A B C D E F G H I J K L M N O P R S T U W Y Z

A

• Ab.

  Sa tapos sang pagkatapok sa Babilonia, amo ini ang tawag sa ika-5 nga bulan sa sagrado nga kalendaryo sang mga Judiyo kag sa ika-11 nga bulan sa sekular nga kalendaryo. Masugod ini sa tungatunga sang Hulyo asta sa tungatunga sang Agosto. Wala ini ginsambit sa Biblia; ginpatuhuyan lang ini subong “ikalima nga bulan.” (Nu 33:38; Esd 7:9)​—Tan-awa ang Apendise B15.

• Abib.

  Ang orihinal nga tawag sa una nga bulan sa sagrado nga kalendaryo sang mga Judiyo kag ang ikapito nga bulan sa sekular nga kalendaryo. Nagakahulugan ini sing “Berde nga Uhay (sang Uyas)” kag masugod ini sa tungatunga sang Marso asta sa tungatunga sang Abril. Sang makabalik na ang mga Judiyo halin sa Babilonia, gintawag ini nga Nisan. (Deu 16:1)​—Tan-awa ang Apendise B15.

• Acaya.

  Sa Cristianong Griegong Kasulatan, amo ini ang probinsia sang Roma sa nabagatnan sang Gresya nga ang kapital amo ang Corinto. Ang Acaya nagalakip sang bilog nga Peloponnese kag sang sentro nga bahin sang Gresya. (Bin 18:12)​—Tan-awa ang Apendise B13.

• Adar.

  Sa tapos sang pagkatapok sa Babilonia, amo ini ang tawag sa ika-12 nga bulan sa sagrado nga kalendaryo sang mga Judiyo kag sa ika-6 nga bulan sa sekular nga kalendaryo. Masugod ini sa tungatunga sang Pebrero asta sa tungatunga sang Marso. (Est 3:7)​—Tan-awa ang Apendise B15.

• Adlaw nga Inugpahuway.

  Halin sa Hebreo nga tinaga nga nagakahulugan sing “pagpahuway; pag-untat.” Ikapito ini nga adlaw sa semana sang mga Judiyo (pagtunod sang adlaw sa Biernes asta sa pagtunod sang adlaw sa Sabado). Ang iban nga adlaw sang kapiestahan sang tuig, kag ang ika-7 kag ika-50 nga tuig, gintawag man nga mga inugpahuway. Sa adlaw nga Inugpahuway, wala sing trabaho nga ginahimo luwas lang sa pag-alagad sang mga saserdote sa santuaryo. Sa mga tuig nga Inugpahuway, ang duta indi dapat pag-umahon kag ang mga Hebreo wala ginapilita nga magbayad sang ila mga utang. Sa Mosaikong Kasuguan, ang mga pagdumili sa Adlaw nga Inugpahuway makatarunganon, pero amat-amat ini nga gindugangan sang mga lider sang relihion, gani sang panahon ni Jesus nabudlayan na ang mga tawo sa pagtuman sini.​—Ex 20:8; Le 25:4; Lu 13:​14-​16; Col 2:​16.

• Adlaw sang Paghukom.

  Isa ka adlaw, ukon tion, diin ang partikular nga mga grupo, pungsod, ukon katawhan sa kabilugan hukman sang Dios. Mahimo nga tion ini nga ang mga pagahukman nga takus sa kamatayon pagapatyon, ukon ang paghukom mahimo nga magahatag sing kahigayunan sa pila nga maluwas kag makatigayon sing kabuhi nga wala sing katapusan. Si Jesucristo kag ang iya mga apostoles nagpatuhoy sa palaabuton nga “Adlaw sang Paghukom” nga nagadalahig indi lamang sa mga buhi kundi sa mga napatay man.​—Mat 12:36.

• Adlaw sang Pagtumbas Para sa Sala.

  Ang pinakaimportante nga balaan nga adlaw sang mga Israelinhon, nga ginatawag man Yom Kippur (halin sa Hebreo nga yohm hak·kip·pu·rimʹ, “adlaw sang mga pagtabon”), nga ginahiwat sa Ethanim 10. Sa sini lang gid nga adlaw sang tuig nagasulod ang mataas nga saserdote sa Labing Balaan nga duog sang tabernakulo kag sang ulihi sa templo. Ginadulot niya diri ang dugo sang mga halad para sa iya mga sala, mga sala sang iban nga Levinhon, kag mga sala sang katawhan. Tion ini sang balaan nga pagtilipon kag pagpuasa, kag adlaw man ini nga inugpahuway, nga isa ka tion nga indi maghimo sing naandan nga buluhaton.​—Le 23:​27, 28.

• Ajenjo.

  Mga tanom nga mapait kag mabaho katama. Ang ajenjo gingamit sing simbuliko sa Biblia sa paglaragway sa mapait nga mga epekto sang imoralidad, pagkaulipon, inhustisya, kag apostasya. Sa Bugna 8:​11, ang “ajenjo” nagapatuhoy sa mapait kag makahililo nga substansia, nga gintawag  man nga absinthe.​—Hul 5:4; Jer 9:​15; Am 5:7.

• Alabastro.

  Ang tawag sa gamay nga mga suludlan sang pahumot nga ang orihinal sini human sa bato nga makita malapit sa Alabastron, Egipto. Ini nga mga suludlan masami nga may gamay nga liog nga mahimo matakpan sing hugot agod indi magtagas ang malahalon nga pahumot. Amo man sini mismo ang tawag sa bato.​—Mar 14:3.

• Alamot.

  Termino sa musika nga nagakahulugan sing “Mga Dalaga; Pamatan-on nga mga Babayi,” nga mahimo nagapatuhoy sa soprano nga tingog sang pamatan-on nga mga babayi. Mahimo nga gingamit ini para ipakita nga ang ambahanon ukon musika kinahanglan pataasan.​—1Cr 15:20; Sa 46:Sup.

• Almendra.

  Kahoy nga nagataas sing tubtob lima ka metro kag ang bulak sini kolor pink kag kon kaisa puti.

• Alpha kag Omega.

  Ang una kag katapusan nga letra sa Griego nga alpabeto; magkaupod ini nga gingamit sing tatlo ka beses sa Bugna subong titulo para sa Dios. Sa sini nga mga konteksto, ang kahulugan sini pareho sa “ang nahauna kag ang naulihi” kag “ang ginsuguran kag ang katapusan.”​—Bug 1:8; 21:6; 22:13.

• Ambahanon sang mga Nagataklad.

  Ang superskripsion sang Salmo 120-​134. Bisan pa lainlain ang ideya parte sa kahulugan sini nga prase, madamo ang nagapati nga ining 15 ka salmo ginkanta sang masinadyahon nga mga sumilimba nga Israelinhon samtang “nagataklad” sa Jerusalem, nga nahamtang sa mataas nga kabukiran sang Juda, agod magtambong sa tatlo ka dalagku nga tuigan nga kapiestahan didto.

• Amen.

  “Kabay pa,” ukon “pat-od gid.” Naghalin ini sa Hebreo nga tinaga nga ʼa·manʹ, nga nagakahulugan sing “mangin matutom, masaligan.” Ang “Amen” ginasambit bilang pag-ugyon sa panumpa, pangamuyo, ukon ginahambal. Sa Bugna, gingamit ini subong titulo ni Jesus.​—Deu 27:26; 1Cr 16:36; Bug 3:​14.

• Anak ni Aaron.

  Kaliwatan sang apo ni Levi nga si Aaron, nga ginpili subong una nga mataas nga saserdote sa idalom sang Mosaikong Kasuguan. Ang mga anak ni Aaron amo ang naghimo sang mga hilikuton sang saserdote sa tabernakulo kag sa templo.​—1Cr 23:28.

• Anak ni David.

  Prase nga masami nagapatuhoy kay Jesus, nga nagapadaku nga sia ang Manunubli sang katipan para sa Ginharian nga kinahanglan matuman sang isa nga kaliwat ni David.​—Mat 12:23; 21:9.

• Anak sang tawo.

  Ekspresyon nga mabasa sing mga 80 ka beses sa mga Ebanghelyo. Nagapatuhoy ini kay Jesucristo kag nagapakita nga paagi sa iya pagkabun-ag sa unod, nangin tawo sia kag indi lang espiritu nga tinuga nga nagmateryalisar. Ginapakita man sini nga si Jesus ang magatuman sang tagna sa Daniel 7:​13, 14. Sa Hebreong Kasulatan, ini nga ekspresyon gingamit kay Ezequiel kag kay Daniel, nga nagapadaku sang kinatuhayan sa tunga sining humalambal nga mga tawo kag sang Dios nga Ginhalinan sang ila mensahe.​—Eze 3:​17; Dan 8:​17; Mat 19:28; 20:28.

• Anghel.

  Halin sa Hebreo nga mal·ʼakhʹ kag Griego nga agʹge·los. Pareho ini nga literal nga nagakahulugan sing “mensahero” pero ginbadbad nga “anghel” kon nagapatuhoy sa espiritu nga mga mensahero. (Ge 16:7; 32:3; San 2:​25; Bug 22:8) Ang mga anghel gamhanan nga espiritu nga mga tinuga, nga gintuga sang Dios antes sang mga tawo. Ginpatuhuyan man sila sang Biblia subong “linaksa ka balaan,” “mga anak sang Dios,” kag “mga bituon sang kaagahon.” (Deu 33:2; Job 1:6; 38:7) Wala sila gintuga para magpadamo sang ila sahi kundi gintuga sila sing indibiduwal. Sobra sa isa ka gatos ka milyon ang ila kadamuon. (Dan 7:​10) Ginapakita sang Biblia nga may mga ngalan sila kag kaugalingon nga personalidad, pero mapainubuson sila nga nagapangindi nga simbahon, kag ang kalabanan wala nagasugid sang ila ngalan. (Ge 32:29; Lu 1:​26; Bug 22:​8, 9) Lainlain ang ila mga ranggo kag mga papel, lakip diri ang pag-alagad sa atubangan sang trono ni Jehova, pagpalab-ot sang iya mga mensahe, pagbulig sa mga alagad ni Jehova sa duta, pagpadapat sang mga paghukom sang Dios, kag pagbulig sa pagbantala sing maayong balita. (2Ha 19:35; Sa 34:7; Lu 1:​30, 31; Bug 5:​11; 14:6) Sa palaabuton, mangin kaupod sila ni Jesus sa pagpakig-away sa tion sang Armageddon.​—Bug 19:​14, 15.

•  Anticristo.

  Ang Griego nga termino sini may duha ka kahulugan. Nagapatuhoy ini sa Ingles nga anti, ukon nagpamatok sa, Cristo. Mahimo man ini magpatuhoy sa indi matuod nga Cristo, ang isa nga nagapangangkon nga Cristo. Ang tanan nga tawo, organisasyon, ukon grupo nga butig nga nagapangangkon nga nagarepresentar sa Cristo ukon nagapangangkon nga Mesias ukon nagapamatok sa Cristo kag sa iya mga disipulo nagakaigo nga tawgon nga mga anticristo.​—1Ju 2:​22.

• Apan.

  Isa ka sahi sang tibakla nga nagalakbay subong guban. Ginakabig ini sang Mosaikong Kasuguan nga matinlo kaunon. Ang daku nga guban sang mga apan nga nagakaon sang tanan nila nga maagyan kag nagatuga sang grabe nga halit, ginkabig nga kalalat-an.​—Ex 10:14; Mat 3:4.

• Apostasya.

  Ang Griego nga termino sini (a·po·sta·siʹa) naghalin sa berbo nga literal nga nagakahulugan “pagpalayo.” Ang nombre sini may kahulugan nga “pagtalikod, pagbiya, ukon pagrebelde.” Sa Cristianong Griegong Kasulatan, ang “apostasya” panguna nga nagapatuhoy sa mga nagabiya kag nagapamatok sa matuod nga pagsimba.​—Hul 11:9; Bin 21:21; 2Te 2:3.

• Apostol.

  Ang panguna nga kahulugan sini amo ang “isa nga ginpadala,” kag gingamit ini kay Jesus kag sa pila nga ginpadala sa pag-alagad sa iban. Masami nga nagapatuhoy ini sa mga disipulo nga ginpili mismo ni Jesus subong grupo sang 12 ka gintangdo nga representante.​—Mar 3:​14; Bin 14:14.

• Aram; Arameanhon.

  Kaliwatan sang anak nga lalaki ni Sem nga si Aram, nga ang kalabanan nagaistar sa mga rehiyon halin sa Kabukiran sang Lebanon asta sa Mesopotamia kag halin sa Kabukiran sang Taurus sa aminhan asta sa Damasco kag asta sa bagatnan. Ini nga lugar, nga ginatawag nga Aram sa Hebreo, gintawag sang ulihi nga Siria, kag ang mga pumuluyo sa sini gintawag nga mga Sirianhon.​—Ge 25:20; Deu 26:5; Os 12:12.

• Aramaiko.​—

  Isa ka Semitiko nga lenguahe nga malapit sa Hebreo, kag nagagamit sing pareho nga alpabeto. Amo ini ang orihinal nga lenguahe sang mga Arameanhon pero sang ulihi nangin internasyonal nga lenguahe nga ginagamit sa negosyo kag komunikasyon sa mga emperyo sang Asiria kag Babilonia. Amo man ini ang opisyal nga lenguahe sang Emperyo sang Persia. (Esd 4:7) May mga bahin sang libro sang Esdras, Jeremias, kag Daniel nga ginsulat sa Aramaiko.​—Esd 4:8–​6:​18; 7:​12-​26; Jer 10:11; Dan 2:4b–7:​28.

• Areopago.

  Mataas nga bakulod sa Atenas, sa aminhan-katundan sang Acropolis. Amo man ini ang tawag sa konseho (korte) nga nagamiting didto. Gindala si Pablo sa Areopago sang Estoico kag Epicureo nga mga pilosopo para magpaathag sang iya mga pagpati.​—Bin 17:19.

• Arkanghel.

  Buot silingon, “pangulo sang mga anghel.” Ang tinaga sa Ingles nga arch nagakahulugan sing “pangulo” ukon “panguna.” Ini nga kahulugan, lakip na ang katunayan nga ang “arkanghel” gingamit lamang sing pang-isahan sa Biblia, nagapakita nga isa lang ang arkanghel. Ginasugid sang Biblia nga Miguel ang ngalan sang arkanghel.​—Dan 12:1; Jud 9; Bug 12:7.

• Armageddon.

  Halin sa Hebreo nga Har Meghid·dohnʹ, buot silingon, “Bukid sang Megiddo.” Ang tinaga naangot “sa inaway nga mahanabo sa daku nga adlaw sang Dios nga Labing Gamhanan” diin ang “mga hari sa bug-os nga duta” magatipon sa pagpakig-away kay Jehova. (Bug 16:​14, 16; 19:​11-​21)​—Tan-awa ang DAKUNG KAPIPIT-AN.

• Aro; Aruon.

  Isa ka malala nga sakit sa panit. Sa Kasulatan, ang aro wala lamang nagapatuhoy sa balatian nga ginatawag naton karon nga aro, kay mahimo yadto maglaton indi lang sa mga tawo kundi sa mga panapton man kag mga balay. Ang tawo nga may aro ginatawag nga aruon.​—Le 14:54, 55; Lu 5:​12.

• Aselgeia.

  Tan-awa ang MATAMPALASON NGA PAGGAWI.

• Asia.

  Sa Cristianong Griegong Kasulatan, amo ini ang ngalan sang Romano nga probinsia nga nagalakip karon sang nakatundan nga bahin sang Turkey, subong man sang pila ka isla, kaangay sang Samos kag Patmos. Ang kapital amo ang Efeso. (Bin 20:16; Bug 1:4)​—Tan-awa ang Apendise B13.

• Astoret.

  Isa ka diosa sa inaway kag pertilidad sang mga Canaanhon, asawa ni Baal.​—1Sa 7:3.

•  Astrologo.

  Tawo nga nagatuon sang paghulag sang adlaw, bulan, kag mga bituon para pakton ang matabo sa palaabuton.​—Dan 2:​27; Mat 2:1.

• Azazel;

  Hebreo nga ngalan nga mahimo nga nagakahulugan sing “Kanding nga Nadula.” Sa Adlaw sang Pagtumbas Para sa Sala, ang kanding para kay Azazel ginabuy-an pakadto sa kamingawan, nga nagalaragway sa pagdala palayo sang mga sala sang pungsod sang nagligad nga tuig.​—Lev 16:​8, 10.

B

• Baal.

  Isa ka dios sang mga Canaanhon kag ginakabig nga tag-iya sang langit kag ang nagahatag sing ulan kag pertilidad. Ang “Baal” gingamit man sa pagpatuhoy sa lokal kag mas kubos nga mga dios. Ang Hebreo nga tinaga sini nagakahulugan sing “Tag-iya; Agalon.”​—1Ha 18:21; Ro 11:4.

• Babayi.

  Ikaduha nga asawa nga sa masami ulipon nga babayi.​—Ex 21:8; 2Sa 5:​13; 1Ha 11:3.

• Balaan, ang.

  Ang una kag mas daku nga bahin sang tabernakulo ukon sang templo. Tuhay ini sa pinakasulod nga bahin, nga amo ang Labing Balaan. Sa tabernakulo, ang Balaan nagaunod sang bulawan nga kandelero, bulawan nga halaran sang incienso, lamesa para sa dulot nga tinapay, kag bulawan nga mga kagamitan; sa templo, nagaunod ini sang bulawan nga halaran, napulo ka bulawan nga kandelero, kag napulo ka lamesa para sa dulot nga tinapay. (Ex 26:33; Heb 9:2)​—Tan-awa ang Apendise B5 kag B8.

• Balaan nga espiritu.

  Ang indi makita kag gamhanan nga puersa sang Dios nga ginagamit niya para matuman ang iya kabubut-on. Balaan ini bangod naghalin kay Jehova, ang isa nga matinlo kag matarong sa pinakamataas nga kasangkaron, kag bangod amo ini ang ginagamit sang Dios para matuman kon ano ang balaan.​—Lu 1:​35; Bin 1:8.

• Balaan; Pagkabalaan.

