NDI se Bible obụkde emi ama enen̄ede etịbe? Ndi ntre ke nsio nsio usem ẹketọn̄ọ? Ndusụk owo inịmke se Bible etịn̄de aban̄a nte nsio nsio usem ẹketọn̄ọde. Ewet n̄wed kiet ọdọhọ ete: “Mbụk Tọwa Babel edi ata ndisịme mbụk emi akanam ẹbụkde.” Idem eyen Jew emi edide andikpep ọdọhọ ke unana ifiọk anam mme owo ẹdọhọ ke nsio nsio idụt ẹketọn̄ọ ntem.

Ntak emi mme owo mînịmke se Bible etịn̄de emi? Mmọ inịmke sia se Bible etịn̄de isan̄ake ikekem ye se mmọ ẹdọhọde. Ke uwụtn̄kpọ, ndusụk nta usem ẹdọhọ ke nsio nsio usem ikọtọn̄ọke usen kiet, edi ke usem kiet akaman en̄wen. Mmọ eken ẹdọhọ ke nsio nsio usem emi ẹsemde idahaemi ẹketọn̄ọ ntre ke idemmọ. Ke mmọ ikenyeneke ikọ inọ kpukpru n̄kpọ ini mmọ ẹketọn̄ọde. Ke ekedi nte ini akade, mmọ ẹtọn̄ọ ndinyene ikọ nnọ mme n̄kpọ. Nsio nsio ekikere emi anam ediwak owo ẹnyịme se Prọfesọ W. T. Fitch ọdọhọde ete: “Nnyịn inen̄ekede ifiọk nte nsio nsio usem ẹkesan̄ade ẹdidu.”—The Evolution of Language.

Nso ke nta usem ye mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹkụt emi ekemede ndin̄wam nnyịn ifiọk nte usem ọkọtọn̄ọde? Ndi se mmọ ẹkụtde ọsọn̄ọ se nta usem emi ẹtịn̄de? Mîdịghe ndi enye akam ọsọn̄ọ se Bible etịn̄de? Akpa kan̄a, yak ise se Bible etịn̄de.

Bible ọdọhọ ke Abasi eketịmede usem mme owo “ke isọn̄ Shinar”—emi ẹkedide ẹdidiọn̄ọ nte Babylon, tutu mmọ ẹsuana ẹyọhọ ofụri isọn̄. (Genesis 11:2) Ini ewe ke emi eketịbe? Bible ọdọhọ ke ekedi ke eyo Peleg emi okodude uwem n̄kpọ nte isua 250 mbemiso Abraham. Oro ọwọrọ ke se Bible etịn̄de emi eketịbe n̄kpọ  nte isua 4,200 emi ẹkebede.—Genesis 10:25; 11:18-26.

Ndusụk nta usem ẹdọhọ ke usem kiet akaman kpukpru usem emi ẹsemde mfịn ke n̄kpọ nte isua tọsịn ikie emi ẹkebede. * Mmọ eken ẹdọhọ ke mme usem emi ẹsemde mfịn ẹkesiaha ke mme usem emi ẹkesemde n̄kpọ nte isua tọsin itiokiet emi ẹkebede. Nta usem ẹsan̄a didie ẹfiọk nte mme usem emi owo mîsemke aba ẹkesan̄ade ẹdidu? N̄wed ntaifiọk kiet ọdọhọ ke utọ n̄kpọ emi akpakpa owo idem sia mmọ mînyeneke n̄kpọ ndomokiet emi ekemede ndin̄wam mmọ ẹdiọn̄ọ mme usem emi ẹkedude ke eset. N̄wed oro ọdọhọ n̄ko ke ataifiọk kiet emi enịmde ke n̄kpọ okoforo owo eketie ke idemesie ekere nte mme usem emi ẹkesan̄ade ẹdidu.

Edi odu n̄kpọ emi ẹkemede ndida ndiọn̄ọ nte mme usem emi ẹdude mfịn ẹketọn̄ọde. Nso idi oro? The New Encyclopædia Britannica ọdọhọ ete: “N̄kukụre n̄kpọ emi owo ekemede ndida ndiọn̄ọ nte usem ẹketọn̄ọde edi n̄kpọ emi ẹkewetde ke n̄kpọ nte tọsịn isua inan̄ m̀mê ition emi ẹkebede.” M̀mọ̀n̄ ke mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹkekụt mme n̄kpọ emi? Ẹkekụt ke Mesopotamia emi Shinar okodude ke eset. * Se mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹkụtde ekekem ye se Bible etịn̄de.

Bible ọdọhọ ke Abasi eketịmede usem mme owo ke Babel “mbak mmọ ẹdikop usem kiet eken.” (Genesis 11:7) Emi ama anam “mmọ ẹtre ndibọp obio” Babel, ẹnyụn̄ “ẹsuana ẹyọhọ ofụri iso isọn̄.” (Genesis 11:8, 9) Omokụt do ke Bible idọhọke ke usem kiet akaman kpukpru usem emi ẹsemde mfịn emi, edi ọdọhọ ke nsio nsio usem ẹkesiaha usen kiet. Ndien ke kpa ye oro edide kwa idụt kwa usem, ke idụhe se owo mîkemeke nditịn̄ ke mme usem emi kiet kiet.

