Ke ekọn̄ ama okokụre, unaisọn̄ itịghede Elah ama odobo. Nte ofụm uwemeyo osụk enyen̄ede mme ọfọn̄ tent nditọ Israel sụn̄sụn̄, Edidem Saul ama enyene mbono ye ndusụk mbonekọn̄ esie. Jonathan akpan esie ama etiene odu ke mbono oro, ndien ekpri ekpemerọn̄ kiet ke okobụk se iketịbede ọnọ mmọ. Idem eketie akparawa emi urua urua. David ekedi akparawa oro; ifịk ye odudu ọkọyọyọhọ enye idem. Saul ama enen̄ede akpan̄ utọn̄ man okop kpukpru se David etịn̄de. Edi n̄kpọ oro eketie Jonathan didie ke idem? Jonathan ama an̄wana ekọn̄ ye udịmekọn̄ Jehovah ke ata ediwak isua, onyụn̄ akan ke ediwak ekọn̄. Edi ekpri akparawa emi akakan ke ekọn̄ mfịn, idịghe Jonathan. David ama owot Goliath! Ndi esịt ama ọdiọk Jonathan nte kpukpru owo ẹtorode David?

Ekeme ndikpa fi idem ndikop se Jonathan akanamde. Bible ọdọhọ ete: “Edikem ke ndondo oro enye okụrede nditịn̄ ikọ ye Saul, ukpọn̄ Jonathan eyịre ye ukpọn̄ David, Jonathan onyụn̄ ama enye nte ukpọn̄ esiemmọ.” Jonathan ama ọkpọn̄ mme n̄kpọekọn̄ esie, esịnede utịgha esie ọnọ David. Utịgha oro ekedi ata akwa enọ sia Jonathan ekedi ata otop utịgha. Jonathan ye David ẹma ẹnam ẹdiomi ye kiet eken. Ediomi emi akanam mmọ ẹdiana kiet ẹdi ufan emi ẹdin̄wamde kiet eken.—1 Samuel 18:1-5.

Nte ufan mmọ mbiba ọkọtọn̄ọde edi oro. Kiet ke otu uwụtn̄kpọ ata nti ufan emi isikotde iban̄a ke Bible edi oro. Mbon emi ẹnyenede mbuọtidem ẹdiọn̄ọ ke ndinyene nti ufan esin̄wam etieti. Edieke imekde eti ufan, in̄wamde ufan nnyịn, inyụn̄ isọn̄ọde ida ye enye, nnyịn mbiba imekeme ndisọn̄ọ mbuọtidem kiet eken ke ndiọkeyo emi. (Mme N̄ke 27:17) Ẹyak ise se mbụk Jonathan ekemede ndikpep nnyịn mban̄a ufan.

Nso ikanam mmọ mbiba ẹdi itai ye aban̄ inikiet inikiet ntre? Etiene se ikanamde mmọ ẹmek ndidi ufan. Kere ise nte n̄kpọ eketiede mbemiso mmọ ẹsobode kiet eken. Uwem ama ọsọn̄ ye Jonathan ini oro. Edidem Saul ete esie ama okpụhọde nte ini akakade; ekedi eyo esiere, enye ọdiọk akan. Saul emi ekesisụhọrede idem, okop uyo Abasi, onyụn̄ enyene mbuọtidem ekedidi edidem emi atan̄de idem onyụn̄ ọsọn̄de ibuot.—1 Samuel 15:17-19, 26.

Anaedi nte Saul ekeditiede ama enen̄ede afịna Jonathan sia enye ama ekpere ete esie. (1 Samuel 20:2) Ekeme ndidi Jonathan ama esikere m̀mê nso mfịna ke Saul edisịn ofụri ikọt Jehovah usen kiet, m̀mê nsọn̄ibuot Saul ayanam mbon idụt mmimọ ẹkpọn̄ Jehovah, ndien oto ke oro Jehovah onyụn̄ ọkpọn̄ mmọ. Imenịm ke ikememke inọ Jonathan sia enye ọkọbuọt idem ye Jehovah.

