Ini eyen fo ekedide ekpri, enye ekesitetịn̄ kpukpru n̄kpọ ọnọ fi, edi idahaemi-e, enye edidedịp fi kpukpru n̄kpọ. Ke ini odomode ndineme nneme ye enye, enye osụk ọbọrọ fi “ih” m̀mê “ihih,” itịn̄ke ikọ ikan oro. Okpoyom enye etịn̄ ikọ akan oro, enye ọtọn̄ọ utọk.

Edi emi iwọrọke ite ke ukemeke ndineme nneme ye eyen fo aba. Mbemiso itịn̄de se akpanamde man ekeme ndineme nneme ye eyen fo, yak itịn̄ kan̄a n̄kpọ iba emi ẹsinamde ọsọn̄ ndineme nneme ye enye.

Ẹyom ifụre. Mbemiso eyen fo akabarede edi akwa owo emi ọfiọkde nte ẹkpedude uwem ke idiọk ererimbot emi, ana enye ọtọn̄ọ sụn̄sụn̄ anam n̄kpọ nte akwaowo. Imọdiọn̄ọ ke ndusụk uyen ẹsiyom ẹyak mmimọ inam se imama; imonyụn̄ idiọn̄ọ ke ndusụk mme ete isiyakke nditọ mmọ ẹnyịghede idem. Emi esida ata akamba mfịna edi. Brad * emi edide isua 16 ọdọhọ ete: “Ete ye eka mi ẹsiyom ndibiere kpukpru se nnamde, ndien edieke mmọ ẹsụk ẹnamde mi ntem, mma nsesịm isua 18, nyọkpọn̄ ufọk emi nnọ mmọ!”

Ndikeme ndikere n̄kpọ n̄ka anyan. N̄kpri nditọ ẹsisọp ẹnịm se mmọ ẹkopde, ibụpke mbụme. Edi ikpọ nditọ ẹsinen̄ede ẹkere se mmọ ẹkopde ẹnyụn̄ ẹbụp mbụme, utu ke ndinịm n̄kpọ ntre ndaha. Emi esin̄wam mmọ ẹkeme ndibiere n̄kpọ ọfọn. Yak inọ uwụtn̄kpọ emi edinamde ikụt nte ekpri eyenọwọn̄ esikerede n̄kpọ. Edieke eka esie edepde efọk uyo iba, ọnọ enye kiet, ọnọ eyeneka esie enye eken, enye ekere ke eka anam se inende. Edi eyen emi ama akamana okpon ikereke n̄kpọ ntre. Enye ọdiọn̄ọ ke kpa ye oro ọfọnde ẹnọ owo n̄kpọ ukem ukem, ke idịghe kpukpru ini ke ẹkpenam ntem. Ke uwụtn̄kpọ, se itịbede inọ owo ekeme ndiyom ẹnọ enye n̄kpọ ẹkan nte ẹnọde mbon en̄wen mîdịghe ẹnọ enye ata ekpri ke ini ẹnọde mbon en̄wen ata akamba. Nditọ emi ẹma ẹkemana ẹkpon ẹsikere n̄kpọ ẹka anyan ẹnyụn̄ ẹfiọk ini emi ẹkpenamde n̄kpọ ntem ye owo. Emi n̄ko esinam mmọ ẹfan̄a n̄kpọ ye afo.

Yom ifet neme nneme ye enye. Neme nneme ye eyen fo ke ini ẹnamde n̄kpọ. Ndusụk ete ye eka ẹkụt ke nditọ mmimọ ẹsima ndineme nneme ke ini mmọ ẹnamde n̄kpọ ke ufọk, m̀mê ke ini ẹwatde ke moto ẹka n̄kpọ, mîdịghe ke ini mmọ ẹtiede ye ete m̀mê eka mmọ.—Se Bible etịn̄de: Deuteronomy 6:6, 7.

Kûtịn̄ ikọ ukaha. Ufọn idụhe nditie mfan̄a kpukpru se eyen fo etịn̄de edue tutu utọk asiaha. Utu ke oro, tịn̄ se oyomde nditịn̄ . . . ekem odop uyo. Enye akpananam nte imọ ikopke se etịn̄de, kûfịna, ke ama ekem, enye ayafiak etie ekere se eketịn̄de. Mmọdo, nọ enye ini afiak etie ekere se afo eketịn̄de.—Se Bible etịn̄de: Mme N̄ke 1:1-4.

Kpan̄ utọn̄—kûnyụn̄ uyịre n̄kpọ ukaha. Kpan̄ utọn̄ kop se enye etịn̄de—kûnyụn̄ usịbe enye ikọ ke inua—man okop ofụri se idide mfịna. Kûyịre n̄kpọ ukaha. Edieke eyịrede n̄kpọ akaha, emi ekeme ndinam enye edịbe ọsọn̄ ibuot mbak udunọ enye ufen. N̄wed oro, Staying Connected to Your Teenager, emi etịn̄de nte mme ete ye eka ẹkpenemede nneme ye nditọ ọdọhọ ke “utọ ini ntem ke nditọ ẹsidu uwem esịt iba, oro edi nditịn̄ se ededi oro mmọ ẹfiọkde ke mme ete ye eka ẹyema ndikop. Edi mmọ ẹma ẹwọrọ ke ufọk, ẹnam se ededi emi mmọ ẹmade.”—Se Bible etịn̄de: Philippi 4:5.

Kûtọhọ. Eyen kiet emi ekerede Kari ọdọhọ ete: “Eka mi esitọhọ ke ini mmen̄kereke n̄kpọ nte enye ekerede. Emi esinam esịt ayat mi, ndien nneme oro ikoyomde ndineme esikabade utọk.” Utu ke nditọhọ, tịn̄ ikọ emi owụtde ke ọmọfiọk nte etiede eyen fo ke idem. Ke uwụtn̄kpọ, utu ke ndidọhọ: “Idịghe utọ n̄kpọ oro akpafịna fi,” kam dọhọ ete: “Mmokụt ke n̄kpọ emi enen̄ede afịna fi.”—Se Bible etịn̄de: Mme N̄ke 10:19.

N̄wam enye nte ekekeme, edi kûbiere n̄kpọ unọ enye. Ke ini eyen fo mîfiọkke se akpanamde, n̄wam enye, edi kûbiere se enye akpanamde. Nte osụk enemede n̄kpọ oro ye enye, yak enye etịn̄ nte enye edisede aban̄a mfịna esie. Ekem, ke mbufo mbiba ẹma ẹkeneme nsio nsio usụn̄ oro ẹkemede ndise mban̄a mfịna oro, emekeme do ndidọhọ enye ete: “Nsio nsio usụn̄ oro ẹkemede ndise mban̄a mfịna emi ẹdi emi. Ka kekere ban̄a mmọ. Emekeme ndida mfịn ye n̄kpọn̄ ntie n̄kere. Ekem, iyafiak ineme man ise se ebierede ndinam ye ntak emi ebierede ntre.”—Se Bible etịn̄de: Mme Hebrew 5:14.