Nso kaban̄a mme usem emi ẹtode ekpụk kiet mfịn? Ndi mmọ ẹnyụn̄ ẹbebiet kiet eken mîdịghe ndi mmọ ẹdi nsio nsio usem? Ataifiọk kiet emi ekerede Lera Boroditsky ekewet ete: ‘Ke nta usem ẹma ẹkebiere ndidụn̄ọde n̄kpọ nte usem 7,000 emi ẹsemde mfịn ke ererimbot, mmọ ẹma ẹsio ifan̄ ke otu emi ẹnen̄ede ẹdụn̄ọde. Se mmọ ẹkekụtde ama owụt ke mme usem emi ibietke-biet kiet eken nte mmọ ẹkekerede.’ Okposụkedi mme usem emi ẹtode ekpụk kiet nte Ikọ Efịk ye Ibibio ẹbietde kiet eken, Ikọ Efịk ye Ibibio ẹnen̄ede ẹkpụhọde ye usem Ejagham ye Bekwara emi ẹsemde ke Cross River.

Efịk ẹsidọhọ “kwa idụt kwa usem.” Emi owụt ke nte mme owo ẹkerede n̄kpọ ẹnyụn̄ ẹdade n̄kpọ ke obio kiet okpụhọde ye nte mbon obio en̄wen ẹkerede ẹnyụn̄ ẹdade ukem n̄kpọ oro. Ke uwụtn̄kpọ, owo Efịk ekeme ndidọhọ owo ete, “Wot ibọt ke ubọk nnasia fo,” edi owo obio en̄wen ọdọhọ, “Wot ibọt ke ubọk usiahautịn fo.” Utọ ikọ oro ekeme nditịmede owo Efịk sia enye mîdiọn̄ọke m̀mê ewe ubọk idi ubọk usiahautịn. Utọ ndutịme emi akanam mbon oro ẹkebọpde Babel ẹtre utom mmọ.

Usem emi Adam ye Eve ekesemde eketie didie? Bible ọdọhọ ke Adam ama ekeme ndinọ kpukpru unam ye inuen enyọn̄ enyịn̄ emi mîkodụhe-du. (Genesis 2:20) Adam n̄ko ama ekeme nditịn̄ ata edinem uto ndiwụt nte esịt ekenemde imọ ndinyene n̄wan. Eve an̄wan esie ama onyụn̄ ekeme nditịn̄ se iditịbede edieke mmimọ isọn̄de ibuot ye Abasi. (Genesis 2:23; 3:1-3) Omokụt do ke ẹma ẹkeme ndida akpa usem oro nneme nneme edifọn edifọn, nda enye ntịn̄ uto nnyụn̄ ntan̄ ase.

Ke Abasi ama eketịmede akpa usem emi ke Babel, mme owo ikekemeke aba ndida usem emi nneme nneme, ntre utom ubọp tọwa Babel ama etre. Mme owo ẹma ẹtọn̄ọ ndisem mbufa usem. Ndien ẹma ẹnyene ikọ ẹnọ kpukpru n̄kpọ ke mbufa usem emi kpa nte ẹkenyenede ke akpa usem. Ntak edi oro mme owo ẹkekemede ndisiak ikpọ obio ke ufan̄ isua ikie ifan̄, nnyene mbonekọn̄, nnyụn̄ n̄keme ndinyam urua ke ofụri ererimbot. (Genesis 13:12; 14:1-11; 37:25) Ndi mmọ ẹkpekekeme ndinam kpukpru emi ekpedi mmọ ikenyeneke ikọ inọ kpukpru n̄kpọ? Bible ọdọhọ ke akpa usem emi Abasi ọkọnọde owo ye mme usem oro enye ọkọtọn̄ọde ke Babel ẹma ẹnyene ikọ ẹnọ kpukpru n̄kpọ.

Se ntaifiọk ẹyomfịn ẹkụtde ọsọn̄ọ emi. The Cambridge Encyclopedia of Language ọdọhọ ete: “Idụhe usem emi mînyeneke ikọ inọ kpukpru n̄kpọ, ọkpọkọm mme esem usem emi ẹdụn̄ ke ata esịt ikọt. Mmọ ẹnyene ikọ ẹnọ kpukpru n̄kpọ emi mbon emi ẹdụn̄de ke obio mbakara ẹnyenede.” Prọfesọ Steven Pinker etịn̄ ukem ikọ emi ke n̄wed esie emi, The Language Instinct, ete: “Idụhe usem ndomokiet emi owo mîkemeke ndida ntịn̄ se enye oyoyom.”

Ke ima ikeneme nte usem ọkọtọn̄ọde, nte usem kiet kiet okpụhọrede ye en̄wen, ye nte mme usem eset ẹkenyenede ikọ ẹnọ kpukpru n̄kpọ, afo ekere didie aban̄a se Bible etịn̄de? Emi anam ediwak owo ẹnịm ke se Bible etịn̄de aban̄a se iketịbede ke Babel edi ata akpanikọ.

Bible ọdọhọ ke Jehovah Abasi eketịmede usem mme owo ke Babel ke ntak emi mmọ ẹkesọn̄de ibuot ye enye. (Genesis 11:4-7) Edi enye ọn̄wọn̄ọ ke imọ iyanam “mme owo ẹkpụhọ ẹsem edisana usem, man kpukpru mmọ ẹseme ẹkot enyịn̄ Jehovah, man ẹnam n̄kpọ esie ke esịt kiet.” (Zephaniah 3:9) “Edisana usem” emi edi ukpepn̄kpọ akpanikọ emi odude ke Bible, ndien ukpepn̄kpọ emi anam mme owo ke ofụri ererimbot ẹdiana kiet. Emi anam inịm ke Abasi ayanam mme owo ke ofụri ererimbot ẹfiak ẹsem usem kiet nte ẹkesemde mbemiso enye eketịmerede usem ke Babel.