  Kinaiya ni Jehova; kahimtangan nga nagapatuhoy sa bug-os nga kaputli sa moral kag pagkasagrado. (Ex 28:36; 1Sa 2:2; Hul 9:​10; Isa 6:3) Kon nagapatuhoy sa mga tawo (Ex 19:6; 2Ha 4:9), mga sapat (Nu 18:17), mga butang (Ex 28:38; 30:25; Le 27:14), mga duog (Ex 3:5; Isa 27:13), hut-ong sang tion (Ex 16:23; Le 25:12), kag mga hilikuton (Ex 36:4), ang orihinal nga Hebreo nga tinaga nagapaalinton sang ideya nga nahamulag, eksklusibo, ukon ginpakabalaan para sa Dios; kahimtangan nga ginpain para sa pag-alagad kay Jehova. Sa Cristianong Griegong Kasulatan, ang tinaga nga ginbadbad “balaan” nagapahangop man sang pagpain para sa Dios. Ini nga tinaga gingamit man sa pagpatuhoy sa pagkaputli sang paggawi sang isa.​—Mar 6:​20; 2Co 7:1; 1Pe 1:​15, 16.

• Balatian.

  Ang madasig nga paglapta sang bisan ano nga makalalaton nga sakit nga mahimo mangin epidemia kag magresulta sa kamatayon. Masami ini naangot sa pagpadapat sang paghukom sang Dios.​—Nu 14:12; Eze 38:​22, 23; Am 4:​10.

• Balsamo.

  Mahamot nga lana nga naghalin sa pila ka tanom kag kahoy. Gingamit ini nga bulong kag pahumot. Malahalon gid ini para sa mga taga-Sidlangan.—Ge 37:25; Jer 8:22.

• Bantay.

  Ang isa nga nagabantay batok sa posible nga maghalit sa mga tawo ukon propiedad, nga sa masami sa gab-i, kag sia ang mahimo magpatunog sang alarma kon may katalagman. Ang mga bantay masami nga nagaplastar sa mga pader kag mga torre sang siudad para makita ang mga nagapadulong antes pa ini makapalapit. Ang bantay sa militar kinaandan na nga ginatawag nga guardia. Sing malaragwayon, nagapatuhoy man ini sa mga manalagna nga nagaalagad subong mga bantay sa pungsod sang Israel, nga nagapaandam sa nagahilapit nga kalaglagan.​—2Ha 9:​20; Eze 3:​17.

• Bat.

  Sukob para sa likido nga ginabulubanta nga katumbas sang mga 22 ka litro (5.81 ka galon), suno sa nasapwan sang mga arkeologo nga buka nga mga banga nga may ngalan nga bat. Ang kalabanan nga sukob sa Biblia ginakalkular suno sa ginabulubanta nga kadakuon sang sukob nga bat. (1Ha 7:​38; Eze 45:14)​—Tan-awa ang Apendise B14.

• Bawtismo.

  Ang berbo sini nagakahulugan sing “pagtum-oy,” ukon pagpasalop sa tubig. Ginpatuman ni Jesus ang bawtismo sa iya mga sumulunod. Ginsambit man sa Kasulatan ang pagbawtismo ni Juan, bawtismo sa balaan nga espiritu, bawtismo sa  kalayo, kag iban pa.​—Mat 3:​11, 16; 28:19; Ju 3:​23; 1Pe 3:​21.

• Beelzebub.

  Titulo nga nagapatuhoy kay Satanas, ang prinsipe ukon manuggahom, sang mga demonyo. Mahimo nga ginbag-o ini nga ngalan sang Baal-zebub, ang Baal nga ginsimba sang mga Filistinhon sa Ekron.​—2Ha 1:3; Mat 12:24.

• Bituon sa kaagahon. —

  Tan-awa ang KABUGWASON.

• Bul;

  Ngalan sang ikawalo nga bulan sa sagrado nga kalendaryo sang mga Judiyo kag ikaduha nga bulan sa sekular nga kalendaryo. Ini nga tinaga nagakahulugan sing “ani; patubas” kag masugod sa tungatunga sang Oktubre asta sa tungatunga sang Nobiembre. (1Ha 6:​38)​—Tan-awa ang Apendise B15.

• Bungyod.

  Sa Hebreo, “Millo,” naghalin sa tinaga nga nagakahulugan “tinampok.” Ginbadbad ini sang Septuagint nga “kuta.” Posible isa ka bahin ukon pamakod sang Siudad ni David, pero indi mapat-od kon ano gid ini.​—2Sa 5:9; 1Ha 11:27.

C

• Caldea; Caldeanhon.

  Nagapatuhoy sang primero sa duta kag katawhan nga nagaistar sa delta sang mga suba nga Tigris kag Eufrates; sang ulihi, gingamit ini nga termino para sa Babilonia kag sa katawhan sini. Ang “mga Caldeanhon” nagapatuhoy man sa edukado nga grupo sang mga tawo nga nagatuon sing siensia, kasaysayan, lenguahe, kag astronomiya pero nagahimo sing madyik kag astrolohiya.​—Esd 5:​12; Dan 4:7; Bin 7:4.

• Canaan.

  Apo ni Noe, kag ikap-at nga bata ni Ham. Ang 11 ka tribo nga kaliwat ni Canaan nag-istar sang ulihi sa ubay sang nasidlangan nga Mediteraneo sa tunga sang Egipto kag Siria. Ina nga lugar gintawag nga “duta sang Canaan.” (Le 18:3; Ge 9:​18; Bin 13:19)​—Tan-awa ang Apendise B4.

• Cesar.

  Romano nga apelyido nga nangin titulo sang mga emperador sang Roma. Sanday Augusto, Tiberio, kag Claudio ang ginsambit sa Biblia, kag bisan pa wala ginsambit si Nero, maaplikar man ini sa iya. Ang “Cesar” gingamit man sa Cristianong Griegong Kasulatan para patuhuyan ang sibil nga awtoridad, ukon ang Estado.​—Mar 12:17; Bin 25:12.

• Chislev.

  Sang nagbalik ang mga Judiyo halin sa Babilonia, amo ini ang tawag sa ikasiam nga bulan sa sagrado nga kalendaryo sang mga Judiyo kag sa ikatlo nga bulan sa sekular nga kalendaryo. Masugod ini sa tungatunga sang Nobiembre asta sa tungatunga sang Disiembre. (Ne 1:1; Zac 7:1)​—Tan-awa ang Apendise B15.

• Cor.

  Sukob nga katumbas sang 220 ka litro (58.1 ka galon), base sa ginabulubanta nga kadakuon sang sukob nga bat. (1Ha 5:​11)​—Tan-awa ang Apendise B14.

• Cristiano.

  Ngalan nga ginhatag sang Dios sa mga sumulunod ni Jesucristo.​—Bin 11:26; 26:28.

• Cristo.

  Titulo ni Jesus, nga halin sa Griego nga tinaga nga Khri·stosʹ. Katumbas ini sang Hebreo nga tinaga nga ginbadbad “Mesias,” ukon “Isa nga Hinaplas.”​—Mat 1:​16; Ju 1:​41.

D

• Dagon.

  Isa ka dios sang mga Filistinhon. Wala napat-od kon diin naghalin ini nga tinaga, pero ginaangot ini sang pila ka iskolar sa Hebreo nga tinaga nga dagh (isda).​—Huk 16:23; 1Sa 5:4.

• Dakung kapipit-an.

  Ang Griego nga tinaga para sa “kapipit-an” nagapahangop sing kalisdanan ukon pag-antos bangod sa mabudlay nga mga kahimtangan. Si Jesus nagsiling parte sa wala pa gid matabo nga “dakung kapipit-an” sa Jerusalem kag ilabi na sa isa nga mahanabo sa ulihi sa katawhan may kaangtanan sa iya palaabuton nga ‘pagkari nga may himaya.’ (Mat 24:​21, 29-​31) Ginlaragway ni Pablo ini nga kapipit-an subong matarong nga pagpanghikot sang Dios batok sa “mga wala nagakilala sa [Iya] kag [sa] mga wala nagatuman sa maayong balita” parte kay Jesucristo. Ginapakita sang Bugna kapitulo 19 si Jesus subong nagapanguna sa langitnon nga mga hangaway batok sa ‘mabangis nga sapat, sa mga hari sang duta kag sa ila mga kasuldadusan.’ (2Te 1:​6-8; Bug 19:​11-​21) Ginapakita nga ang “daku nga kadam-an” makalampuwas sa sini nga kapipit-an. (Bug 7:​9, 14)​—Tan-awa ang ARMAGEDDON.

• Dalan, ang.

  Malaragwayon nga ekspresyon nga ginagamit sang Kasulatan para patuhuyan ang buhat ukon paggawi nga ginakahamut-an ukon wala ginakahamut-an ni Jehova. Ang mga sumulunod ni Jesucristo ginapatuhuyan nga ara sa “Dalan,” buot silingon, nagpabilin sila sa dalanon sang  kabuhi nga nasentro sa pagtuo kay Jesucristo, nga nagasunod sang iya halimbawa.​—Bin 19:9.

• Dangaw.

  Takus nga ginabulubanta nga halin sa kamalagku sang kamot asta sa kamalingking. Base sa maniko nga 44.5 ka sentimetro (17.5 ka pulgada), ang isa ka dangaw 22.2 ka sentimetro (8.75 ka pulgada). (Ex 28:16; 1Sa 17:4)​—Tan-awa ang Apendise B14.

• Darico.

  Bulawan nga sensilyo sang mga Persianhon nga nagabug-at sing 8.4 ka gramo. (1Cr 29:7)​—Tan-awa ang Apendise B14.

• Decapolis.

  Isa ka grupo sang mga siudad sang Gresya, nga orihinal nga ginahuman sang napulo ka siudad (halin sa Griego nga deʹka, buot silingon “napulo,” kag poʹlis, “siudad”). Amo man ini ang ngalan sang rehiyon sa sidlangan sang Dagat sang Galilea kag Suba Jordan, diin masapwan ang kalabanan sini nga siudad. Sentro ini sang Griego nga kultura kag negosyo. Nag-agi si Jesus sa sini nga rehiyon, pero wala sing rekord kon bala nagbisita sia sa sini nga mga siudad. (Mat 4:​25; Mar 5:​20)​—Tan-awa ang Apendise A7 kag B10.

• Demonyo.

  Indi makita kag malaut nga gamhanan nga espiritu nga mga tinuga. Bangod gintawag sila nga “mga anak sang matuod nga Dios” sa Genesis 6:2 kag “mga anghel” sa Judas 6, wala sila gintuga nga malaut; sa baylo, mga anghel sila nga naghimo sang ila kaugalingon nga mga kaaway sang Dios paagi sa pagsupak sa iya sang adlaw ni Noe kag pagbuylog kay Satanas sa pagrebelde kay Jehova.​—Deu 32:17; Lu 8:​30; Bin 16:16; San 2:​19.

• Denario.

  Pilak nga sensilyo sang mga Romano nga nagabug-at sing mga 3.85 ka gramo kag may dagway sang Cesar sa isa ka bahin. Amo ini ang sueldo sang trabahador sa isa ka adlaw kag ang sensilyo nga “buhis” nga ginasukot sadto sang mga Romano sa mga Judiyo. (Mat 22:17; Lu 20:24)​—Tan-awa ang Apendise B14.

• Diosdios; Pagsimba sa diosdios.

  Ang diosdios isa ka larawan, representasyon sang bisan ano nga butang, matuod man ukon imahinasyon lang, nga mahimo gamiton sang mga tawo sa pagsimba. Ang pagsimba sa diosdios nagalakip sang pagtahod, paghigugma, ukon pagdayaw sa isa ka diosdios.​—Sa 115:4; Bin 17:16; 1Co 10:14.

• Diosnon nga debosyon.

  Pagtahod, pagsimba, kag pag-alagad kay Jehova nga Dios, upod ang pagkamainunungon sa iya pagkasoberano sa uniberso.​—1Ti 4:8; 2Ti 3:​12.

• Drakma.

  Sa Cristianong Griegong Kasulatan, nagapatuhoy ini sa isa ka sensilyo nga pilak sang mga Griego, nga sadto nagabug-at sing 3.4 ka gramo. Sa Hebreong Kasulatan, may ginpatuhuyan nga bulawan nga drakma sa panahon sang mga Persianhon nga katumbas sang darico. (Ne 7:​70; Mat 17:24)​—Tan-awa ang Apendise B14.

• Dulot nga hinabog.

  Dulot ini diin mahimo gid ginabutang sang saserdote ang iya mga kamot sa idalom sang mga kamot sang sumilimba nga nagauyat sang halad kag ginahabog nila ini; ukon ang saserdote mismo ang nagahabog sini. Ang paghabog nagarepresentar sa pagdulot sing mga halad kay Jehova.​—Le 7:​30.

• Dulot nga ilimnon.

  Dulot nga alak nga ginabubo sa halaran kag ginahalad upod sa kalabanan nga dulot. Gingamit ini sing malaragwayon ni Pablo sa pagpabutyag sang iya kahanda sa pagbulig sa iya masigka-Cristiano.​—Nu 15:​5, 7; Fil 2:​17.

• Dulot nga sinunog.

  Halad nga sapat nga ginasunog sa halaran subong kabug-usan nga dulot sa Dios; wala sing bahin sang sapat (toro nga baka, karnero nga lalaki, kanding nga lalaki, tukmo, ukon gamay pa nga pating) ang kuhaon sang sumilimba.​—Ex 29:18; Le 6:9.

• Dulot nga tinapay.

  Dose ka tinapay nga ginatangkas sa duha ka tangkas nga may tig-anom ka tinapay kag ginabutang sa lamesa sa Balaan nga duog sang tabernakulo kag sang templo. Gintawag man ini nga “nagatangkas nga tinapay” kag “tinapay nga gindulot sa Dios.” Ini nga dulot sa Dios ginaislan sang bag-o nga tinapay kada Adlaw nga Inugpahuway. Ang tinapay nga ginkuha kinaandan na nga ginakaon sang mga saserdote lamang. (2Cr 2:4; Mat 12:4; Ex 25:30; Le 24:​5-9; Heb 9:2)​—Tan-awa ang Apendise B5.

• Dulot tungod sa kaluoy.

  Mga dulot para ibulig sa nagakinahanglan. Wala ini direkta nga ginasambit sa Hebreong Kasulatan, pero ang Kasuguan naghatag sing  espesipiko nga mga panuytoy sa mga Israelinhon parte sa ila mga obligasyon sa mga imol.​—Mat 6:2.

• Dulot tungod sa kasal-anan.

  Halad para sa personal nga mga sala. Gamay lang ang kinatuhayan sini sa iban nga dulot tungod sa sala bangod ginhimo ini para tumbasan ukon ipasag-uli ang mga kinamatarong sa katipan nga nadula sang mahinulsulon bangod sang sala kag para mahilway sia sa silot.​—Le 7:​37; 19:22; Isa 53:10.

• Dulot tungod sa panaad.

  Kinabubut-on nga dulot upod ang pila ka panaad.​—Le 23:38; 1Sa 1:​21.

• Dulot tungod sa sala.

  Halad nga ginadulot para sa indi hungod nga sala bangod sa kaluyahon sang indi himpit nga unod. Lainlain nga sapat ang ginahalad, halin sa toro nga baka asta sa pating, suno sa katungdanan kag mga kahimtangan sang isa para matumbasan ang iya sala.​—Le 4:​27, 29; Heb 10:8.

• Dupa.

  Takus sa kadalumon sang tubig, katumbas sang 1.8 ka metro (6 ka pie). (Bin 27:28)​—Tan-awa ang Apendise B14.

E

• Edom.

  Isa pa ka ngalan ni Esau, nga anak ni Isaac. Ang kaliwatan ni Esau (Edom) nag-istar sa Seir, ang mabukid nga rehiyon sa tunga sang Patay nga Dagat kag Gulpo sang ‘Aqaba. Nakilal-an ini sang ulihi nga Edom. (Ge 25:30; 36:8)​—Tan-awa ang Apendise B3 kag B4.

• Efa.

  Sukob kag ang sulukban mismo, nga ginagamit sa pagsukob sang uyas. Pareho ini kadamo sang sukob nga bat para sa likido, gani katumbas ini sing 22 ka litro. (Ex 16:36; Eze 45:10)​—Tan-awa ang Apendise B14.

• Efod.

  Daw epron ini nga ginasuksok sang mga saserdote. Ang mataas nga saserdote nagasuksok sing pinasahi nga efod, nga sa atubangan sini may isa ka tabon sa dughan nga may 12 ka malahalon nga bato. (Ex 28:​4, 6)​—Tan-awa ang Apendise B5.

• Efraim.

  Ngalan sang ikaduha nga anak ni Jose; ini nga ngalan gingamit sang ulihi sa isa sa mga tribo sang Israel. Sa tapos nabahin ang Israel, ang Efraim, subong pinakaprominente nga tribo, amo ang nagrepresentar sa bug-os nga napulo ka tribo nga ginharian.​—Ge 41:52; Jer 7:​15.

• Elul.

  Sa tapos sang pagkatapok sa Babilonia, amo ini ang tawag sa ika-6 nga bulan sa sagrado nga kalendaryo sang mga Judiyo kag sa ika-12 nga bulan sa sekular nga kalendaryo. Masugod ini sa tungatunga sang Agosto asta sa tungatunga sang Septiembre. (Ne 6:​15)​—Tan-awa ang Apendise B15.

• Epicureo nga mga pilosopo.

  Ang mga sumulunod sang Griego nga pilosopo nga si Epicurus (341-​270 B.C.E.). Ang ila pilosopiya nasentro sa ideya nga ang kalipay sang indibiduwal amo gid ang tulumuron sa kabuhi.​—Bin 17:18.

• Escriba.

  Manugkopya sang Hebreong Kasulatan. Sang nagkari si Jesus sa duta, nagapatuhoy ini sa grupo sang mga tawo nga maalam sa Kasuguan. Ginpamatukan nila si Jesus.​—Esd 7:​6, footnote; Mar 12:​38, 39; 14:1.

• Espiritismo.