Se inemede emi ekeme ndin̄wam nnyịn ikụt se ikanamde Jonathan ama David kpa ye emi David ekedide ekpri akparawa. Jonathan ama okụt ke David enen̄ede ọbuọt idem ye Jehovah. Ti ke David iketiehe nte mbonekọn̄ eken ke udịmekọn̄ Saul. David ikayakke Goliath anam enye ndịk, kpa ye emi Goliath okokponde ntre. David akada ke sia imọ idade enyịn̄ Jehovah ika ndin̄wana ye Goliath, ke oro anam imọ ikop odudu ikan Goliath ye kpukpru n̄kpọekọn̄ esie.—1 Samuel 17:45-47.

Isua ifan̄ ke edem, Jonathan ama ekere n̄kpọ ntre n̄ko. Enye ama enịm ke imọ ye akama n̄kpọekọn̄ imọ kpọt imekeme ndidụk itie emi mbonekọn̄ ukpeme ẹdude ye n̄kpọekọn̄ mmọ ke ubọk, ikan̄wana ikan mmọ. Nso ikanam enye enyene utọ mbuọtidem oro? Jonathan ọkọdọhọ ete: “Baba n̄kpọ kiet ikemeke ndikpan Jehovah ndida ediwak m̀mê esisịt nnyan̄a.” (1 Samuel 14:6) Omokụt do ke enyene mme n̄kpọ emi Jonathan ye David ẹkedade ẹbiet kiet eken: mmọ mbiba ẹma ẹnen̄ede ẹbuọt idem ye Jehovah ẹnyụn̄ ẹnen̄ede ẹma enye. N̄kpọ mbiba emi ẹdi mfọnn̄kan ntak emi akanamde mmọ mbiba ẹdi ufan. Jonathan ekedi eyen edidem, okop odudu, onyụn̄ ekpere ndisịm isua 50; David ekedi ekpemerọn̄, onyụn̄ etie nte enye ikọyọhọke kan̄a isua 20. Edi emi ikakpanke mmọ ndidi ufan. *

Ediomi emi mmọ mbiba ẹkenamde ama enen̄ede an̄wam mmọ ẹka iso ẹdi ufan. Didie? David ama ọdiọn̄ọ ke Jehovah oyom imọ ida itie Saul inyụn̄ ikabade idi edidem ke Israel! Ndi enye ama edịp Jonathan n̄kpọ emi? Ikedịpke! Utọ ufan ntre ẹsitịn̄ kpukpru n̄kpọ ẹnọ kiet eken, isụho nsu inọ kiet eken, idịpke kiet eken n̄kpọ ndomokiet. Se isinyụn̄ in̄wamde mmọ ẹnen̄ede ẹdiana kiet edi oro. Afo ekere ke eketie Jonathan didie ke idem ini enye ọdiọn̄ọde ke David eyedi edidem? Ndi Jonathan ama esikere ke usen kiet imọ iyakabade edidem inyụn̄ inen̄ede mme ndudue emi ete imọ akanamde? Bible itịn̄ke m̀mê Jonathan ama esikere utọ n̄kpọ ntre; akam etịn̄ aban̄a nte Jonathan ọkọsọn̄ọde ada onyụn̄ enyenede mbuọtidem. Ata akpan n̄kpọ akakam edi oro. Jonathan ama okụt ke spirit Jehovah odoro David ke idem. (1 Samuel 16:1, 11-13) Ntre Jonathan ama anam se enye ọkọn̄wọn̄ọde ọnọ David onyụn̄ aka iso ada enye nte ufan esie, utu ke asua. Se ikebehede Jonathan ekedi ndikụt nte ẹnamde uduak Jehovah.

Ufan mmọ mbiba oro ama an̄wam mmọ etieti. Nso ke ikeme ndikpep nto mbuọtidem Jonathan? Ọfọn asan̄autom Abasi ekededi okụt ufọn eti ufan. Idịghe tutu ufan nnyịn edi ubọkn̄ka nnyịn m̀mê etie nte nnyịn mbemiso enye enen̄ede an̄wam nnyịn; enye ekeme ndin̄wam nnyịn ata etieti ama akam edi enye enen̄ede ọbuọt idem ye Jehovah. Jonathan ye David ẹma ẹkeme ndisọn̄ọ kiet eken idem nnyụn̄ n̄n̄wam kiet eken ediwak ini. Ama ọfọn nte mmọ ẹkekemede ndinam ntre sia se ikọwọrọde mmọ nte ini akakade ikedịghe ekpri.

