang katumanan sa mga tagna sa Bibliya. Bahin kang Abraham ug sa iyang binhi, ang mga ebidensiya nagpakita nga natuman ang mga saad sa Diyos​—ang binhi ni Abraham nahimo gayong usa ka nasod, naulipon sa Ehipto, ug sa ulahi misakop sa Canaan. Kini makapahinumdom kanato sa mga pulong sa magsusulat sa Bibliya nga si Pedro, kinsa mapainubsanong midawat: “Walay panagna bisan kanus-a nga midangat pinaagi sa kabubut-on sa tawo, hinunoa ang mga tawo nagsulti gikan sa Diyos samtang sila giagak sa balaang espiritu.”​—2 Pedro 1:21.

Sa kasiglohan human masakop sa Israel ang Canaan, ang kasaysayan sa Israel kalit nga nausab, nga miresultag dakong kadaot. Kini nga mga resulta gitagna usab sa mga magsusulat sa Bibliya, nga hisgotan sa sunod nga gula.

[Mga footnote]

[Kahon sa panid 17]

 USA KA PANALANGIN SA “TANANG NASOD”

Ang Diyos nagsaad nga ang tanang tawo sa “tanang nasod” magapanalangin sa ilang kaugalingon pinaagi sa binhi ni Abraham. (Genesis 22:18) Ang pangunang rason nga gihimo sa Diyos ang kaliwat ni Abraham ingong usa ka nasod mao ang pagpatungha sa Mesiyas, kinsa motanyag sa iyang kinabuhi alang sa tanang katawhan. * Busa nalangkit ka sa saad sa Diyos kang Abraham! Ang Juan 3:16 nag-ingon: “Gihigugma pag-ayo sa Diyos ang kalibotan nga gihatag niya ang iyang bugtong nga Anak, aron nga ang tanan nga magpasundayag ug pagtuo kaniya dili malaglag kondili makabaton ug kinabuhing walay kataposan.”

[Footnote]

[Kahon sa panid 17]

 EKSAKTONG PAGTAKDA SA PANAHON

Usa ka pananglitan kon unsa ka importante ang eksaktong pagtakda sa panahon makita diha sa 1 Hari 6:​1, nga naghisgot sa panahon dihang ang templo sa Jerusalem gisugdan pagtukod ni Haring Solomon. Kini nag-ingon: “Nahitabo sa ikaupat ka gatos ug kawaloan ka tuig [bug-os nga 479 ka tuig] human sa paggula sa mga anak sa Israel gikan sa yuta sa Ehipto, sa ikaupat ka tuig [nga paghari ni Solomon], sa bulan nga Ziv, nga mao, ang ikaduha nga bulan, human si Solomon mahimong hari sa Israel, nga siya nagtukod sa balay alang kang Jehova.”

Sumala sa kronolohiya sa Bibliya ang ikaupat nga tuig sa paghari ni Solomon maoy sa 1034 B.C.E. Kon moatras tag 479 ka tuig gikan sa maong petsa motakdo kini sa 1513 B.C.E. nga maoy tuig sa pagpanggula sa Israel.

[Kahon sa panid 18]

ABRAHAM​—TINUOD NGA TAWO SA KASAYSAYAN

● Ang mga papan sa unang bahin sa 2000 B.C.E. dunay mga ngalan sa mga siyudad nga samag ngalan sa mga paryente ni Abraham. Ang pipila niini mao ang Peleg, Serug, Nahor, Tera, ug Haran.​—Genesis 11:​17-32.

● Ang Genesis 11:31 nag-ingon nga si Abraham ug ang iyang pamilya milalin gikan sa “Ur sa mga Caldeanhon.” Ang kagun-oban niining siyudara nadiskobrehan sa habagatan-sidlakan sa Iraq. Ang Bibliya nag-ingon usab nga ang amahan ni Abraham nga si Tera namatay sa siyudad sa Haran, nga tingali nahimutang karon sa Turkey, ug ang asawa ni Abraham nga si Sara namatay sa Hebron, usa sa mga karaang siyudad sa Middle East nga naglungtad gihapon karon.​—Genesis 11:32; 23:2.

[Chartsa panid 16, 17]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

HINUNGDANONG MGA PETSA LABOT SA PAGTUNGHA SA BINHI NI ABRAHAM UG SA PAGPANGGULA SA ISRAEL

Upat ka henerasyon sa mga kaliwat ni Abraham

Levi

Kohat

Amram

Moises

(B.C.E.)

1843 Abraham namatay

1728 Pamilya ni Jacob namalhin sa Ehipto

1711 Jacob namatay

1657 Jose namatay

1593 Moises natawo

1513 Moises nangulo sa Israel sa paggula sa Ehipto

1473 Moises namatay. Si Josue nangulo sa mga Israelitas paingon sa Canaan

Panahon sa mga Maghuhukom

1117 Saul gidihogan ni Samuel ingong unang hari sa Israel

1107 David natawo

1070 David nahimong hari sa Israel

1034 Solomon nagsugod pagtukod sa templo

[Hulagway sa panid 17]

Kining papan sa kadaogan, nga may inskripsiyon nga “Balay ni David,” maoy usa sa mga reperensiya nga naghisgot ug mga hari nga kaliwat ni Abraham ug nga nagmando sa Israel o Juda

[Credit Line]

© Israel Museum, Jerusalem/​The Bridgeman Art Library International