  Ang pagpati nga ang espiritu sang napatay nga tawo buhi gihapon sang napatay ang pisikal nga lawas kag makapakig-angot ini sa mga buhi, ilabi na paagi sa isa ka tawo (espiritista) nga ila naimpluwensiahan. Ang Griego nga tinaga para sa “nagahimo sang espiritismo” amo ang phar·ma·kiʹa, nga sa literal nagakahulugan sing “pagdroga.” Sang ulihi, naangot ini sa espiritismo bangod sang una, ginagamit ang droga sa pagpukaw sa gahom sang mga demonyo para makahimo sing pangbabaylan.​—Ga 5:​20; Bug 21:8.

• Espiritista.

  Isa nga nagapangangkon nga makapakig-istorya sa mga patay.​—Le 20:27; Deu 18:​10-​12; 2Ha 21:6.

• Espiritu.

  Ang Hebreo nga tinaga nga ruʹach kag Griego nga pneuʹma, nga masami ginbadbad nga “espiritu,” may pila ka kahulugan. Tanan ini nagapatuhoy sa indi makita sang tawo kag nagapamatuod nga may puersa nga nagapanghikot. Ang Hebreo kag Griego nga mga tinaga gingamit sa pagpatuhoy sa (1) hangin, (2) aktibo nga puersa sang kabuhi sa mga tinuga sa duta, (3) ang puersa nga nagaimpluwensia sa malaragwayon nga tagipusuon sang tawo kag nagapahulag sa iya nga ihambal ukon himuon ang isa ka butang, (4) inspirado nga mga mensahe gikan sa indi makita nga ginhalinan, (5) espiritu nga mga persona, kag (6) aktibo nga puersa sang Dios, ukon balaan nga espiritu.​—Ex 35:21; Sa 104:29; Mat 12:43; Lu 11:13.

•  Estoico nga mga pilosopo.

  Grupo sang Griego nga mga pilosopo nga nagapati nga ang kaayawan matigayon paagi sa pagkabuhi suno sa pangatarungan kag kinaugali. Para sa ila, ang matuod nga maalam indi apektado sang kasakit ukon kalipay.​—Bin 17:18.

• Ethanim.

  Ang tawag sa ikapito nga bulan sa sagrado nga kalendaryo sang mga Judiyo kag nahauna nga bulan sa sekular nga kalendaryo. Masugod ini sa tungatunga sang Septiembre asta sa tungatunga sang Oktubre. Sang nakabalik na ang mga Judiyo gikan sa Babilonia, gintawag ini nga Tishri. (1Ha 8:2)​—Tan-awa ang Apendise B15.

• Etiopia.

  Dumaan nga pungsod sa bagatnan sang Egipto. Sakop sini ang pinakanabagatnan nga bahin sang moderno nga Egipto kag ang naaminhan nga katunga sang moderno nga Sudan. Ini nga ekspresyon ginagamit kon kaisa para sa Hebreo nga “Cus.”​—Est 1:1.

• Eufrates.

  Ang pinakamalaba kag pinakaimportante nga suba sa bagatnan-katundan sang Asia, kag isa sa duha ka dalagku nga suba sa Mesopotamia. Una ini nga ginsambit sa Genesis 2:​14 subong isa sa apat ka suba sang Eden. Masami ini gintawag nga “Suba.” (Ge 31:21) Amo ini ang dulunan sa naaminhan nga teritoryo sang Israel. (Ge 15:18; Bug 16:12)​—Tan-awa ang Apendise B2.

• Eunuco.

  Sa literal, nagakahulugan sing ginkapon nga lalaki. Ini nga mga lalaki masami nga gintangdo sa palasyo subong mga alagad ukon salaligan sang rayna kag sang mga babayi. Ang termino nagapatuhoy man sa lalaki nga indi literal nga eunuco, pero isa ka opisyal nga may katungdanan sa palasyo sang hari. Gingamit ini sing malaragwayon para sa “eunuco tungod sa Ginharian,” ang isa nga nagakontrol sang iya kaugalingon agod bug-os nga makaalagad sa Dios.​—Mat 19:12; Est 2:​15; Bin 8:​27.

F

• Fariseo.

  Prominente nga relihioso nga sekta sang Judaismo sang unang siglo C.E. Indi sila kaliwat sang mga saserdote, pero estrikto nila nga ginasunod ang Kasuguan bisan sa pinakadiutay nga detalye sini, kag ginkabig nila ang mga tradisyon nga ginpalatunlaton nga tupong sa Kasuguan. (Mat 23:23) Ginpamatukan nila ang bisan ano nga impluwensia sang Griego nga kultura, kag subong iskolar sa Kasuguan kag mga tradisyon, may daku sila nga awtoridad sa mga tawo. (Mat 23:​2-6) Ang pila sa ila miembro man sang Sanhedrin. Masami nila ginpamatukan si Jesus parte sa pagsaulog sang Adlaw nga Inugpahuway, mga tradisyon, kag pagpakig-upod sa mga makasasala kag mga manugsukot sing buhis. Ang iban sa ila nangin Cristiano, lakip si Saulo sang Tarso.​—Mat 9:​11; 12:14; Mar 7:5; Lu 6:2; Bin 26:5.

• Filistia; Filistinhon.

  Lugar sa nabagatnan nga baybayon sang Israel nga gintawag sang ulihi nga Filistia. Ang mga imigrante halin sa Creta nga nag-istar didto gintawag nga mga Filistinhon. Ginlutos sila ni David, pero nagpabilin sila nga independiente kag nangin kaaway pirme sang Israel. (Ex 13:17; 1Sa 17:4; Am 9:7)​—Tan-awa ang Apendise B4.

G

• Galingan nga bato.

  Matipulon nga bato nga natungtong sa ibabaw sang pareho nga bato nga ginagamit sa pagligis sang uhay para mangin harina. May kahoy nga ginasuok sa sentro asta sa naidalom nga bato para indi magliw-as ang naibabaw nga bato kon ginapatiyog ini. Sa panahon sang Biblia, ang galingan nga ginagamit sang mga babayi amo sa masami ang makita sa mga puluy-an. Bangod kinahanglan gid ang mga galingan para may makaon ang pamilya kada adlaw, ginadumilian sang Mosaikong Kasuguan ang pagkuha sini ukon ang naibabaw nga bato sini para himuon nga garantiya sa utang. Ang mas dalagku nga mga galingan nga kaangay sini ginapatiyog sang mga sapat.​—Deu 24:6; Mar 9:​42.

• Garantiya.

  Isa ka butang nga ginahatag sang nangutang sa iya gin-utangan para masiguro nga mabayaran niya ang iya utang. Gintawag man ini nga putika. Sa Mosaikong Kasuguan, may mga kasugtanan parte sa mga garantiya agod maamligan ang mga imol kag wala sing ikasarang nga pumuluyo sang pungsod.​—Ex 22:26; Eze 18:7.

• Gawad.

  Kantidad nga ginabayad para mahilway sa pagkabihag, silot, pag-antos, sala, ukon obligasyon pa gani. Ang kantidad indi pirme kuarta. (Isa 43:3) Ang gawad ginpatuman sa lainlain nga sitwasyon.  Halimbawa, ang tanan nga panganay nga lalaki ukon lalaki nga kasapatan sa Israel iya ni Jehova, kag ang gawad, ukon kantidad para matubos ini, kinahanglan ibayad para mahilway sila sa eksklusibo nga pag-alagad kay Jehova. (Nu 3:​45, 46; 18:​15, 16) Kon ang makatalagam kag wala mabantayan nga toro nakapatay, kinahanglan maghatag ang tag-iya sing gawad para mahilway sia sa silot nga kamatayon. (Ex 21:​29, 30) Pero, wala sing gawad para sa hungod nga nagpatay. (Nu 35:31) Labaw sa tanan, ginapadaku sang Biblia ang gawad nga ginbayad sang Cristo paagi sa iya kamatayon agod mahilway ang matinumanon nga katawhan sa sala kag kamatayon.​—Sa 49:​7, 8; Mat 20:28; Efe 1:7.

• Gehenna.

  Ang Griego nga ngalan para sa Nalupyakan sang Hinom, sa bagatnan kag bagatnan-katundan sang dumaan nga Jerusalem. (Jer 7:​31) Matagnaon ini nga ginpatuhuyan subong duog diin nagalinapta ang mga bangkay. (Jer 7:​32; 19:6) Wala sing pamatuod nga ang buhi nga mga sapat ukon mga tawo ginahaboy sa Gehenna para sunugon ukon paantuson. Gani wala ini nagasimbulo sa indi makita nga duog diin ang mga kalag sang tawo ginapaantos sing dayon sa literal nga kalayo. Sa baylo, gingamit ni Jesus kag sang iya mga disipulo ang Gehenna sa paglaragway sa dayon nga silot sa “ikaduha nga kamatayon,” nga amo ang dayon nga kalaglagan ukon pagkapapas.​—Bug 20:14; Mat 5:​22; 10:28.

• Gerah.

  Kabug-aton nga katumbas sang 0.57 ka gramo. Katumbas ini sang 1/20 sang siklo. (Le 27:25)​—Tan-awa ang Apendise B14.

• Gilead.

  Una ini nga nagapatuhoy sa mauyahon nga lugar sa sidlangan sang Suba Jordan asta sa aminhan kag bagatnan sang Nalupyakan sang Jabok. Kon kaisa, gingamit ini sa pagpatuhoy sa bilog nga teritoryo sang Israel sa sidlangan sang Jordan, nga gin-istaran sang mga tribo ni Ruben, ni Gad, kag katunga sang tribo ni Manases. (Nu 32:1; Jos 12:2; 2Ha 10:33)​—Tan-awa ang Apendise B4.

• Ginharian sang Dios.

  Nagapatuhoy ini ilabi na sa pagkasoberano sang Dios nga ginarepresentar sang harianon nga gobierno sang iya Anak, si Cristo Jesus.​—Mat 12:28; Lu 4:​43; 1Co 15:50.

• Gitit.

  Termino sa musika nga wala mapat-od ang kahulugan, pero mahimo naghalin ini sa Hebreo nga tinaga nga gath. Ang pila nagapati nga mahimo melodiya ini may kaangtanan sa mga ambahanon parte sa paghimo sing alak, bangod ang gath nagapatuhoy sa linasan sang ubas.​—Sa 81:Sup.

• Gota;

  Tabla nga ginatakod sa mga abaga sang tawo nga naangot sa mga kargamento, ukon kahoy nga ginasuok sa liog sang duha ka sapat (nga sa masami mga baka) kon nagaguyod sing gamit sa uma ukon karo. Bangod ang mga ulipon masami nagagamit sing gota sa pagdala sang mabug-at nga mga kargamento, ang gota gingamit para ilaragway ang pagkaulipon ukon pagpasakop sa isa ka tawo, subong man sa pagpamigos kag pag-antos. Ang pagkuha ukon pagbali sang gota nagapahangop sing kahilwayan sa pagkaulipon, pagpamigos, kag pagpamintas.​—Le 26:13; Mat 11:​29, 30.

• Granada.

  Prutas nga daw korte mansanas nga may korokorona sa punta. Kon pihakon, madamo ini sing daw gamay nga mga kapsula nga puno sing duga, nga ang kada isa nagaunod sing magagmay nga liso nga kolor pink ukon pula. Ang korte granada nga mga dekorasyon makita sa sidsid sang asul nga wala-pako nga bayo sang mataas nga saserdote, subong man sa uloulo sang mga haligi nga Jaquin kag Boaz sa atubangan sang templo.​—Ex 28:34; Nu 13:23; 1Ha 7:​18.

• Griego.

  Lenguahe sang mga pumuluyo sang Gresya; subong man, ang tumandok sang Gresya ukon ang isa nga ang pamilya didto naghalin. Sa Cristianong Griegong Kasulatan, ang tinaga mahimo gamiton sa mas masangkad nga kahulugan, nga nagapatuhoy sa tanan nga indi Judiyo ukon sa mga naimpluwensiahan sang Griego nga lenguahe kag kultura.​—Joe 3:6; Ju 12:20.

• Guardia sang Pretorio.

  Grupo sang Romano nga mga soldado nga nagaguardia sa emperador sang Roma. Ini nga grupo nangin mabaskog nga pulitikal nga puersa para suportahan ukon pahalinon ang emperador.​—Fil 1:​13.

• Gulang; Tigulang nga lalaki.

  Lalaki nga hamtong ang edad, pero sa Kasulatan, ang isa nga may awtoridad kag katungdanan sa komunidad ukon pungsod. Ini nga tinaga  gingamit man sa langitnon nga mga tinuga sa libro sang Bugna. Ang Griego nga tinaga nga pre·sbyʹte·ros ginbadbad nga “gulang” kon nagapatuhoy sa mga responsable nga nagapanguna sa kongregasyon.​—Ex 4:​29; Hul 31:23; 1Ti 5:​17; Bug 4:4.

H

• Hades.

  Ang Griego nga tinaga nga katumbas sang Hebreo nga “Sheol.” Ginbadbad ini nga “Lulubngan” (daku ang una nga letra), sa pagpatuhoy sa kabilugan nga lulubngan sang katawhan.​—Tan-awa ang LULUBNGAN.

• Halad.

  Dulot nga ginapresentar sa Dios subong tanda sang pagpasalamat, pagbaton sang sala, kag pagpasag-uli sang maayo nga kaangtanan sa iya. Sugod kay Abel, ang mga tawo naghatag sing lainlain nga boluntaryo nga mga halad, lakip sang mga sapat, tubtob nga ginpatuman ini sa Mosaikong Kasuguan nga katipan. Ang mga halad nga sapat indi na kinahanglan sa tapos mahatag ni Jesus ang iya kabuhi subong himpit nga halad, pero ang mga Cristiano padayon nga nagahatag sing espirituwal nga mga halad sa Dios.​—Ge 4:4; Heb 13:​15, 16; 1Ju 4:​10.

• Halad sa pag-ambitanay.

  Halad nga ginapresentar kay Jehova para makighidait sa iya. Ang sumilimba kag ang iya panimalay, ang nagadumala nga saserdote, kag ang mga saserdote sa templo nagakaon sini. Daw subong bala nga ginbaton ni Jehova ang mahamot nga aso sang nasunog nga tambok. Ang dugo, nga nagarepresentar sa kabuhi, ginahatag man sa iya. Daw subong nga ang mga saserdote kag ang mga sumilimba nagapungko kag nagakaon upod kay Jehova, nga nagapahangop sang mahidaiton nga kaangtanan.​—Le 7:​29, 32; Deu 27:7.

• Halad sa pagpasalamat.

  Dulot sa pag-ambitanay sa tuyo nga dayawon ang Dios bangod sang iya mga aman kag mainunungon nga gugma. Ang unod sang ginadulot nga sapat kag ang tinapay nga may lebadura kag wala sing lebadura ginakaon. Ang unod kinahanglan kaunon sa amo man nga adlaw.​—2Cr 29:31.

• Halaran.

  Ginpataas nga tinukod ukon plataporma nga human sa duta, mga bato, bloke sang bato, ukon kahoy nga ginhaklapan sang metal diin ang mga halad ukon incienso ginahalad sa pagsimba. Sa una nga hulot sang tabernakulo kag sang templo, may gamay nga “halaran nga bulawan” para sa pagdulot sang incienso. Human ini sa kahoy nga ginhaklapan sang bulawan. Ang mas daku nga “halaran nga saway” para sa mga halad nga sinunog nahamtang sa gua sa luwang. (Ex 27:1; 39:​38, 39; Ge 8:​20; 1Ha 6:​20; 2Cr 4:1; Lu 1:​11)​—Tan-awa ang Apendise B5 kag B8.

• Haligi.

  Poste ukon bisan ano nga pareho sini. Ang pila ginpatindog para dumdumon ang mga hinimuan ukon mga hitabo sa kasaysayan. Ang mga haligi gingamit sa templo kag sa palasyo nga ginpatindog ni Solomon. Ang mga pagano nagpatindog sang sagrado nga mga haligi para sa ila butig nga relihion, kag kon kaisa ginailog ini sang mga Israelinhon. (Huk 16:29; 1Ha 7:​21; 14:23)​—Tan-awa ang ULOULO.

• Handumanan nga lulubngan.

  Lulubngan diin ginabutang ang bangkay. Ini nga termino ginbadbad halin sa Griego nga tinaga nga mne·meiʹon, nga naghalin sa berbo nga “pahanumdumon,” nga nagapahangop nga ang tawo nga napatay ginadumdom.​—Ju 5:​28, 29.

• Hebreo.

  Ang termino nga una nga gingamit kay Abram (Abraham), para mapatuhay sia sa iya mga kaingod nga Amornon. Gingamit ini sang ulihi sa pagpatuhoy sa iya mga kaliwatan sa iya apo nga si Jacob subong man sa ila lenguahe. Sang panahon ni Jesus, ang Hebreo nga lenguahe naglakip sang madamo nga Aramaiko nga ekspresyon kag amo ini ang lenguahe sang Cristo kag sang iya mga disipulo.​—Ge 14:13; Ex 5:3; Bin 26:14.

• Hermes.

  Isa ka dios sang mga Griego, nga anak ni Zeus. Sa Listra, nasal-an si Pablo nga si Hermes bangod sang papel kuno sini nga dios subong mensahero sang mga dios kag ang dios nga maayo maghambal.​—Bin 14:12.

• Herodes.

  Ang apelyido sang isa ka dinastiya nga naggahom sa mga Judiyo nga gintangdo sang Roma. Si Herodes nga Daku nangin bantog bangod sa pagpatindog liwat sang templo sa Jerusalem kag sa pagmando nga pamatyon ang mga bata sa tuyo nga patyon si Jesus. (Mat 2:​16; Lu 1:5) Sanday Herodes Arquelao kag Herodes  Antipas, nga mga anak ni Herodes nga Daku, gintangdo nga magdumala sa mga lugar nga ginagamhan sang ila amay. (Mat 2:​22) Si Antipas amo ang tetrarca, nga pirme ginapatuhuyan subong “hari,” nga naggahom sa tion sang tatlo ka tuig kag tunga nga ministeryo sang Cristo kag tubtob sa panahon nga ginkobrehan sa Binuhatan kapitulo 12. (Mar 6:​14-​17; Lu 3:​1, 19, 20; 13:​31, 32; 23:​6-​15; Bin 4:​27; 13:1) Sa tapos sina, si Herodes Agripa I, nga apo ni Herodes nga Daku, ginpatay sang anghel sang Dios sa tapos maggahom sing malip-ot nga tion. (Bin 12:​1-6, 18-​23) Ang iya bata, nga si Herodes Agripa II, nangin manuggahom tubtob sang nagrebelde ang mga Judiyo sa Roma.​—Bin 23:35; 25:​13, 22-​27; 26:​1, 2, 19-​32.