Akpa akpa, Saul ama enen̄ede ama David onyụn̄ anam enye edi etubom udịmekọn̄ esie. Edi ekpri ekpri ini, Saul ama anam n̄kpọ emi Jonathan mîkanamke; enye ama ayak idiọkesịt adia enye idem. David ama aka en̄wan ediwak ini ye mbon Philistia emi ẹkedide mme asua Israel onyụn̄ akan. Emi ama anam mme owo ẹma David ẹnyụn̄ ẹtoro enye. Ndusụk iban ke Israel ẹma ẹkam ẹkwọ ẹte: “Saul owot mme tọsịn, edi David owot mme tọsịn ke itie duop.” Saul ikamaha ikwọ oro. Bible ọdọhọ ke “Saul [ama] ese David ke idiọk enyịn toto ke usen oro ka iso.” (1 Samuel 18:7, 9) Enye ekekere ke David ọmọn̄ odomo ndibọ imọ ukara. Ndisịme ekikere ke Saul ekekere oro. David ama ọdiọn̄ọ ke imọ idida itie Saul, edi enye ikekereke-kere ndidi owo emi Jehovah ekeyetde aran ete akara do ke uwem, enye adaha ọkọbọ ukara!

Saul ama osio n̄kari edi ndinam David akakpa ke ekọn̄, edi David ikakpaha. David ama aka iso akan ke ekọn̄, mme owo ẹnyụn̄ ẹtetịm ẹkpono enye. Ekem Saul ama odomo ndinam akpan esie ye kpukpru mme asan̄autom esie ẹdian ubọk ye enye ẹwot David! Kere nte akabiakde Jonathan ndikụt ete esie anamde n̄kpọ ntre! (1 Samuel 18:25-30; 19:1) Jonathan ekedi eti eyen ọnọ Saul, onyụn̄ edi eti ufan ọnọ David. Ke emi n̄kpọ etiede ntem, Jonathan edida ye anie?

Jonathan ama ọdọhọ ete esie ete: “Yak edidem okûnam David asan̄autom esie idiọk, koro enye mîduehe fi, ndien kpukpru se enye anamde ẹfọfọn ye afo etieti. Enye ama onyụn̄ esịn ukpọn̄ esie ke itiendịk, onyụn̄ owot mbon Philistia, tutu Jehovah ọnọ Israel akwa edinyan̄a. Afo ama okụt emi onyụn̄ adat esịt. Ntak emi afo oyomde ndiduọk iyịp owo eke mîduehe ke ndinam ẹwot David ke unana ntak?” Saul ama akpan̄ utọn̄ okop se Jonathan etịn̄de onyụn̄ ọn̄wọn̄ọ ke imọ idinamke David n̄kpọ. Ekedi n̄kpọ n̄kpaidem sia iwakke ini emi Saul akanamde n̄kpọ nte enyene-ibuot owo ntre. Edi Saul ikanamke se enye ọkọn̄wọn̄ọde. Ke David ama akafiak akan ke mme ekọn̄ efen efen, esịt ama ọdiọk Saul tutu enye otop eduat oyom ndikịm David! (1 Samuel 19:4-6, 9, 10) David ama efep onyụn̄ efehe ọkpọn̄ esịt okụre Saul.