• Herodes, partido sang mga.

  Nakilal-an man nga mga Herodian. Isa ka partido nasyonalista nga nagsuporta sa pulitikal nga mga katuyuan sang mga Herodes sa ila paggahom sa idalom sang mga Romano. Ang pila ka Saduceo mahimo miembro man sini nga partido. Ang mga Herodian nagbuylog sa mga Fariseo sa pagpamatok kay Jesus.​—Mar 3:6.

• Higgaion.

  Isa ka teknikal nga termino sa musika. Subong sang paggamit sa Salmo 9:​16, ini nga tinaga mahimo nagapatimaan sang solemne, malulot nga tono sang pagtokar sang arpa ukon solemne nga pagdulog sing makadali para makapamalandong.

• Hin.

  Sukob para sa likido kag ang sulukban mismo. Katumbas ini sang 3.67 ka litro, suno sa ginsiling sang istoryador nga si Josephus nga ang isa ka hin katumbas sang duha ka choes sang Atenas. (Ex 29:40)​—Tan-awa ang Apendise B14.

• Hinganib.

  Ginasuksok sang mga soldado subong proteksion nga nagalakip sang helmet, panagang sa lawas, paha, hapin sa batiis, kag taming.​—1Sa 31:9; Efe 6:​13-​17.

• Hingapusan sang sistema sang mga butang.

  Ang hut-ong sang tion padulong sa katapusan sang sistema sang mga butang, ukon mga kahimtangan, nga ginadumalahan ni Satanas. Dungan ini sa presensia sang Cristo. Sa panuytoy ni Jesus, ang mga anghel “magapain sang mga malauton gikan sa mga matarong” kag laglagon ang mga malauton. (Mat 13:​40-​42, 49) Interesado ang mga disipulo ni Jesus kon san-o ina nga “hingapusan.” (Mat 24:3) Antes sia nagbalik sa langit, nagsaad sia sa iya mga sumulunod nga magaupod sia sa ila tubtob sa sina nga tion.​—Mat 28:20.

• Hisopo.

  Tanom nga may mapino nga mga sanga kag dahon. Gingamit ini sa pagwisik sang dugo ukon tubig sa mga seremonya sa pagpaninlo. Mahimo nga marjoram ini ukon oregano (Origanum maru; Origanum syriacum). Subong sang ginsiling sa Juan 19:​29, mahimo nga marjoram ini nga ginsugpon sa isa ka sanga ukon sa durra, nga isa ka bariedad sang kinaandan nga sorgum (Sorghum vulgare), sanglit may malaba ini nga puno nga puede butangan sang espongha sang maaslom nga alak nga makalab-ot sa baba ni Jesus.​—Ex 12:22; Sa 51:7.

• Homer.

  Sukob nga katumbas sang cor. Base sa ginbulubanta nga kadamuon sang takus nga bat, katumbas ini sang 220 ka litro. (Le 27:16)​—Tan-awa ang Apendise B14.

• Horeb; Bukid Horeb.

  Ang kabukiran sa palibot sang Bukid Sinai. Amo man ini ang tawag sa Bukid Sinai. (Ex 3:1; Deu 5:2)​—Tan-awa ang Apendise B3.

• Hukom.

  Mga lalaki nga gintangdo ni Jehova sa pagluwas sang iya katawhan antes sang panahon sang tawhanon nga mga hari sang Israel.​—Huk 2:​16.

• Hulubaton.

  Maalamon nga hambalanon ukon malip-ot nga sugilanon nga nagatudlo sing leksion ukon nagapabutyag sang madalom nga kamatuoran sa pila lamang ka tinaga. Ang isa ka hulubaton sa Biblia mahimo mangin makalilibog nga hambalanon ukon paktakon. Ginapahayag sini ang kamatuoran sa maathag nga lenguahe, nga sa masami mga paglaragway. Ang pila ka hambalanon nangin kinaandan nga mga ekspresyon sang pagyaguta ukon pagpakamalaut sa pila ka tawo.​—Man 12:9; 2Pe 2:​22.

• Hurno.

  Tulunawan sang metal ukon wala pa mapapuro nga metal; ginagamit man sa pagluto sang kolon kag iban pa nga seramiko nga mga kagamitan. Sa panahon sang Biblia, ang mga hurno human sa mga tisa ukon bato. Ang hurno sa pagluto sang kolon kag mga seramiko kag pagsunog sang apog gintawag man nga pugon.​—Ge 15:17; Dan 3:​17; Bug 9:2.

I

•  Ikanapulo.

  Ang ikapulo nga bahin, ukon 10 porsiento, nga ginahatag ukon ginabayad, ilabi na sa relihioso nga mga katuyuan. (Mal 3:​10; Deu 26:12; Mat 23:23) Sa idalom sang Mosaikong Kasuguan, ang ikanapulo nga patubas sang duta kag ikanapulo sang nagdugang sa panong sang kasapatan ginahatag sa mga Levinhon kada tuig para sakdagon sila. Ang ikanapulo sini ginahatag sang mga Levinhon para masuportahan ang mga saserdote nga kaliwat ni Aaron. Luwas sini, may iban pa nga ikanapulo. Wala ini ginapatuman sa mga Cristiano.

• Ilirico.

  Probinsia sang Roma sa aminhan-katundan sang Gresya. Nakalab-ot diri si Pablo sa iya pagministeryo, pero wala ginsiling kon nagbantala sia sa Ilirico ukon nagkadto lamang didto. (Ro 15:19)​—Tan-awa ang Apendise B13.

• Inagaw.

  Personal nga mga kagamitan ukon mga kagamitan sa balay, kasapatan, ukon iban pa nga may balor nga ginkuha gikan sa nalutos nga kaaway.​—Jos 7:​21; 22:8; Heb 7:4.

• Incienso.

  Ginsamo nga mahamot nga mga tagok kag balsamo nga amat-amat nga ginasunog, kag nagapangamyon. May apat ka pinasahi nga ingrediente ang incienso nga ginagamit sa tabernakulo kag sa templo. Ginasunog ini sa aga kag gab-i sa halaran sang incienso sa Balaan nga duog, kag sa Adlaw sang Pagtumbas Para sa Sala, ginasunog ini sa sulod sang Labing Balaan nga duog. Simbuliko ini nga nagapatuhoy sa kalahamut-an nga mga pangamuyo sang matutom nga mga alagad sang Dios. Wala na ginapatuman ang paggamit sini sa mga Cristiano.​—Ex 30:​34, 35; Le 16:13; Bug 5:8.

• Indi matinlo.

  Mahimo nagapatuhoy sa pisikal nga kahigko ukon paglapas sa moral nga mga kasuguan. Apang sa Biblia, masami ini nagapatuhoy sa indi kalahamut-an, ukon indi matinlo, suno sa Mosaikong Kasuguan. (Le 5:2; 13:45; Bin 10:14; Efe 5:5)​—Tan-awa ang MATINLO.

• Inugpalong.

  Ginagamit sa tabernakulo kag templo, nga human sa bulawan ukon saway. Mahimo nga daw mga gunting ini para sa pag-utod sa punta sang pabilo sang mga suga.​—2Ha 25:14.

• Inugtakus nga tabun-ak.

  Ang inugtakus nga tabun-ak nagalaba sing anom ka maniko. Base sa kinaandan nga maniko, may kalabaon ini nga 2.67 ka metro (8.75 ka pie); base sa malaba nga maniko, may kalabaon ini nga 3.11 ka metro (10.2 ka pie). (Eze 40:​3, 5; Bug 11:1)​—Tan-awa ang Apendise B14.

• Israel;

  Ngalan nga ginhatag sang Dios kay Jacob. Nagpatuhoy ini sang ulihi sa tanan niya nga kaliwatan, sa bisan ano nga tion. Ang kaliwatan sang 12 ka anak ni Jacob masami gintawag nga mga anak sang Israel, panimalay sang Israel, katawhan (mga lalaki) sang Israel, ukon mga Israelinhon. Gingamit man ang Israel subong ngalan sang napulo ka tribo sang naaminhan nga ginharian nga nagbulag sa nabagatnan nga ginharian, kag sang ulihi ang tawag sa hinaplas nga mga Cristiano, ang “Israel sang Dios.”​—Ga 6:​16; Ge 32:28; 2Sa 7:​23; Ro 9:6.

J

• Jacob.

  Anak nanday Isaac kag Rebeca. Sang ulihi ginhatagan sia sang Dios sing ngalan nga Israel, kag nangin patriarka sang katawhan sang Israel (gintawag man nga mga Israelinhon kag sang ulihi mga Judiyo). Amay sia sang 12 ka lalaki, kag sang mga kaliwatan sini nga naghuman sa 12 ka tribo sang pungsod sang Israel. Ang ngalan nga Jacob padayon nga gingamit bilang pagtawag sa pungsod ukon sa katawhan sang Israel.​—Ge 32:28; Mat 22:32.

• Jedutun.

  Isa ka termino nga wala mapat-od ang kahulugan. Mabasa ini sa superskripsion sang Salmo 39, 62, kag 77. Mahimo ginbutang ini para mangin instruksion sa pag-amba sang salmo, ayhan para mahibaluan ang estilo ukon ang instrumento sa musika. May Levinhon nga musikero nga ang ngalan Jedutun, gani ini nga estilo ukon instrumento mahimo nga naangot sa iya ukon sa iya mga anak nga lalaki.

• Jehova.

  Ang kinaandan nga pagbadbad sa Hiligaynon sang Tetragrammaton (ang apat ka Hebreo nga letra para sa personal nga ngalan sang Dios), nga mabasa sing sobra 7,000 ka beses sa sini nga badbad.​—Tan-awa ang Apendise A4 kag A5.

• Juda;

  Ikap-at nga anak ni Jacob sa iya asawa nga si Lea. Sang malapit na lang mapatay si Jacob, gintagna niya nga ang daku  kag dayon nga manuggahom magagikan sa kaliwatan ni Juda. Si Jesus, sang nagluntad sia subong tawo, kaliwat ni Juda. Ang ngalan nga Juda nagapatuhoy man sa tribo kag sang ulihi sa ginharian nga ginhingalan kay Juda. Gintawag subong nabagatnan nga ginharian, ang Juda ginahuman sang tribo sang Israel nga Juda kag Benjamin kag nagalakip ini sang mga saserdote kag mga Levinhon. Sakop sang Juda ang nabagatnan nga bahin sang pungsod nga nagalakip sang Jerusalem kag sang templo.​—Ge 29:35; 49:10; 1Ha 4:​20; Heb 7:​14.

• Judiyo.

  Tawag sa tawo nga katapo sang tribo sang Juda sa tapos sang pagkapukan sang napulo ka tribo nga ginharian sang Israel. (2Ha 16:6) Sa tapos sang pagkatapok sa Babilonia, amo ini ang tawag sa mga Israelinhon nga naghalin sa lainlain nga tribo nga nagbalik sa Israel. (Esd 4:​12) Sang ulihi, gingamit ini sa bilog nga kalibutan para mapatuhay ang mga Israelinhon sa mga Gentil. (Est 3:6) Gingamit man ini sing malaragwayon ni apostol Pablo sang nangatarungan sia nga indi importante ang nasyonalidad sa sulod sang Cristianong kongregasyon.​—Ro 2:​28, 29; Ga 3:​28.

K

• Kab.

  Sukob para sa harina kag uyas nga 1.22 ka litro, base sa ginabulubanta nga kadakuon sang sukob nga bat. (2Ha 6:​25)​—Tan-awa ang Apendise B14.

• Kaban sang katipan.

  Baul ukon kahon nga human sa akasya kag ginhaklapan sang bulawan, nga ginbutang sa Labing Balaan nga bahin sang tabernakulo kag sang ulihi sa Labing Balaan nga bahin sang templo nga ginpatindog ni Solomon. Puro nga bulawan ang takop sini nga may duha ka kerubin nga nagaatubangay. Nalakip sa mga unod sini ang duha ka tapitapi sang Napulo ka Sugo. (Deu 31:26; 1Ha 6:​19; Heb 9:4)​—Tan-awa ang Apendise B5 kag B8.

• Kabugwason.

  Kaangay man ang kahulugan sini sa “bituon sa kaagahon.” Katapusan ini nga bituon nga nagasubang sa sidlangan antes magbutlak ang adlaw kag magpamanagbanag ang bag-o nga adlaw.​—Bug 22:16; 2Pe 1:​19.

• Kabukiran sang Lebanon.

  Isa sa duha ka kabukiran nga sakop sang Lebanon. Ang kabukiran sang Lebanon nahamtang sa katundan, kag ang Anti-Lebanon yara sa sidlangan. Ang malaba kag mauyahon nga nalupyakan amo ang nagaseparar sa duha ka kabukiran. Ang kabukiran sang Lebanon halos nagasugod gid halin sa baybayon sang Mediteraneo, kag ang mga putukputukan sini may aberids nga kataason nga 1,800 kag 2,100 ka metro (6,000 kag 7,000 ka pie). Sang dumaan nga tion, madamo katama sing dalagku nga mga sedro ang Lebanon, nga ginapabaloran gid sang palibot nga mga pungsod. (Deu 1:7; Sa 29:6; 92:12)​—Tan-awa ang Apendise B7.

• Kadadalman.

  Halin sa Griego nga tinaga nga aʹbys·sos, buot silingon, “sobra kadalom” ukon “indi matungkad, wala sing latid.” Gingamit ini sa Cristianong Griegong Kasulatan para patuhuyan ang duog ukon nabilanggo nga kahimtangan. Nalakip sa sini ang lulubngan pero wala lang ini nagapatuhoy diri.​—Lu 8:​31; Ro 10:7; Bug 20:3.

• Kahoy sang kabuhi.

  Kahoy sa hardin sang Eden. Ang Biblia wala nagsiling nga ang bunga sini may ikasarang sa paghatag sing kabuhi; kundi nagarepresentar ini sa garantiya sang Dios nga kabuhi nga wala sing katapusan para sa mga tugutan niya nga magkaon sini.​—Ge 2:9; 3:​22.

• Kahoy sang pagkilala sang maayo kag malain.

  Kahoy sa hardin sang Eden nga gingamit sang Dios subong simbulo sang iya kinamatarong sa pagpahamtang sing mga talaksan para sa katawhan kon ano ang “maayo” kag kon ano ang “malain.”​—Ge 2:​9, 17.

• Kalag.

  Ang kinaandan nga badbad sa Hebreo nga tinaga nga neʹphesh kag Griego nga psy·kheʹ. Sa pag-usisa kon paano gingamit ini nga mga termino sa Biblia, nangin maathag nga panguna ini nga nagapatuhoy sa (1) mga tawo, (2) mga sapat, ukon (3) kabuhi sang tawo ukon sapat. (Ge 1:​20; 2:7; Nu 31:28; 1Pe 3:​20; mga footnote) Kabaliskaran sa paggamit sang madamo nga relihion sa termino nga “kalag,” ginpakita sang Biblia nga ang neʹphesh kag psy·kheʹ, nga may kaangtanan sa mga tinuga sa duta, nagapatuhoy sa butang nga makita, matandog, kag mamalatyon. Sa sini nga badbad, ining orihinal nga mga tinaga masami nga ginbadbad depende sa ila kahulugan sa tagsa ka konteksto, nga nagagamit sing termino subong sang “kabuhi,”  “tinuga,” “tawo,” “persona,” ukon subong pronombre lamang (halimbawa, “ako” para sa ekspresyon nga “akon kalag”). Sa kalabanan nga teksto, ang mga footnote nagahatag sing tal-us nga badbad nga “kalag.” Kon ang termino nga “kalag” gingamit sa teksto ukon sa footnote, dapat ini hangpon suno sa ginpaathag sa ibabaw. Kon nagapatuhoy sa paghimo sang isa ka butang sa bug-os nga kalag, nagakahulugan ini sang paghimo sa sini sa bug-os nga pagkatawo, bug-os tagipusuon, ukon bug-os nga kabuhi. (Deu 6:5; Mat 22:37) Sa pila ka konteksto, ini nga mga tinaga sa orihinal nga lenguahe mahimo nagapatuhoy sa handum ukon gana sang buhi nga mga tinuga. Mapatuhoy man ini sa patay nga tawo ukon bangkay.​—Nu 6:6; Hul 23:2; Isa 56:11; Hag 2:​13.

• Kamingawan.

  Ang tinaga nga “kamingawan” sa Biblia wala lamang nagapatuhoy sa puro yab-ok nga desyerto, kundi sa isa man ka lugar nga wala ginaistaran, wala sing tanom, masami mabato kag wala sing tubig pero mahimo nga may halalban.—Jer 23:10; Mar 1:4.

• Kangga.

  Karo nga may duha ka ruweda nga ginaguyod sang kabayo kag masami nga ginagamit sa inaway sadto.​—Ex 14:23; Huk 4:​13; Bin 8:​28.

• Kapiestahan sang mga Payagpayag.

  Ginatawag man nga Kapiestahan sang mga Tabernakulo, ukon Kapiestahan sang Pagtipon sang Patubas. Ginahiwat ini sa Ethanim 15-​21. Pagsaulog ini sang pag-ani sa katapusan sang tuig sang pagpanguma sa Israel kag tion sa pagkalipay kag pagpasalamat sa pagpakamaayo ni Jehova sa ila mga patubas. Sa mga adlaw sang kapiestahan, ang mga tawo nagaistar sa mga payagpayag, ukon palasilungan, bilang pagdumdom sa ila paggua sa Egipto. Isa ini sa tatlo ka kapiestahan nga ginpatuman sa mga lalaki nga magkadto sa Jerusalem sa pagsaulog sini.​—Le 23:34; Esd 3:4.

• Kapiestahan sang Pag-ani; Kapiestahan sang mga Semana.​—

  Tan-awa ang PENTECOSTES.

• Kapiestahan sang Pagdedikar.

  Ang tuigan nga adlaw sang pagdumdom para sa pagtinlo sa templo sa tapos ini gindagtaan ni Antiochus Epiphanes. Ang selebrasyon masugod sa Chislev 25 kag nagadugay sing walo ka adlaw.​—Ju 10:22.

• Kapiestahan sang Tinapay nga Wala sing Lebadura.

  Ang una sa tatlo ka panguna nga tuigan nga kapiestahan sang mga Israelinhon. Masugod ini sa Nisan 15, ang adlaw sa tapos sang Paskua, kag magapadayon sa sulod sang pito ka adlaw. Ang tinapay lamang nga wala sing lebadura ang dapat kaunon, bilang pagdumdom sa ila paggua sa Egipto.​—Ex 23:15; Mar 14:1.

• Kasia.

  Produkto halin sa panit sang kahoy nga kasia (Cinnamomum cassia), nga pamilya sang kahoy nga cinnamon. Gingamit ang kasia subong pahumot kag ingrediente sang balaan nga lana nga inughaplas.​—Ex 30:24; Sa 45:8; Eze 27:19.

• Kasuguan.

  Kon daku ang una nga letra, nagapatuhoy ini sa masami sa Mosaikong Kasuguan ukon sa una nga lima ka libro sang Biblia. Kon gamay, mahimo nagapatuhoy ini sa indibiduwal nga mga kasuguan sang Mosaikong Kasuguan ukon sa prinsipio sang kasuguan.​—Nu 15:16; Deu 4:8; Mat 7:​12; Ga 3:​24.

• Kasulatan.

  Ang sagrado nga sinulatan sang Pulong sang Dios. Ini nga ekspresyon makita lang sa Cristianong Griegong Kasulatan.​—Lu 24:27; 2Ti 3:​16.

• Katapusan nga mga adlaw.

  Ini kag ang kaanggid nga mga ekspresyon, subong sang “ulihi nga bahin sang mga adlaw,” gingamit sa tagna sang Biblia para patuhuyan ang tion nga ang importante nga mga hitabo makalab-ot na sa talipuspusan sini. (Eze 38:16; Da 10:14; Bin 2:​17) Depende sa tagna, mahimo nga ang kalawigon sini pila lang ka tuig ukon mas malawig pa. Talalupangdon gid nga gingamit sang Biblia ini nga termino para patuhuyan ang “katapusan nga mga adlaw” sang presente nga sistema sang mga butang, sa tion sang indi makita nga presensia ni Jesus.​—2Ti 3:1; San 5:3; 2Pe 3:3.

• Katilingban.

  Grupo sang mga tawo nga naghilisugot nga magtipon. Sa Hebreong Kasulatan, masami ini nagapatuhoy sa pagtilipon sang katawhan sang Israel para sa relihioso nga mga kapiestahan ukon sa mga hitabo nga importante gid sa pungsod.​—Deu 16:8; 1Ha 8:5.

• Katipan.

  Isa ka pormal nga kasugtanan, ukon kontrata, sa tunga sang Dios kag sang  mga tawo ukon sa tunga sang duha ka tawo para himuon ukon indi paghimuon ang isa ka butang. Kon kaisa, isa lang ka partido ang obligado nga magtuman sang mga ginkasugtan (isa ka panaad). Sa iban nga kahimtangan, duha ka partido ang kinahanglan magtuman. Luwas sa mga katipan sang Dios sa mga tawo, ginsambit sa Biblia ang mga katipan sa tunga sang mga tawo, tribo, pungsod, ukon grupo sang katawhan. Lakip sa mga katipan nga may nagadugay nga epekto amo ang katipan sang Dios kay Abraham, kay David, sa pungsod sang Israel (Kasuguan nga katipan), kag sa Israel sang Dios (bag-o nga katipan).​—Ge 9:​11; 15:18; 21:27; Ex 24:7; 2Cr 21:7.

• Katungdanan sang isa ka bayaw.

  Isa ka kinabatasan, nga sang ulihi ginlakip sa Mosaikong Kasuguan, diin pangasaw-on sang lalaki ang nabalo nga asawa sang iya utod nga wala sing anak agod makaanak ini kag mapadayon ang kaliwatan sang iya utod.​—Ge 38:8; Deu 25:5.

• Kemos.

  Panguna nga dios sang mga Moabnon.​—1Ha 11:33.

• Kerubin;

  Anghel nga may mataas nga ranggo kag may pinasahi nga mga katungdanan. Tuhay ang mga kerubin sa mga serafin.​—Ge 3:​24; Ex 25:20; Isa 37:16; Heb 9:5.

• Kimpit para sa pabilo.

  Mga gamit nga human sa bulawan. Gingamit ini sa tabernakulo kag sa templo para sa pagpalong sang mga lampara.​—Ex 37:23.

• Kolonada ni Solomon.

  Sa templo sang panahon ni Jesus, amo ini ang naatupan nga alagyan sa sidlangan sang nagua nga luwang. Nagapati ang madamo nga nabilin ini nga bahin sang templo ni Solomon. Diri naglakatlakat si Jesus sa tion sang “tigtulugnaw,” kag diri nagatipon ang mga Cristiano sang una para magsimba. (Ju 10:​22, 23; Bin 5:​12)​—Tan-awa ang Apendise B11.

• Kongregasyon; Katilingban.

  Grupo sang mga tawo nga nagatipon sing tingob para sa isa ka partikular nga katuyuan ukon hilikuton. Sa Hebreong Kasulatan, nagapatuhoy ini sa pungsod sang Israel. Sa Cristianong Griegong Kasulatan, nagapatuhoy ini sa indibiduwal nga mga kongregasyon sang mga Cristiano pero sa masami nagapatuhoy sa Cristianong kongregasyon sa kabilugan.​—1Ha 8:​22; Bin 9:​31; Ro 16:5.

• Korales.

  Matig-a kag daw bato nga substansia nga naporma halin sa mga tul-an sang magagmay nga mga sapat sa dagat. Makita ini sa kadagatan kag lainlain ang kolor, lakip ang pula, puti, kag itom. Madamo sing korales sa Pula nga Dagat. Sa panahon sang Biblia, ang pula nga korales ginapabaloran gid kag ginahimo nga mga kulintas kag iban pa nga dekorasyon.​—Hul 8:​11.

• Kurtina.

  Matahom nga tela nga naburdahan sang laragway sang mga kerubin. Ginaseparar sini ang Balaan nga duog kag ang Labing Balaan sa tabernakulo kag sa templo. (Ex 26:31; 2Cr 3:​14; Mat 27:51; Heb 9:3)​—Tan-awa ang Apendise B5.

L

• Labing Balaan, ang.

  Ang pinakasulod nga hulot sang tabernakulo kag sang templo, diin ginbutang ang kaban sang katipan; gintawag man nga Balaan sang mga Balaan. Suno sa Mosaikong Kasuguan, ang ginatugutan lamang nga makasulod sa Labing Balaan amo ang mataas nga saserdote, kag makasulod lamang sia sa Adlaw sang Pagtumbas Para sa Sala.​—Ex 26:33; Le 16:​2, 17; 1Ha 6:​16; Heb 9:3.

• Labyog.

  Gintabas sing palaba nga panit ukon ginhabol nga mga lanitlanit sang sapat, balahibo, ukon buhok. Ang tunga sini malapad nga mabutangan sang bala, nga sa masami isa ka bato. Ang isa ka punta sang labyog nabalighot sa kamot, samtang ang isa naman ginauyatan kag dayon buy-an sa tapos ini malabyog. Ang dumaan nga mga pungsod may mga hangaway nga manuglabyog.​—Huk 20:16; 1Sa 17:50.

• Lati.

  Una nga adlaw sang tagsa ka bulan sa kalendaryo sang mga Judiyo, nga ginasaulog subong adlaw para sa pagtilipon, sinalusalo, kag pagdulot sang pinasahi nga mga halad. Sang ulihi, ini nga adlaw nangin importante nga kapiestahan sang pungsod, kag ang katawhan wala nagatrabaho.​—Num 10:10; 2Cr 8:​13; Col 2:​16.

• Lebadura.

  Substansia nga ginasamo sa linamas para magkumbo ukon sa likido para mag-aslom; ilabi na ang ginpain nga nagkumbo nga linamas halin sa nauna nga ginmasa. Masami ini nga gingamit sang Biblia subong simbulo sang sala kag kaduluntan, gingamit man ini sa pagpatuhoy sa indi makita kag daku nga pagtubo.​—Ex 12:20; Mat 13:33; Ga 5:9.

•  Lepton.

  Sa Cristianong Griegong Kasulatan, amo ini ang pinakagamay nga saway ukon tumbaga nga sensilyo sang mga Judiyo. Ginbadbad nga “sentimos” sa iban nga bersion sang Biblia. (Mar 12:42; Lu 21:2; mga footnote.)​—Tan-awa ang Apendise B14.

• Levi; Levinhon.

  Ikatlo nga anak ni Jacob kay Lea; subong man ang tribo nga ginhingalan sa iya. Ang iya tatlo ka anak nga lalaki amo ang ginhalinan sang tatlo ka panguna nga dibisyon sang mga Levinhon. Kon kaisa, ang termino nga “Levinhon” nagapatuhoy sa bilog nga tribo, pero sa masami wala nalakip ang saserdotenhon nga pamilya ni Aaron. Ang tribo ni Levi wala sing parte nga duta sa Ginsaad nga Duta pero ginhatagan sila sing 48 ka siudad sa sulod sang mga dulunan sang duta nga ginpartida sa iban nga tribo.​—Deu 10:8; 1Cr 6:1; Heb 7:​11.

• Leviatan.

  Isa ka sapat nga masami naangot sa tubig, posible nga sapat ini nga nagaistar sa tubig. Sa Job 3:8 kag 41:​1, daw nagapatuhoy ini sa buaya ukon sa iban nga dalagku kag makusog nga sapat nga nagaistar sa tubig. Sa Salmo 104:​26, mahimo nga isa ini ka sahi sang balyena. Gingamit man ini sing malaragwayon kag wala ini nagapatuhoy sa isa lang ka partikular nga sapat.​—Sa 74:14; Isa 27:1.

• Linasan; Paglinas.

  Ang proseso para maseparar ang uyas sa uhay kag upa; ang lugar nga ginalinasan. Ang paglinas ginahimo paagi sa paglampos sang baratiha, ukon kon tama ka damo, nagagamit sing pinasahi nga kagamitan, subong sang karas ukon karo nga panglinas, nga ginaguyod sang mga sapat. Ginaagyan sini nga kagamitan ang uhay nga nahal-ag sa linasan, nga isa ka matapan kag bilog nga bahin nga sa masami mas mataas para mahanginan.​—Le 26:5; Isa 41:15; Mat 3:​12.

• Linasan sang ubas.

  Kinaandan na nga duha ka daku nga buho sa igang nga apog, ang isa mas mataas sangsa isa, kag ginaangot sang isa ka gamay nga ililigan. Samtang ginapuga ang mga ubas sa ibabaw nga buho, ang duga nagailig sa idalom nga buho. Gingamit ini sing malaragwayon sa paghukom sang Dios.​—Isa 5:2; Bug 19:15.

• Linaw nga kalayo.

  Simbuliko nga duog sang “nagadabdab nga linaw sang kalayo kag asupre.” Ginlaragway man subong “ikaduha nga kamatayon.” Ang indi mahinulsulon nga mga makasasala, ang Yawa, kag bisan ang kamatayon kag Lulubngan (ukon, Hades) itagbong diri. Ang paglakip sa espiritu nga mga tinuga, kamatayon, kag Hades, nga ini tanan indi masunog, nagapakita nga simbuliko ini nga linaw. Indi ini wala sing katapusan nga pagpaantos, kundi dayon nga kalaglagan.​—Bug 19:20; 20:​14, 15; 21:8.

• Lingkuran nga hukmanan.

  Kinaandan nga isa ini ka ginpataas nga plataporma sa wayang. May mga hagdan ini, diin ang mga opisyales mahimo makahambal sa kadam-an kag makapahibalo sang ila mga desisyon. Ang ekspresyon nga “lingkuran nga hukmanan sang Dios” kag “lingkuran nga hukmanan sang Cristo” simbuliko nga nagapatuhoy sa kahimusan ni Jehova sa paghukom sa katawhan.​—Ro 14:10; 2Co 5:​10; Ju 19:13.

• Linukot.

  Isa ka malaba nga panid sang pergamino ukon papiro, nga isa lang ka bahin ang ginasulatan, sa masami ginabalulon ini sa kahoy. Ang Kasulatan ginsulat kag ginkopya sa mga linukot, ang kinaandan nga libro sang ginsulat ang Biblia.​—Jer 36:​4, 18, 23; Lu 4:​17-​20; 2Ti 4:​13.

• Log.

  Pinakagamay nga sukob para sa likido nga ginsambit sa Biblia. Suno sa Judiyo nga Talmud, 1/12 ini sang hin, gani kon ibase sa sini, ang isa ka log mahimo nga katumbas sang 0.31 ka litro. (Le 14:10)​—Tan-awa ang Apendise B14.

• Lulubngan.

  Kon gamay ang una nga letra, nagapatuhoy ini sa indibiduwal nga lulubngan; kon daku, nagapatuhoy sa kabilugan nga lulubngan sang katawhan, nga katumbas sang Hebreo nga “Sheol” kag Griego nga “Hades.” Ginalaragway ini sa Biblia subong simbuliko nga duog ukon kahimtangan diin wala na sing hilikuton kag pangalibutan.​—Ge 47:30; Man 9:​10; Bin 2:​31.

• Luwang.

  Nakudalan kag wala sing atop nga bahin sa palibot sang tabernakulo, kag sang ulihi isa sa napaderan kag wala sing atop nga bahin sa palibot sang panguna nga tinukod sang templo. Makita sa luwang sang tabernakulo kag sa nasulod nga luwang sang templo ang halaran sang dulot nga sinunog. (Tan-awa ang Apendise B5, B8, B11.) Ginsambit man sa Biblia  ang mga luwang sang mga balay kag mga palasyo.​—Ex 8:​13; 27:9; 1Ha 7:​12; Est 4:​11; Mat 26:3.

M

• Maayong balita, ang.

  Sa Cristianong Griegong Kasulatan, amo ini ang maayong balita sang Ginharian sang Dios kag ang kaluwasan paagi sa pagtuo kay Jesucristo.​—Lu 4:​18, 43; Bin 5:​42; Bug 14:6.

• Macedonia.

  Ang rehiyon sa aminhan sang Gresya nga nangin bantog sa idalom ni Alejandro nga Daku kag nagpabilin nga independiente asta sang ginsakop ini sang mga Romano. Sang una nga nagbisita si apostol Pablo sa Europa, ang Macedonia probinsia pa sang Roma. Tatlo ka beses nga nagbisita diri si Pablo. (Bin 16:9)​—Tan-awa ang Apendise B13.

• Mahalat.

  Termino nga mahimo parte sa musika, nga makita sa superskripsion sang Salmo 53 kag 88. Mahimo nga may kaangtanan ini sa Hebreo nga berbo nga nagakahulugan “magaluya; magamasakit,” gani nagapanugda sang mamingaw kag masubo nga tono, nga nagasibu sa masubo nga kaundan sang duha ka ambahanon.

• Mahistrado.

  Sa gobierno sang Babilonia, ang mga mahistrado amo ang mga opisyal sa nasakupan nga mga distrito nga nakahibalo sang kasuguan kag may limitado nga awtoridad sa paghukom. Sa mga kolonya sang Roma, ang mga mahistrado sibil amo ang mga nagadumala sa gobierno. Ang ila mga katungdanan nagalakip sang paghupot sing kahim-ong, pagbadyet sang kuarta, paghukom sa mga nakalapas sa kasuguan, kag sa pagpatuman sang silot.​—Dan 3:2; Bin 16:20.

• Mainunungon nga gugma.

  Masami nga ginbadbad halin sa Hebreo nga tinaga nga cheʹsedh, nga nagapatuhoy sa gugma bangod sa pangako, katutom, pagkamainunungon, kag tudok nga pagpalangga. Masami ini nga gingamit may kaangtanan sa gugma sang Dios sa mga tawo, pero gugma man ini nga ginapakita sang mga tawo sa isa kag isa.​—Ex 34:6; Rut 3:​10.

• Makihilawason.

  Isa nga nagapakigsekso sa indi niya tiayon, ilabi na para makakuarta. (Ang Griego nga tinaga para sa “makihilawason” nga porʹne, naghalin sa tinaga nga nagakahulugan sing “magbaligya.”) Ang termino masami nga nagapatuhoy sa babayi, pero ginsambit man sa Biblia ang mga lalaki nga makihilawason. Ang pagpakighilawas ginpakamalaut sa Mosaikong Kasuguan, kag ang bayad sa pagpakighilawas wala ginabaton subong kontribusyon sa santuaryo ni Jehova, indi kaangay sang ginahimo sang mga pagano nga ginagamit ang mga makihilawason sa templo para makakuarta. (Deu 23:​17, 18; 1Ha 14:24) Ini nga termino ginagamit man sang Biblia sa malaragwayon nga paagi, nga nagapatuhoy sa katawhan, mga pungsod, ukon mga organisasyon nga nagahimo sing pila ka porma sang pagsimba sa mga diosdios samtang nagapangangkon nga mga sumilimba sang Dios. Halimbawa, ang relihioso nga organisasyon nga gintawag “Babilonia nga Daku” ginlaragway sa Bugna subong makihilawason bangod nagpakig-alyansa sia sa mga manuggahom sini nga kalibutan para sa gahom kag manggad.​—Bug 17:​1-5; 18:3; 1Cr 5:​25.

• Malauton, isa nga.

  Tawag kay Satanas nga Yawa, nga nagapamatok sa Dios kag sa iya matarong nga mga talaksan.​—Mat 6:​13; 1Ju 5:​19.

• Malcam.

  Mahimo nga si Molec man ini, ang panguna nga dios sang mga Ammonhon. (Sof 1:5)​—Tan-awa ang MOLEC.

• Manalagna.