Ndi akanam n̄kpọ etịbe emi anamde fi ekere m̀mê idida ye anie? Utọ n̄kpọ oro esibiak owo etieti. Ama etịbe ntre, ndusụk owo ẹkeme ndidọhọ fi yak ada ye mbonubon fo. Edi Jonathan ama ọdiọn̄ọ nnennen se enye akpanamde. Nso ikpanam enye ada ye ete esie ke ini edide David ekedi eti asan̄autom Jehovah emi ọsọn̄ọde ada ye Jehovah onyụn̄ okopde uyo esie? Jonathan ama ọsọn̄ọ ada ye Jehovah, ndien oro akan̄wam enye ebiere se enye edinamde. Oro akanam enye etịn̄ ikọ ke ibuot David. Kpa ye emi Jonathan ekebemde iso owụt ke ida ye Jehovah, enye ama owụt n̄ko ke ida ye ete imọ ke enye nditịn̄ ofụri akpanikọ nnọ ete esie nnyụn̄ nnọ enye item, utu ke nditịn̄ se enye okoyomde ndikop. Iyọbọ ufọn edieke ikpebede nte Jonathan okowụtde ke imọsọn̄ọ ida.

Jonathan ama odomo ndin̄wam Saul anam emem ye David edi Saul ikenyịmeke ndikpan̄ utọn̄ nnọ enye isan̄ enye emi. David ama edịbe aka ebịne Jonathan ọkọdọhọ ke imekere ke ẹyewot imọ. Enye ọkọdọhọ Jonathan ete: “Ayak esisịt ami ndikpa!” Jonathan ama ọdọhọ ke imọn̄ inam n̄kpọ emi imọ ididade ifiọk se isịnede ete imọ ke esịt, ekem ke iyanam David ọdiọn̄ọ m̀mê Saul ayama ndinam emem ye enye. Enye ama ọdọhọ David ekedịbe, ke imọ iyada utịgha ye idan̄ inam enye ọdiọn̄ọ nte n̄kpọ etiede. Jonathan ama ọdọhọ David ọn̄wọn̄ọ ete ke David ‘idisịbeke ima-mfọnido esie ke ufọk imọ ifep ke nsinsi, idem ke ini Jehovah edisịbede kpukpru mme asua David ifep ke ofụri iso isọn̄.’ David ama ọn̄wọn̄ọ ke imọ iditreke ndise mban̄a mbon ufọk Jonathan nnyụn̄ n̄kpeme mmọ.—1 Samuel 20:3, 13-27.

Jonathan ama odomo nditịn̄ nti n̄kpọ mban̄a David nnọ Saul, edi edidem ama ayat esịt etieti! Enye ama okot Jonathan “eyen ofụn an̄wan nsọn̄ibuot” onyụn̄ ọdọhọ ke enye ndimek ndisọn̄ọ nda ye David edi n̄kpọ o-bụt ọnọ ufọk imọ. Enye ama etịn̄ ikọ odomo ndinam Jonathan oyom ufọn idemesie. Enye ọkọdọhọ Jonathan ete: “Adan̄a nte eyen Jesse odude uwem ke isọn̄ emi, afo udusọn̄ọke uda, itie edidem fo idinyụn̄ isọn̄ọke ida.” Se enye eketịn̄de oro ikodụkke Jonathan ibuot. Jonathan ama afiak ekpe ete esie ubọk ete: “Ntak emi enye edikpade? Nso ke enye anam?” Saul ama ayat esịt ọduọ obom! Kpa ye emi enye ama ọkọsọn̄, enye okosụk ededi okopodudu owoekọn̄. Enye ama otop eduat ete itọ eyen esie! Okposụkedi emi enye ekenen̄erede ọdiọn̄ọ nditop eduat, isan̄ enye emi ama okpu enye; eduat ikọtọhọ Jonathan. Ke ntak ọkpọsọn̄ iyatesịt ye esuene emi ete esie ekesuenede enye, Jonathan ama adaha ọkpọn̄ enye.—1 Samuel 20:24-34.

Ke eyo ama ekesiere, Jonathan ama aka in̄wan̄ emi ekekperede itie emi David ekedịbede. Enye ama otop idan̄ ke usụn̄ emi enye ọkọdọhọde ke iyada inam David ọdiọn̄ọ ke Saul osụk adaduak ndiwot enye. Ekem Jonathan ama ọdọhọ asan̄autom esie afiak ọnyọn̄ obio. Ini enye ye David ẹdude ikpọn̄, mmọ ẹma ẹnyene ekpri ini ẹneme nneme. Mmọ mbiba ẹma ẹtua eyet, ekem Jonathan ama ọkọm ekpri David ufan esie unyọn̄ sia akana David ọtọn̄ọ obufa uwem nte nyon̄.—1 Samuel 20:35-42.

Kpa ye emi ọkọsọn̄de ye Jonathan, enye ama owụt ke imọ idịghe ibụk, ke idi owo emi ọsọn̄ọde ada ye ufan esie. Ekpekenem Satan emi asuade kpukpru mbon emi ẹnamde akpanikọ ndikụt nte Jonathan ekpebede ete esie, ebemde iso oyom odudu m̀mê ubọn̄. Ti ke Satan ọdiọn̄ọ ke mme owo ẹsima ndinam n̄kpọ ke ufọn idemmọ, ntre enye esima ndida oro ndomo mme owo. Enye ama ada oro odomo akpa ete ye eka nnyịn, Adam ye Eve, mmọ ẹma ẹnyụn̄ ẹduọ. (Genesis 3:1-6) Edi enye ikekemeke ndinam Jonathan ọduọ odụk afia oro. Anaedi ama ayat Satan etieti! Ndi afo n̄ko eyesịn ndiduọ ndụk afia Satan emi? Idu uwem ke ini emi ata ediwak owo ẹdide ibụk. (2 Timothy 3:1-5) Ndi afo eyekpebe Jonathan, oyom ufọn mbon en̄wen, onyụn̄ ọsọn̄ọ ada ye mmọ?

Nte ini akakade, usua emi Saul akasuade David ama adia enye idem etieti. Jonathan ama etie ese ete esie anamde n̄kpọ nte owo emi ibuot ebede, nte enye atan̄de udịmekọn̄ asan̄a ke kpukpru itụn̄ ye inụk ke idụt mmọ oyom owo kiet emi mîduehe man owot. Inyeneke se Jonathan ekekemede ndinam. (1 Samuel 24:1, 2, 12-15; 26:20) Ndi enye ama etiene ete esie asan̄a oyom David? Akananam, Bible isiakke enyịn̄ Jonathan ofụri ini emi Saul asan̄ade oyom David ndiwot. Jonathan ikekemeke ndinam utọ n̄kpọ oro sia enye ama ọsọn̄ọ ada ye Jehovah, ọsọn̄ọ ada ye David, onyụn̄ anam se enye ọkọn̄wọn̄ọde ọnọ David ufan esie.

Jonathan okosụk amama ekpri ufan esie. Nte ini akakade, enye ama oyom usụn̄ afiak osobo ye David. Mmọ ẹkesobo ke Horesh, emi ọwọrọde “Akai Eto.” Horesh okodu ke esịt akai, emi etiede obot obot. Etie nte Horesh ikenen̄ekede iyom usụn̄ ikpọn̄ usụk usụk edem usiahautịn Hebron. Nso ikanam Jonathan anam n̄kpọ emi ekemede ndida enye ibuot, aka ekese owo emi edide efehe aka mi mfịn, aka ko n̄kpọn̄? Bible ọdọhọ ke enye akaka ndin̄wam David nnyụn̄ ‘nsọn̄ọ enye idem ke Abasi.’ (1 Samuel 23:16) Didie ke Jonathan akanam emi?

Jonathan ama ọdọhọ ekpri ufan esie ete: “Kûfehe ndịk.” Enye ama adian ikọ efen ndisọn̄ọ David idem ete: “Ubọk Saul ete mi iditụkke fi.” Nso ikanam Jonathan ọdọhọ ntre? Jonathan ama enen̄ede enịm ke Jehovah iditreke ndinam se Enye ọn̄wọn̄ọde osu. Enye ama aka iso ete: “Afo eyedi edidem ke Israel.” Jehovah ama ọdọdọn̄ prọfet Samuel eketịn̄ ukem ikọ oro ediwak isua ko ke edem, ndien idahaemi Jonathan eti David ke ikọ Jehovah isitreke ndisu. Edi Jonathan ekekere ke imọ ididi nso ke ini iso? Enye ama ọdọhọ David ete: “Ami nyonyụn̄ ndi udiana fo.” Nte fi, Jonathan ama osụhọde idem tutu! Ikafịnake enye ke usụn̄ ndomokiet ndidi udiana owo emi enye ọsọn̄ọde ke isua 30, nnyụn̄ n̄n̄wam enye! Enye ama adian do ete: “Saul ete mi onyụn̄ ọfiọk emi.” (1 Samuel 23:17, 18) Saul ama ọdiọn̄ọ ke isọn̄ esịt esie ke inyeneke se imọ idikemede ndinam owo emi Jehovah emekde ete ada itie imọ nte edidem!