  Ang isa nga ginpahayagan sang Dios sang iya mga katuyuan. Ang mga manalagna nagapanghikot subong humalambal sang Dios, nga nagapaalinton indi lamang sang mga mahanabo kundi sang mga panudlo, mga sugo, kag mga paghukom man ni Jehova.​—Am 3:7; 2Pe 1:​21.

• Maniko.

  Takus nga ginabanta nga halin sa siko asta sa punta sang tungatunga nga tudlo. Ang mga Israelinhon masami nga nagagamit sing maniko nga may kalabaon nga 44.5 ka sentimetro (17.5 ka pulgada), pero nagagamit man sila sing mas malaba nga maniko nga gindugangan sing isa ka dapal, nga mga 51.8 ka sentimetro (20.4 ka pulgada). (Ge 6:​15; Lu 12:25)​—Tan-awa ang Apendise B14.

• Maninihon.

  Manughimo sang mga kolon, pinggan, ukon iban pa nga suludlan nga human sa daga. Ang Hebreo nga tinaga para sa maninihon literal nga nagakahulugan sing “manughimo.” Ang awtoridad sang maninihon sa daga masami nga gingamit subong ilustrasyon sa pagkasoberano  ni Jehova sa mga indibiduwal kag mga pungsod.​—Isa 64:8; Ro 9:​21.

• Manna.

  Ang panguna nga pagkaon sang mga Israelinhon sa ila 40 ka tuig sa kamingawan. Gin-aman ini ni Jehova. Milagruso ini nga nagtuhaw sa duta sa idalom sang tun-og kada aga luwas sa Adlaw nga Inugpahuway. Sang una ini nga nakita sang mga Israelinhon, nagsiling sila, “Ano ini?” ukon sa Hebreo, “man huʼ?” (Ex 16:​13-​15, 35) Sa iban nga konteksto, ginpatuhuyan ini subong “pagkaon halin sa langit” (Sa 78:24), “tinapay halin sa langit” (Sa 105:40), kag “tinapay sang mga gamhanan” (Sa 78:25). Ginpatuhuyan man sing malaragwayon ni Jesus ang manna.​—Ju 6:​49, 50.

• Manugpakot sing hitabo.

  Isa nga nagapangangkon nga may ikasarang sa pagsugid sang mga matabo sa palaabuton. Ang pila sini nga ginsambit sa Biblia amo ang madyikero nga mga saserdote, espiritistiko nga mga manugpakot, mga astrologo, kag iban pa.​—Le 19:31; Deu 18:11; Bin 16:16.

• Manugpatunga.

  Isa nga nagapatunga sa duha ka partido agod mapasag-uli sila. Sa Kasulatan, si Moises ang manugpatunga sa Kasuguan nga katipan kag si Jesus naman sa bag-o nga katipan.​—Ga 3:​19; 1Ti 2:5.

• Manugtatap.

  Isa ka tawo nga ang panguna nga responsibilidad amo ang pagbantay kag pagtatap sa kongregasyon. Ang panguna nga ideya sini nga naghalin sa Griego nga termino nga e·piʹsko·pos nagapahangop sang mainamligon nga pagdumala. Ang mga termino nga “manugtatap” kag “gulang” (pre·sbyʹte·ros) nagapatuhoy sa pareho nga katungdanan sa Cristianong kongregasyon, diin ang “gulang” nagapatuhoy sa hamtong nga mga kinaiya sang isa nga gintangdo, kag ang “manugtatap” nagapadaku sang mga hilikuton nga nadalahig sa sini nga pagtangdo.​—Bin 20:28; 1Ti 3:​2-7; 1Pe 5:2.

• Maskil.

  Hebreo nga termino nga wala mapat-od ang kahulugan sa superskripsion sang 13 ka salmo. Mahimo nga nagakahulugan ini sing “mapamalandungon nga binalaybay.” Ang pila nagahunahuna nga ang kahulugan sini pareho sa kahulugan sang isa ka tinaga nga pareho sa sini ang porma, nga ginbadbad ‘masaligan nga pag-alagad.’​—2Cr 30:22; Sa 32:Sup.

• Mataas nga duog.

  Duog sang pagsimba nga sa masami yara sa ibabaw sang bungyod, bukid, ukon ginhimo nga plataporma. Bisan pa ginagamit kon kaisa sa pagsimba sa Dios ang mataas nga mga duog, masami ini naangot sa pagano nga pagsimba sa butig nga mga dios.​—Nu 33:52; 1Ha 3:2; Jer 19:5.

• Mataas nga saserdote.

  Sa Mosaikong Kasuguan, amo ini ang panguna nga saserdote nga nagarepresentar sang katawhan sa Dios kag nagadumala sa iban nga saserdote. Gintawag man nga “puno nga saserdote.” (2Cr 26:20; Esd 7:5) Sia lamang ang ginatugutan nga magsulod sa Labing Balaan, ang pinakasulod nga bahin sang tabernakulo kag sang ulihi sang templo. Nagasulod lamang sia sa Adlaw sang Pagtumbas Para sa Sala. Ang termino nga “mataas nga saserdote” naaplikar man kay Jesucristo.​—Le 16:​2, 17; 21:10; Mat 26:3; Heb 4:​14.

• Matampalason nga paggawi.

  Halin sa Griego nga a·selʹgei·a, isa ka prase nga nagapatuhoy sa mga buhat nga serioso nga nagalapas sa mga kasuguan sang Dios kag nagapakita sing matampalason ukon matinamayon nga panimuot; ang panimuot nga nagapakita sing pagkawala sing respeto ukon pagtamay pa gani sa awtoridad, mga kasuguan, kag mga talaksan. Wala ini nagapatuhoy sa ginagmay nga mga sayop.​—Ga 5:​19; 2Pe 2:7.

• Matinlo.

  Sa Biblia, ini nga tinaga wala lang nagapatuhoy sa pisikal nga katinlo kundi sa pagpabilin man ukon pagpanumbalik sa kahimtangan nga wala sing depekto ukon higko, kag hilway sa bisan ano nga makadagta ukon makapalain sa moral ukon espirituwal. Sa idalom sang Mosaikong Kasuguan, ini nga tinaga nagapatuhoy sa katinlo suno sa seremonya.​—Le 10:10; Sa 51:7; Mat 8:2.

• Matuod nga Dios, ang.

  Ang badbad sang Hebreo nga ekspresyon para sa “ang Dios.” Sa madamo nga teksto, ang paggamit sang definite article sa Hebreo nagapatuhay kay Jehova subong ang lamang matuod nga Dios gikan sa butig nga mga dios. Ang badbad nga “ang matuod nga Dios” amo gid ang eksakto nga kahulugan sang Hebreo nga ekspresyon sa sina nga mga konteksto.​—Ge 5:​22, 24; 46:3; Deu 4:​39.

•  Medianhon; Media.

  Ang mga kaliwatan sang anak ni Jafet nga si Madai; nag-istar sila sa mga patag sa kabukiran sang Iran nga nangin pungsod sang Media. Ang mga Medianhon nakig-alyansa sa Babilonia sa paglutos sa Asiria. Sadto nga tion, ang Persia isa ka probinsia sa idalom sang Media, pero nagrebelde si Ciro kag nagtingob ang Media sa Persia para maporma ang Emperyo sang Medo-Persia nga naglutos sa Emperyo sang Neo-Babilonia sang 539 B.C.E. May mga Medianhon sa Jerusalem sang Pentecostes 33 C.E. (Dan 5:​28, 31; Bin 2:9)​—Tan-awa ang Apendise B9.

• Merodac.

  Ang puno nga dios sang siudad sang Babilonia. Sa tapos nga ang hari sang Babilonia kag manughimo sang kasuguan nga si Hamurabi naghimo sa Babilonia nga kapital, si Merodac (ukon, Marduk) nangin mas importante sangsa iban nga dios kag nangin pangulo nga dios sang Babilonia. Sang ulihi, ang ngalan nga Merodac (ukon, Marduk) gin-islan sang titulo nga “Belu” (“Tag-iya”), kag ang Merodac kinaandan na nga gintawag nga Bel.​—Jer 50:2.

• Mesias.

  Naghalin sa Hebreo nga tinaga para sa “hinaplas” ukon “isa nga hinaplas.” “Cristo” ang katumbas sini sa Griego.​—Dan 9:​25; Ju 1:​41.

• Miktam.

  Hebreo nga tinaga nga gingamit sa superskripsion sang anom ka salmo (Sa 16, 56-​60). Teknikal ini nga termino nga wala napat-od ang kahulugan, apang mahimo nga may kaangtanan ini sa tinaga nga “inskripsion.”

• Milagro.

  Mga binuhatan ukon hitabo nga labaw sa masarangan sang tawo kag naghalin sa isa nga labaw sa kinaandan. Kon kaisa, ang mga ekspresyon subong sang “tanda,” “palatandaan,” kag “kalatingalahan,” gingamit nga may pareho sini nga kahulugan sa Biblia.​—Ex 4:​21; Bin 4:​22; Heb 2:4.

• Milcom.

  Ang dios nga ginsimba sang mga Ammonhon, nga mahimo amo man ang dios nga si Molec. (1Ha 11:​5, 7) Sang nagahingapos ang paggahom ni Solomon, nagtukod sia sing mataas nga mga duog para sa sining butig nga dios.​—Tan-awa ang MOLEC.

• Milya.

  Takus sang kalayuon nga makaisa lang ginsambit sa orihinal nga sinulatan sang Cristianong Griegong Kasulatan sa Mateo 5:​41, nga mahimo nagapatuhoy sa milya sang mga Romano nga katumbas sang 1,479.5 ka metro (4,854 ka pie). Ang tatlo pa ka pagsambit sang “milya” nga mabasa sa Lucas 24:​13, Juan 6:​19, kag Juan 11:18 nagapatuhoy sa statute miles nga naghalin sa dumaan nga estadio sa orihinal nga sinulatan.​—Tan-awa ang Apendise B14.

• Mina.

  Gintawag man sa Ezequiel nga maneh. Nagapatuhoy sa takus sang kabug-aton kag sa kantidad sang kuarta. Base sa ebidensia sang arkeolohiya, ang isa ka mina katumbas sang 50 ka siklo, kag ang isa ka siklo nagabug-at sing 11.4 ka gramo. Ang mina sa Hebreong Kasulatan nagabug-at sing 570 ka gramo. Mahimo nga may harianon man nga mina, subong sang maniko. Sa Cristianong Griegong Kasulatan, ang isa ka mina katumbas sang 100 ka drakma. Nagabug-at ini sing 340 ka gramo. Ang 60 ka mina katumbas sang isa ka talanton. (Esd 2:​69; Lu 19:13)​—Tan-awa ang Apendise B14.

• Ministeryal nga alagad.

  Ang badbad sang Griego nga tinaga nga di·aʹko·nos, nga sa masami ginbadbad nga “ministro” ukon “alagad.” Ang “ministeryal nga alagad” nagapatuhoy sa isa nga nagaalagad subong kabulig sang hubon sang mga gulang sa kongregasyon. Kinahanglan malab-ot niya ang mga talaksan sa Biblia para makalipikar sa sini nga pribilehiyo sa pag-alagad.​—1Ti 3:​8-​10, 12.

• Mira.

  Mahamot nga tagok nga makuha sa isa ka sahi sang tunukon nga kahoykahoy ukon gamay nga mga kahoy nga pamilya sang Commiphora. Ang mira isa sa mga ingrediente sang balaan nga lana nga inughaplas. Ginagamit ini subong pahumot sa mga bayo ukon hiligdaan, kag ginasamo sa lana nga ginagamit sa pagmasahe kag paghaplas sa lawas. Ang mira ginahaplas man sa bangkay antes ilubong.​—Ex 30:23; Hul 7:​17; Ju 19:39.

• Moises, Kasuguan ni.

  Kasuguan nga ginhatag ni Jehova sa Israel paagi kay Moises sa kamingawan sang Sinai sang 1513 B.C.E. Ang una nga lima ka libro sang Biblia masami nga ginapatuhuyan subong Kasuguan.​—Jos 23:6; Lu 24:44.

• Molec.

  Isa ka dios sang mga Ammonhon; mahimo nga amo man ini si Malcam, Milcom,  kag Moloc. Mahimo nga titulo ini imbes nga ngalan sang isa ka dios. Ginpatuman sang Mosaikong Kasuguan nga patyon ang bisan sin-o nga maghalad sang iya bata kay Molec.​—Le 20:2; Jer 32:35; Bin 7:​43.

• Moloc.​—

  Tan-awa ang MOLEC.

• Mutlaben.

  Mabasa sa superskripsion sang Salmo 9. Kinaandan ini nga nagakahulugan sing “tuhoy sa kamatayon sang anak nga lalaki.” Ang pila nagasiling nga ngalan ini ukon ayhan nagabukas nga mga pinamulong sang isa ka pamilyar nga melodiya nga gamiton kon magkanta sini nga salmo.

N

• Nalupyakan.

  Ang Hebreo nga tinaga mahimo magpatuhoy sa nalupyakan nga ginailigan sang sapa ukon sa sapa mismo. Ini nga nalupyakan masami nga mamala apang kon kaisa ginailigan sang masulog nga tubig.​—Ge 26:19; Nu 34:5; Deu 8:7; 1Ha 18:5; Job 6:​15.

• Nardo.

  Malahalon nga mahamot nga lana nga lasaw nga pula ang kolor, kag halin sa tanom nga spikenard (Nardostachys jatamansi ). Bangod malahalon ini, masami ini ginasamuan sang baratuhon nga mga lana, kag ginapeke kon kaisa. Pero suno kanday Marcos kag Juan, “puro nga nardo” ang gingamit kay Jesus.​—Mar 14:3; Ju 12:3.

• Nazareo.

  Tinaga nga ginkuha sa Hebreo nga nagakahulugan sing “Isa nga Pinili,” “Isa nga Gindedikar,” “Isa nga Ginpain.” May duha ka klase sang Nazareo: ang mga nagboluntaryo kag ang mga gintangdo sang Dios. Ang isa ka lalaki ukon babayi makahimo sing pinasahi nga panaad kay Jehova nga magkabuhi subong Nazareo sa gintalana nga tion. Para sa mga nagboluntaryo, may tatlo ka panguna nga pagdumili sa ila: indi sila dapat mag-inom sang makahulubog nga ilimnon ukon magkaon sang bisan ano nga produkto gikan sa ubas, indi dapat magpautod sang buhok, kag indi dapat magtandog sang patay nga lawas. Ang mga gintangdo naman sang Dios magapabilin nga Nazareo sa bilog nila nga kabuhi, kag gindetalye ni Jehova ang mga ginapatuman sa ila.​—Nu 6:​2-7; Huk 13:5.

• Nazaretnon.

  Ang tawag kay Jesus, subong isa nga naghalin sa banwa sang Nazaret. Posible nga naangot ini sa Hebreo nga tinaga para sa “salingsing” sa Isaias 11:1. Sang ulihi, gintawag man nga Nazaretnon ang mga sumulunod ni Jesus.​—Mat 2:​23; Bin 24:5.

• Nefilim.

  Mapintas nga mga anak nga lalaki sang nagpakatawo nga mga anghel kag sang mga anak nga babayi sang mga tawo antes sang Baha.​—Ge 6:4.

• Nehilot.

  Termino nga wala napat-od ang kahulugan, kag makita sa superskripsion sang Salmo 5. Ang iban nagapati nga nagapatuhoy ini sa isa ka ginahuypan nga instrumento, nga may labot sa Hebreo nga tinaga nga naangot sa cha·lilʹ (plawta). Pero, mahimo nagapatuhoy ini sa isa ka melodiya.

• Netinim.

  Indi Israelinhon nga mga alagad sa templo. Ang Hebreo nga termino sini literal nga nagakahulugan sing “Mga Ginhatag,” nga nagapahangop nga ginhatag sila para sa pag-alagad sa templo. Mahimo nga madamo sa mga Netinim ang kaliwat sang mga Gabaonhon, nga ginhimo ni Josue nga “mga manugpangahoy kag manugsag-ub para sa katilingban kag para sa halaran ni Jehova.”​—Jos 9:​23, 27; 1Cr. 9:2; Esd 8:​17.

• Nisan.

  Sa tapos sang pagkatapok sa Babilonia, amo ini ang bag-o nga tawag sa Abib, ang una nga bulan sa sagrado nga kalendaryo sang mga Judiyo kag ang ikapito nga bulan sa sekular nga kalendaryo. Masugod ini sa tungatunga sang Marso asta sa tungatunga sang Abril. (Ne 2:1)​—Tan-awa ang Apendise B15.

O

• Olibano.

  Ginpamala nga duga (tagok) sang mga kahoy kag mga kahoykahoy nga pamilya sang Boswellia. Kon sunugon, nagapangamyon ini. Ingrediente ini sang balaan nga incienso nga gingamit sa tabernakulo kag templo. Ginasamo man ini sa mga dulot nga uyas kag ginabutang sa tagsa ka tinangkas sang dulot nga tinapay sa sulod sang Balaan nga duog.​—Ex 30:​34-​36; Le 2:1; 24:7; Mat 2:​11.

• Omer.

  Sukob nga katumbas sang 2.2 ka litro, ukon 1/10 sang efa. (Ex 16:​16, 18)​—Tan-awa ang Apendise B14.

• Oniks.

  Medyo malahalon nga bato, matig-a nga sahi sang agata, ukon may gurayguray nga kalsedonia. May mga anib ini nga itom, kaki, pula, abuabuhon, ukon berde nga ang  mga kolor ginapatung-an sang puti. Gingamit ini sa pinasahi nga mga panapton sang mataas nga saserdote.​—Ex 28:​9, 12; 1Cr 29:2; Job 28:16.

P

• Pagabutgabot.

  Mga holen ukon gamay nga mga pidaso sang kahoy ukon mga bato nga ginagamit sa paghimo sing mga desisyon. Ginabutang ini sa napilo nga bayo ukon sa suludlan kag ginalugo. Ang maggua ukon magabutan amo ang napilian. Masami ini ginahimo upod ang pangamuyo.​—Jos 14:2; Hul 16:33; Mat 27:35.

• Pagdedikar, balaan nga tanda sang.

  Mahining nga pidaso sang puro nga bulawan nga natigiban sang mga tinaga, nga sa Hebreo, “Si Jehova balaan.” Nabutang ini sa atubangan sang turbante sang mataas nga saserdote. (Ex 39:30)​—Tan-awa ang Apendise B5.

• Paghanda.

  Bisperas sang Adlaw nga Inugpahuway, diin ang mga Judiyo nagahimo sing kinahanglanon nga mga preparasyon. Ini nga adlaw matapos sa pagtunod sang adlaw nga ginatawag karon nga Biernes, ang tion nga masugod ang Adlaw nga Inugpahuway. Ang adlaw sang mga Judiyo ginaisip sugod sa pagtunod sang adlaw.​—Mar 15:42; Lu 23:54.

• Paghaplas.

  Ang Hebreo nga tinaga sini panguna nga nagakahulugan sing “paghaplas sing likido.” Ang lana ginahaplas sa isa ka tawo ukon butang bilang simbulo nga gindedikar ini para sa pinasahi nga pag-alagad. Sa Cristianong Griegong Kasulatan, gingamit man ini nga tinaga sa pagbubo sang balaan nga espiritu sa mga ginpili para sa langitnon nga paglaum.​—Ex 28:41; 1Sa 16:13; 2Co 1:​21.

• Paghinulsol.

  Sa Biblia, nagapatuhoy ini sa pagbag-o sang hunahuna lakip ang pagbatyag sing tinagipusuon nga paghinulsol sa nagligad nga dalanon sang pagkabuhi, mga sala, ukon mga wala nahimo sang isa. Ang matuod nga paghinulsol nagapatubas sang bunga, nga amo ang pagbag-o sang dalanon.​—Mat 3:8; Bin 3:​19; 2Pe 3:9.

• Pagkabanhaw.

  Pagbangon gikan sa kamatayon. Ang Griego nga tinaga nga a·naʹsta·sis literal nga nagakahulugan sing “pagbangon; pagtindog.” Siam ka pagkabanhaw ang ginsambit sa Biblia, lakip na ang pagbanhaw ni Jehova nga Dios kay Jesus. Bisan pa ang iban nga pagkabanhaw natabo paagi kanday Elias, Eliseo, Jesus, Pedro, kag Pablo, maathag nga natabo ini paagi sa gahom sang Dios. Ang dutan-on nga pagkabanhaw sang “mga matarong kag mga indi matarong” importante sa katuyuan sang Dios. (Bin 24:15) Ginsambit man sang Biblia ang langitnon nga pagkabanhaw, nga gintawag nga “mas temprano” ukon “ang nahauna” nga pagkabanhaw, nga nagadalahig sa hinaplas sang espiritu nga mga utod ni Jesus.​—Fil 3:​11; Bug 20:​5, 6; Ju 5:​28, 29; 11:25.

• Pagkamatarong.

  Sa Kasulatan, nagapatuhoy ini sa kon ano ang matadlong suno sa talaksan sang Dios sa husto kag sayop.​—Ge 15:6; Deu 6:​25; Hul 11:4; Sof 2:3; Mat 6:​33.

• Pagkatapok.

  Pagtabog gikan sa duta nga natawhan ukon puluy-an, nga sa masami ginmando sang mga mandadaug. Ang Hebreo nga tinaga nagakahulugan sing “pagbiya.” Ang mga Israelinhon nakaeksperiensia sing duha ka talalupangdon nga pagkatapok. Ang naaminhan nga napulo ka tribo nga ginharian gindala subong mga tinapok sang mga taga-Asiria, kag sang ulihi ang nabagatnan nga duha ka tribo nga ginharian gindala subong mga tinapok sang mga taga-Babilonia. Ang nagkalabilin sa sini nga mga pagkatapok nakabalik sa ila pungsod sa idalom ni Ciro nga manuggahom sang Persia.​—2Ha 17:6; 24:16; Esd 6:​21.

• Paglalaw.

  Ang nagua nga ekspresyon sang kasubo bangod sa kamatayon ukon sa pila ka kalamidad. Sa panahon sang Biblia, kinaandan na ang paglalaw sa sulod sang pila ka tion. Luwas sa paghibi sing mabaskog, ang mga nagalalaw nagasuksok sing pinasahi nga mga panapton, nagabutang sing mga abo sa ila ulo, nagagisi sang ila mga bayo, kag nagapukpok sang ila dughan. Ang propesyonal nga mga manuglalaw ginaagda man kon kaisa sa mga haya.​—Ge 23:2; Est 4:3; Bug 21:4.

• Paglapas.

  Paglapas sa nasulat nga kasuguan. Sa Biblia, pareho ini sing kahulugan sa “sala.”​—Sa 51:3; Ro 5:​14.

• Pagpakamalaut.

  Pagpahog ukon pagpakalain sa isa ka tawo ukon butang. Lain ini sa pagpamuyayaw ukon masingki nga kaakig. Ang pagpakamalaut masami nga  isa ka pormal nga pagpahayag sang mensahe ukon pagpakot sa matabo nga kalautan, kag kon ginahimo ini sang Dios ukon sang isa ka tawo nga may awtoridad, may matagnaon ini nga kapuslanan kag kabug-aton.​—Ge 12:3; Nu 22:12; Ga 3:​10.

• Pagpakighilawas.​—

  Tan-awa ang SEKSUWAL NGA IMORALIDAD.

• Pagpasag-uli.—

  Tan-awa ang PAGTUMBAS PARA SA SALA.

• Pagtuli.

  Pagkuha sang napunta nga panit sang kinatawo sang lalaki. Ginpatuman ini kay Abraham kag sa iya mga kaliwatan, pero wala ini ginapatuman sa mga Cristiano. Gingamit man ini sing malaragwayon sa lainlain nga konteksto.​—Ge 17:10; 1Co 7:​19; Fil 3:3.

• Pagtumbas para sa sala.

  Sa Hebreong Kasulatan, ang ideya sini naangot sa mga ginahalad para makapalapit ang mga tawo sa Dios kag makasimba sa iya. Sa Mosaikong Kasuguan, nagahalad, ilabi na sa tuigan nga Adlaw sang Pagtumbas Para sa Sala, para makapasag-uli sa Dios wala sapayan sang mga sala sang mga indibiduwal kag sang bug-os nga pungsod. Ini nga mga halad nagalaragway sa halad ni Jesus, nga bug-os nga nagtumbas sa mga sala sang katawhan sing makaisa gid lang, nga nagahatag sing kahigayunan sa mga tawo nga makapasag-uli kay Jehova.​—Le 5:​10; 23:28; Col 1:​20; Heb 9:​12.

• Pagtungtong sang kamot.

  Ginatungtong ang mga kamot sa isa ka tawo para itangdo sia sa isa ka pinasahi nga hilikuton ukon pakamaayuhon sia, ayuhon, ukon hatagan sing dulot nga balaan nga espiritu. Kon kaisa ang mga kamot ginatungtong sa mga sapat antes ini ihalad.​—Ex 29:15; Nu 27:18; Bin 19:6; 1Ti 5:​22.

• Pamatuod.

  Kinaandan nga nagapatuhoy sa Napulo ka Sugo nga nasulat sa duha ka tapitapi nga bato nga ginhatag kay Moises.​—Ex 31:18.

• Pamusod nga bato.

  Bato nga ginabutang sa pamusod sang tinukod nga ginatabuan sang duha ka dingding. Importante ini para magtabuay kag magdikit ang duha ka dingding. Ang panguna nga pamusod nga bato amo ang sadsaran; ginapili gid ang mabakod para sa publiko nga mga tinukod kag mga pader sang siudad. Ini nga ekspresyon ginagamit sing malaragwayon para sa pagpasad sang duta, kag si Jesus ginpatuhuyan subong “sadsaran nga pamusod nga bato” sang Cristianong kongregasyon, nga ginpaanggid sa espirituwal nga balay.​—Efe 2:​20; Job 38:6.

• Panaad.

  Solemne nga promisa sa Dios sa paghimo sang pila ka buhat, paghatag sing dulot ukon regalo, pagsulod sa pila ka sahi sang pag-alagad, ukon paglikaw sa pila ka butang nga indi gid man supak sa kasuguan. Ginahimo ini paagi sa isa ka panumpa.​—Nu 6:2; Man 5:4; Mat 5:​33.

• Panaghaw.

  Pagtipon sang bisan ano nga nabilin nga bahin sang gin-ani, hungod man ini nga ginbilin sang mangangani ukon indi. Suno sa Mosaikong Kasuguan, indi dapat pag-ubuson ani sang katawhan ang kilid sang ila uma ukon ubuson ipo ang mga olibo ukon mga ubas. Ginhatag ini sang Dios nga kinamatarong para sa mga imol, mga napigaduhan, dumuluong nga mga pumuluyo, mga ilo, kag mga balo nga managhaw sa tapos sang pagpangani.​—Rut 2:7.

• Panalambiton.

  Isa ka komposisyon, binalaybay ukon musika, nga nagapabutyag sang grabe nga kasubo, subong sang kalisod sa kamatayon sang isa ka abyan ukon hinigugma; ambahanon sang paglalaw.​—2Sa 1:​17; Sa 7:Sup.

• Pandog.

  Instrumento nga panggapos nga ginagamit sa pagsilot. Ang iban sini sa tiil lang, samtang ang iban nagapatikuko sang lawas, ayhan ginagapos ang mga tiil, kamot, kag liog.​—Jer 20:2; Bin 16:24.

• Panihapon sang Ginuo.

  Literal nga pagkaon sing tinapay nga wala sing lebadura kag pag-inom sing alak nga nagasimbulo sa lawas kag dugo sang Cristo; ang pagdumdom sang kamatayon ni Jesus. Bangod pagdumdom ini nga ginapatuman sang Kasulatan sa mga Cristiano, nagakaigo man ini nga tawgon nga “Memoryal.”​—1Co 11:​20, 23-​26.

• Panit nga suludlan.

  Suludlan nga human sa panit sang bilog nga sapat, pareho sang kanding ukon karnero, kag ginagamit nga suludlan sang alak. Ang alak ginasulod sa bag-o nga panit nga suludlan, bangod samtang nagadugay ini, nagapagua ini sing carbon dioxide nga nagapahabok sa panit nga mga suludlan. Ang  bag-o nga panit nga mga suludlan nagahabok; ang mga daan wala nagahabok kag mahimo mabusdik kon madamo sing sulod.​—Jos 9:4; Mat 9:​17.

• Panganay.

  Panguna nga nagapatuhoy sa kamagulangan nga anak nga lalaki sang amay (imbes nga kamagulangan sang iloy). Sa panahon sang Biblia, ang panganay nga anak nga lalaki may dungganon nga posisyon sa pamilya kag amo ang mangin ulo sang panimalay kon mapatay ang amay. Ang termino nagapatuhoy man sa una nga bata nga lalaki sang mga sapat, nga kon kaisa ginatawag nga “panganay nga tinday.”​—Ex 11:5; 13:12; Ge 25:33; Col 1:​15.

• Pangbabaylan.

  Paggamit sang gahom nga naghalin sa malaut nga mga espiritu.​—2Cr 33:6.

• Panghilahi.

  Kinabubut-on nga pagpakigsekso sang isa nga minyo sa isa nga indi niya bana ukon asawa.​—Ex 20:14; Mat 5:​27; 19:9.

• Pangselyo nga singsing.

  Isa ka klase sang pangtimbre nga ginasuksok sa tudlo ukon ayhan ginabutang sa kulintas. Nagasimbulo ini sang awtoridad sang manuggahom ukon opisyal. (Ge 41:42)​—Tan-awa ang SELYO.

• Pangsuntok nga sungkod.

  Malaba nga baston nga may matalom nga metal sa punta. Ginagamit ini sang mga mangunguma para kontrolon ang sapat. Ginpaanggid ini sa mga pulong sang maalam nga tawo nga nagapahulag sa nagapamati nga tumanon ang maalamon nga laygay. Ang ekspresyon nga “ginasipa mo ang pangsuntok nga sungkod” naghalin sa ginahimo sang batinggilan nga toro nga baka nga nagabato sa paggiya sang pangsuntok paagi sa pagsipa sa sini, amo nga mapilasan ini.​—Bin 26:14; Huk 3:​31.

• Pangulo nga Ahente.

  Ang Griego nga termino sini panguna nga nagakahulugan sing “Pangulo nga Lider.” Nagapatuhoy ini sa importante nga papel ni Jesucristo sa paghilway sa matutom nga katawhan sa makamamatay nga epekto sang sala kag nagatuytoy sa ila sa kabuhi nga wala sing katapusan.​—Bin 3:​15; 5:​31; Heb 2:​10; 12:2.

• Pangulo sang musika.

  Subong sang paggamit sa Salmo, ang Hebreo nga termino sini daw mahimo nagapatuhoy sa isa nga nagaareglar sang mga ambahanon kag nagagiya sa pagkanta, nagaensayo kag nagahanas sa Levinhon nga mga manug-amba, kag nagadumala pa gani sa tion sang pagkanta. Ang iban nga bersion nagbadbad sini nga termino subong “pangulo nga manuglanton” ukon “direktor sa musika.”​—Sa 4:Sup; 5:Sup.

• Panumpa.

  Pagpahayag para pamatud-an nga ang isa ka butang matuod, ukon solemne nga panaad nga ang isa ka persona magahimo ukon indi maghimo sang isa ka butang. Sa masami, pangako ini sa isa nga superyor, ilabi na sa Dios. Ginpabakod ni Jehova ang iya katipan kay Abraham paagi sa isa ka panumpa.​—Ge 14:22; Heb 6:​16, 17.

• Papiro.

  Daw tabun-ak nga tanom sa tubig nga gingamit sa paghimo sang mga basket, suludlan, kag mga baruto. Gingamit man ini sa paghimo sing sululatan nga pareho sang papel kag gingamit sa madamo nga linukot.​—Ex 2:3.

• Paraiso.

  Matahom nga parke, ukon daw parke nga hardin. Ang una nga lugar nga kaangay sini amo ang Eden, nga ginhimo ni Jehova para sa una nga mag-asawa. Sang nagapakighambal si Jesus sa isa sa mga kriminal sa iya tupad sa usok sang pag-antos, ginpakita niya nga ang duta mangin isa ka paraiso. Sa 2 Corinto 12:​4, ang tinaga mahimo gid nagapatuhoy sa palaabuton nga paraiso, kag sa Bugna 2:​7, sa langitnon nga paraiso.​—Amb 4:​13; Lu 23:43.

• Paraon.

  Titulo sang mga hari sang Egipto. Lima ka paraon ang ginhingadlan sa Biblia (sanday Sisak, So, Tirhaka, Neco, kag Hofra), pero ang iban wala, lakip ang mga paraon nga nakig-angot kay Abraham, Moises, kag Jose.​—Ex 15:4; Ro 9:​17.

• Partido sang mga Herodes.—

  Tan-awa ang HERODES; PARTIDO SANG MGA.

• Paskua.

  Kapiestahan kada tuig nga ginasaulog sa kada ika-14 nga adlaw sang Abib (gintawag sang ulihi nga Nisan) para dumdumon ang kahilwayan sang mga Israelinhon sa Egipto. Ginasaulog ini paagi sa pag-ihaw kag pagsugba sang kordero (ukon kanding), nga ginakaon dayon upod ang mapait nga mga tanom kag tinapay nga wala sing lebadura. Ang Hebreo nga tinaga literal nga nagakahulugan sing “Paglampas; Paglaktaw,” nga nagapatuhoy sa  “paglaktaw” sa mga panganay sang mga Israelinhon sang ginlaglag ni Jehova ang mga panganay sang Egipto.​—Ex 12:27; Ju 6:4; 1Co 5:7.

• Pentecostes.

  Ikaduha sa tatlo ka dalagku nga mga kapiestahan, diin ang tanan nga Judiyo nga lalaki ginsugo nga magsaulog sini sa Jerusalem. Ang Pentecostes, nga nagakahulugan sing “Ikakalim-an (nga Adlaw),” amo ang gingamit sa Cristianong Griegong Kasulatan para sa Kapiestahan sang Pag-ani ukon Kapiestahan sang mga Semana sa Hebreong Kasulatan. Ginasaulog ini sa ika-50 nga adlaw sugod sa Nisan 16.​—Ex 23:16; 34:22; Bin 2:1.

• Pergamino.

  Panit sang karnero, kanding, ukon baka nga ginhimo para sulatan. Mas mahunit ini sangsa papiro kag ginagamit para sa mga linukot sang Biblia. Ang mga pergamino nga gintugon ni Pablo kay Timoteo mahimo nga mga bahin sang Hebreong Kasulatan. Ang pila ka bahin sang Dead Sea Scrolls ginsulat sa pergamino.​—2Ti 4:​13.

• Persia; Persianhon.

  Lugar kag katawhan nga ginsambit pirme kaupod ang mga Medianhon. Mahimo nga paryentihanay ang Persia kag Media. Sa temprano nga bahin sang ila kasaysayan, ang sakop lamang sang mga Persianhon amo ang bagatnan-katundan sang patag mga bahin sang kabukiran sang Iran. Sang naggahom si Ciro nga Daku (nga suno sa pila ka istoryador sang una, ang iya amay Persianhon kag iya iloy Medianhon), ang mga Persianhon nangin mas gamhanan sangsa mga Medianhon, bisan pa ining duha updanay gihapon sa paggahom sa emperyo. Ginlutos ni Ciro ang Emperyo sang Babilonia sang 539 B.C.E. kag gintugutan ang mga Judiyo nga bihag nga magbalik sa ila duta nga natawhan. Ang sakop sang Emperyo sang Persia nagasugod sa Suba Indus sa sidlangan pakadto sa Dagat Aegean sa katundan. Ang mga Judiyo nangin sakop sang mga Persianhon tubtob nga nalutos ni Alejandro nga Daku ang mga Persianhon sang 331 B.C.E. Ang Emperyo sang Persia nakita sa palanan-awon ni Daniel, kag ginsambit ini sa mga libro sang Biblia nga Esdras, Nehemias, kag Ester. (Esd 1:1; Da 5:​28; 8:20)​—Tan-awa ang Apendise B9.

• Pim.