Imenịm ke mme isua oro ẹketienede, ke David ama esitie ekere se enye ye Jonathan ẹkenemede usen oro. Akpatre usen emi mmọ mbiba ẹkekụtde kiet eken ekedi oro. Jonathan ikekemeke aba ndidi udiana David nte enye ekekerede.

Jonathan ama asan̄a ye ete esie aka en̄wan ye mbon Philistia emi ẹketịn̄de an̄wan̄wa ke idi mme asua nditọ Israel. Se ikanamde enye ekeme nditiene ete esie n̄ka en̄wan esịt ibiomke enye edi ke enye ikayakke mme ndudue ete esie ẹnam enye etre ndinam se akpanade enye anam ọnọ Jehovah. Enye ama ọsọn̄ọ ada an̄wana uko uko nte enye ekesinamde, edi ekọn̄ isan̄ enye emi ama ọdiọk ye nditọ Israel. Saul ama ọdiọk esịm enye ndibụp ekpo. Ke Ibet emi Abasi ọkọnọde nditọ Israel, ubụpekpo ekedi idiọkn̄kpọ emi odotde n̄kpa, ntre Jehovah ikọdiọn̄ke Saul aba. Nditọiren Saul ita, esịnede Jonathan, ẹma ẹkpa ke ekọn̄ oro. Saul ama ada unan, ekem owot idem esie.—1 Samuel 28:6-14; 31:2-6.

David ama ofụhọ etieti. Enye ekedi eti owo esinyụn̄ efen ọnọ owo, oro akanam enye ofụhọ n̄kpa Saul emi akanamde enye asan̄a oyo ọbọ ufen, okụt ukụt! David ama ewet ikwọ mfụhọ kiet aban̄a Saul ye Jonathan. Etie nte ikọ emi otụkde owo akan ke ikwọ oro edi se enye etịn̄de aban̄a Jonathan emi ekedide ufan esie, onyụn̄ an̄wamde enye. Enye ọkọdọhọ ete: “Mmofụhọ fi, Jonathan eyenete mi, afo ama enem mi esịt etieti. Ima oro afo akamade mi akan ima iban.”—2 Samuel 1:26.

David ikefreke se enye ọkọn̄wọn̄ọde ọnọ Jonathan. Ke ndusụk isua ama ekebe, enye ama oyom Mephibosheth eyen Jonathan emi ekedide mbụn̄ọ okụt, onyụn̄ ese aban̄a enye. (2 Samuel 9:1-13) David ama ekpep ediwak n̄kpọ oto Jonathan. Jonathan ekedi owo nsọn̄ọnda, ye owo emi ekesikponode mbon en̄wen, enye ama onyụn̄ enyịme ndisọn̄ọ nda ye ufan esie idem ke ini mîkememke inọ enye ndinam ntre. Ndi nnyịn n̄ko imekpep n̄kpọ ito mbụk mmọ? Ndi imekeme ndiyom nti ufan nte Jonathan? Ndi nnyịn ke idem nnyịn imekeme ndidi utọ ufan oro? Edieke in̄wamde mme ufan nnyịn ẹbuọt idem ye Jehovah ẹnyụn̄ ẹnen̄ede ẹberi edem ke enye, edieke ibierede ke idibem iso isọn̄ọ ida ye Abasi, edieke inyụn̄ isọn̄ọde ida ye mme ufan nnyịn utu ke ndibem iso nyom ufọn idem nnyịn, iyedi utọ ufan emi Jonathan ekedide. Iyonyụn̄ ikpebe mbuọtidem esie.