  Takus sa kabug-aton, subong man ang kantidad nga ginasukot sang mga Filistinhon para sa pagpabaid sa lainlain nga metal nga kagamitan. Ang pila ka pangpabug-at nga bato nga nakutkutan sang mga arkeologo sa Israel may dumaan nga Hebreo nga mga letra sang “pim”; ang aberids nga kabug-aton sini 7.8 ka gramo, nga mga dos tersia sang isa ka siklo.​—1Sa 13:​20, 21.

• Porneia.​—

  Tan-awa ang SEKSUWAL NGA IMORALIDAD.

• Prepekto.

  Isa ka opisyal nga mas manubo ang ranggo sa satrapa sa gobierno sang Babilonia. Sa Biblia, ang mga prepekto may awtoridad sa maalam nga mga tawo sa palasyo sang Babilonia. Ginsambit man sila sa tion sang paggahom ni Hari Dario sang Media.—Dan 2:48; 6:7.

• Presensia.

  Sa pila ka konteksto sang Cristianong Griegong Kasulatan, ini nga tinaga nagalaragway sa presensia ni Jesucristo subong hari sugod sang indi kitaon nga pagpapungko sa iya subong Mesianiko nga Hari asta sa katapusan nga mga adlaw sining sistema sang mga butang. Ang presensia sang Cristo indi lamang pagkari kag paghalin gilayon; sa baylo, mangin talalupangdon ini nga kalawigon sang tion.​—Mat 24:3.

• Proconsul.

  Gobernador sang isa ka probinsia nga ginadumalahan sang Senado sang Roma. May awtoridad sia sa hudisyal kag militar, kag bisan ginarepaso pa sang Senado ang iya mga desisyon, sia ang may pinakamataas nga awtoridad sa probinsia.​—Bin 13:7; 18:12.

• Proselita.

  Isa nga nakumbertir. Sa Kasulatan, nagapatuhoy ini sa isa nga nagbaton sang Judaismo, kag kon himuon ini sang isa ka lalaki, kinahanglan sia magpatuli.​—Mat 23:15; Bin 13:43.

• Puasa.

  Indi pagkaon sa sulod sang pila ka tion. Ang mga Israelinhon nagapuasa sa Adlaw sang Pagtumbas Para sa Sala, sa tion sang mga kabudlayan, kag sa tion nga kinahanglan nila ang giya sang Dios. Ang mga Judiyo nagahiwat sing apat ka pagpuasa kada tuig bilang pagdumdom sa malain nga mga hitabo sa ila kasaysayan. Ang pagpuasa wala ginapatuman sa mga Cristiano.​—Esd 8:​21; Isa 58:6; Lu 18:12.

•  Puno nga saserdote.

  Isa pa ka termino para sa “mataas nga saserdote” sa Hebreong Kasulatan. Sa Cristianong Griegong Kasulatan, ang ekspresyon nga “puno nga mga saserdote” mahimo gid nga nagapatuhoy sa panguna nga mga saserdote, nga mahimo nagalakip sa bisan sin-o nga ginpahalin nga mataas nga saserdote kag mga pangulo sang 24 ka dibisyon sang mga saserdote.​—2Cr 26:20; Esd 7:5; Mat 2:4; Mar 8:​31.

• Purim.

  Kapiestahan kada tuig nga ginasaulog sa ika-14 kag ika-15 sang Adar, bilang pagdumdom sa kaluwasan sang mga Judiyo gikan sa pagpapas sa ila sang panahon ni Rayna Ester. Ang indi Hebreo nga tinaga nga pu·rimʹ nagakahulugan sing “pagabutgabot.” Ang Kapiestahan sang Purim, ukon Kapiestahan sang Pagabutgabot, ginsunod sa ginhimo ni Haman nga pagabutgabot para mahibaluan ang adlaw kon san-o nila ipatuman ang plano nga pagpapas sa mga Judiyo.​—Est 3:7; 9:​26.

R

• Rahab.

  Ekspresyon nga gingamit sing malaragwayon sa mga libro sang Job, Salmo, kag Isaias (wala nagapatuhoy sa babayi nga si Rahab sa libro sang Josue). Sa libro sang Job, nagabulig ang konteksto para mahibaluan nga ang Rahab isa ka daku nga sapat sa dagat; sa iban nga konteksto, ini nga sapat sa dagat gingamit subong simbulo para sa Egipto.​—Job 9:​13; Sa 87:4; Isa 30:7; 51:​9, 10.

• Rayna sang Langit.

  Titulo sang diosa nga ginasimba sang apostata nga mga Israelinhon sang panahon ni Jeremias. Ang pila nagasiling nga nagapatuhoy ini sa diosa sang Babilonia nga si Ishtar (Astarte). Ang ngalan sang mas nauna sa iya nga Sumerianhon nga diosa, nga si Inanna, nagakahulugan sing “Rayna sang Langit.” Luwas sa pag-angot sa iya sa mga langit, diosa sia sang pertilidad. Si Astarte gintawag man nga “Babayi sang Langit” sa isa ka inskripsion sang Egipto.​—Jer 44:19.

S

• Saduceo.

  Prominente nga sekta sang relihion sang Judaismo nga ginatapuan sang manggaranon nga mga aristokrata kag mga saserdote nga may daku nga awtoridad sa mga hilikuton sa templo. Ginsikway nila ang madamo nga oral nga tradisyon nga ginasunod sang mga Fariseo lakip na ang iban nga pagpati sang mga Fariseo. Wala sila nagapati sa pagkabanhaw ukon sa mga anghel. Ginpamatukan nila si Jesus.​—Mat 16:1; Bin 23:8.

• Sagrado nga haligi.

  Ginpatindog nga haligi, nga sa masami human sa bato, kag mahimo gid nga gin-ilog sa kinatawo sang lalaki, nga nagasimbulo kay Baal ukon sa iban nga butig nga mga dios.​—Ex 23:24.

• Sagrado nga likom.

  Aspekto sang katuyuan sang Dios, nga nagpabilin nga natago asta sa iya ginpat-od nga tion, kag ginapahayag lamang sa mga ginpili niya nga pahibaluon.​—Mar 4:​11; Col 1:​26.

• Sagrado nga pag-alagad.

  Ministeryo, ukon hilikuton, nga sagrado, nga direkta nga naangot sa pagsimba sang isa sa Dios.​—Ro 12:1; Bug 7:​15.

• Sagrado nga poste.

  Ang Hebreo nga tinaga nga (ʼashe·rahʹ ) nagapatuhoy sa (1) sagrado nga poste nga nagarepresentar kay Asera, ang diosa sang pertilidad sang mga Canaanhon, ukon (2) imahen mismo sang diosa nga si Asera. Ang mga poste nagatindog sing tadlong kag may bahin nga kahoy. Mahimo nga mga poste ini nga wala gintigiban, ukon mga puno sang kahoy pa gani.​—Deu 16:21; Huk 6:​26; 1Ha 15:13.

• Salmo.

  Ambahanon sang pagdayaw sa Dios. Ang mga salmo ginabutangan sang musika kag ginakanta sang mga sumilimba, lakip na sa publiko nga pagsimba kay Jehova nga Dios sa iya templo sa Jerusalem.​—Lu 20:42; Bin 13:33; San 5:​13.

• Samaria.

  Ang kapital nga siudad sang naaminhan nga napulo ka tribo nga ginharian sang Israel sa sulod sang mga 200 ka tuig, kag ang ngalan sang kabilugan nga teritoryo sini. Ang siudad gintukod sa isa ka bukid nga Samaria man ang ngalan. Sang panahon ni Jesus, Samaria ang ngalan sang isa ka distrito nga yara sa tunga sang Galilea sa aminhan kag sang Judea sa bagatnan. Si Jesus masami nga nagalikaw sa pagbantala sa sini nga rehiyon sa iya mga paglakbay, pero kon kaisa nagaagi sia diri kag nagapakighambal sa mga pumuluyo. Gingamit ni Pedro ang ikaduha nga simbuliko nga yabi sang Ginharian sang nakabaton ang mga Samaritano sang balaan nga espiritu. (1Ha 16:24; Ju 4:7; Bin 8:​14)​—Tan-awa ang Apendise B10.

•  Samaritano.

  Termino nga nagapatuhoy sang primero sa mga Israelinhon sa naaminhan nga napulo ka tribo nga ginharian, pero sang nasakop sang mga Asirianhon ang Samaria sang 740 B.C.E., nalakip na sa sini ang mga dumuluong nga gindala sang mga Asirianhon. Sang panahon ni Jesus, imbes nga magpatuhoy ini sa rasa ukon pulitika, masami ini nagapatuhoy sa relihioso nga sekta nga yara sa dumaan nga Siquem kag Samaria. May pagpati sila nga tuhay sangsa Judaismo.​—Ju 8:​48.

• Sanhedrin.

  Ang mataas nga korte sang mga Judiyo sa Jerusalem. Sang panahon ni Jesus, may 71 ini ka miembro, lakip ang mataas nga saserdote kag iban pa nga anay mataas nga mga saserdote, mga miembro sang pamilya sang mataas nga saserdote, mga gulang, mga ulo sang tribo kag pamilya, kag mga escriba.​—Mar 15:1; Bin 5:​34; 23:​1, 6.

• Santuaryo.

  Sa kabilugan, isa ka lugar nga ginpain sa pagsimba, isa ka balaan nga duog. Apang, masami ini nga nagapatuhoy sa tabernakulo ukon sa templo sa Jerusalem. Ini nga termino nagapatuhoy man sa puluy-an sang Dios sa langit.​—Ex 25:​8, 9; 2Ha 10:25; 1Cr 28:10; Bug 11:19.

• Saserdote.

  Isa ka lalaki nga opisyal nga nagarepresentar sa Dios para sa mga tawo nga ginaalagaran niya, nga nagatudlo sa ila parte sa Dios kag sa iya mga kasuguan. Ginarepresentar man sang mga saserdote ang katawhan sa atubangan sang Dios, nga nagadulot sing mga halad kag nagapatunga man kag nagapangabay para sa katawhan. Sang wala pa ang Mosaikong Kasuguan, ang mga ulo sang pamilya amo ang saserdote sang iya pamilya. Sa Mosaikong Kasuguan, ang mga lalaki nga miembro sang pamilya ni Aaron sa tribo ni Levi amo ang nangin mga saserdote. Ang iban nga Levinhon nga mga lalaki nangin kabulig nila. Sang ginpahamtang ang bag-o nga katipan, ang espirituwal nga Israel nangin pungsod sang mga saserdote, diin si Jesucristo amo ang Mataas nga Saserdote.​—Ex 28:41; Heb 9:​24; Bug 5:​10.

• Satanas.

  Ang Hebreo nga tinaga nga nagakahulugan “Manugpamatok.” Kon gingamit ang definite article sa orihinal nga mga lenguahe, nagapatuhoy ini kay Satanas nga Yawa, ang panguna nga Kaaway sang Dios.​—Job 1:6; Mat 4:​10; Bug 12:9.

• Satrapa.

  Representante sang hari, ukon gobernador sang isa ka probinsia, sa emperyo sang Babilonia kag Persia. Ang satrapa gintangdo sang hari subong pangulo nga manuggahom.​—Esd 8:​36; Dan 6:1.

• Seah.

  Sukob. Kon ibase sa bat, katumbas ini sang 7.33 ka litro. (2Ha 7:1)​—Tan-awa ang Apendise B14.

• Seksuwal nga imoralidad.

  Halin sa Griego nga por·neiʹa, ang termino sa Kasulatan nga nagapatuhoy sa pila ka sahi sang pagpakigsekso nga ginadumili sang Dios. Nagalakip ini sang pagpanghilahi, prostitusyon, pagpakigsekso sang mga indi mag-asawa, homoseksuwalidad, kag bestialidad. Ginagamit ini sing malaragwayon sa Bugna sa pagpatuhoy sa relihioso nga makihilawason nga gintawag “Babilonia nga Daku” para ilaragway ang iya pagpakighilawas sa mga manuggahom sini nga kalibutan agod makatigayon sing gahom kag manggad. (Bug 14:8; 17:2; 18:3; Mat 5:​32; Bin 15:29; Ga 5:​19)​—Tan-awa ang MAKIHILAWASON.

• Sekta.

  Grupo sang mga tawo nga nagasunod sa isa ka doktrina ukon isa ka lider kag nagatuman sang ila mga pagpati. Gingamit ini sa duha ka panguna nga grupo sang Judaismo, ang mga Fariseo kag mga Saduceo. Ang indi mga Cristiano nagtawag man sa Cristianismo nga “sekta” ukon “sekta sang mga Nazaretnon,” ayhan bangod gintamod nila nga nagbulag ini sa Judaismo. Ang mga sekta nagtuhaw sang ulihi sa Cristianong kongregasyon; ang “sekta ni Nicolas” ginsambit sing espesipiko sa Bugna.​—Bin 5:​17; 15:5; 24:5; 28:22; Bug 2:6; 2Pe 2:1.

• Selah.

  Teknikal nga termino para sa musika ukon pagbasa nga makita sa Salmo kag Habacuc. Mahimo nga nagakahulugan ini sang pagdulog sing makadali sa tion sang ambahanon ukon sa musika, ukon sa sini nga duha, para sa mahipos nga pagpamalandong ukon para mapatalupangod ang bag-o lang ginpabutyag nga balatyagon. Ang badbad sang Griego nga Septuagint sa sini amo ang di·aʹpsal·ma, nga nagakahulugan sing “pagdulog sang musika.”​—Sa 3:4; Hab 3:3.

• Selyo.

  Instrumento nga gingamit nga pangtimbre (kinaandan na sa lunang ukon waks) subong pamatuod kon sin-o ang tag-iya,  sang pagkamasaligan, ukon sang kasugtanan. Ang dumaan nga mga selyo human sa matig-a nga materyal (bato, tiposo, ukon kahoy) nga may natigib nga baliskad nga letra ukon mga desinyo. Ang selyo gingamit man sing malaragwayon para sa butang nga natatakan nga matuod, ukon subong tanda sang pagpanag-iya, ukon para sa butang nga gintago ukon ginlikom.​—Ex 28:11; Ne 9:​38; Bug 5:1.

• Seminit.

  Termino sa musika nga literal nga nagakahulugan sing “ikawalo” nga mahimo nagapatuhoy sa manubo nga tono. Sa mga instrumento, ini nga tinaga mahimo nga nagapatuhoy sa mga nagapagua sang tono nga baho sa mga nota sang musika. Sa mga ambahanon, mahimo nagapatuhoy ini sa musika nga may manubo nga tono kag ginakanta sing manubo.​—1Cr 15:21; Sa 6:Sup; 12:Sup.

• Serafin.

  Espiritu nga mga tinuga nga yara sa palibot sang trono ni Jehova sa langit. Ang Hebreo nga termino nga sera·phimʹ literal nga nagakahulugan sing “mga nagadabdab.”​—Isa 6:​2, 6.

• Setro.

  Baston ukon sungkod nga ginadala sang manuggahom subong simbulo sang harianon nga awtoridad.​—Ge 49:10; Heb 1:8.

• Shebat.

  Sa tapos sang pagkatapok sa Babilonia, amo ini ang tawag sa ika-11 nga bulan sa sagrado nga kalendaryo sang mga Judiyo kag sa ika-5 nga bulan sa sekular nga kalendaryo. Masugod ini sa tungatunga sang Enero asta sa tungatunga sang Pebrero. (Zac 1:7)​—Tan-awa ang Apendise B15.

• Sheol.

  Hebreo nga tinaga nga katumbas sang Griego nga “Hades.” Ginbadbad ini nga “Lulubngan” (daku ang una nga letra), para mapatuhay ini subong kabilugan nga lulubngan sang katawhan imbes nga indibiduwal nga lulubngan.​—Ge 37:35; Sa 16:10; Bin 2:​31 (mga footnote).

• Siklo.

  Ang panguna nga takus sang mga Hebreo sa kabug-aton kag kantidad sang ila kuarta. Ang kabug-aton sini katumbas sang 11.4 ka gramo. Ang ekspresyon nga ‘siklo sang balaan nga duog’ mahimo nga gingamit para ipadaku nga dapat eksakto ang kabug-aton ukon dapat nga nahisuno ini sa opisyal nga kiluhan nga makita sa tabernakulo. Mahimo nga may harianon man nga siklo (tuhay sangsa kinaandan nga siklo) ukon opisyal nga kiluhan nga makita sa palasyo.​—Ex 30:13.

• Sinagoga.

  Nagakahulugan ini sing “pagtipon sing tingob; katilingban,” pero sa kalabanan nga teksto, nagapatuhoy ini sa tinukod ukon lugar nga ginatipunan sang mga Judiyo sa pagbasa sang Kasulatan, pagpamati sang pagtudlo, pagbantala, kag pagpangamuyo. Sang panahon ni Jesus, ang medyo daku nga banwa sa Israel may isa ka sinagoga, kag ang mas daku nga mga siudad may sobra sa isa.​—Lu 4:​16; Bin 13:​14, 15.

• Sion; Bukid Sion.

  Ang tawag sa pamakod nga siudad sang Jebusnon nga Jebus sa bagatnan-sidlangan nga kabakuluran sang Jerusalem. Sang nasakop ini ni David, nagpatindog sia diri sang iya palasyo, kag gintawag ini nga “Siudad ni David.” (2Sa 5:​7, 9) Ang Sion nangin isa ka bukid nga balaan para kay Jehova ilabi na sang ginsaylo diri ni David ang Kaban. Sang ulihi, nangin bahin man sang Sion ang lugar sang templo sa Bukid Moria, kag kon kaisa ang bilog nga siudad sang Jerusalem. Masami nga gingamit ini sing simbuliko sa Cristianong Griegong Kasulatan.​—Sa 2:6; 1Pe 2:6; Bug 14:1.

• Siria; Sirianhon.​—

  Tan-awa ang ARAM; ARAMEANHON.

• Sirte.

  Duha ka daku kag manabaw nga gulpo sa baybayon sang Libya, Aminhan nga Aprika, nga ginakahadlukan sang mga marinero sang una bangod pirme nagasaylosaylo ang mga bun-od bangod sang taub kag hunas. (Bin 27:17)​—Tan-awa ang Apendise B13.

• Sistema sang mga butang.

  Badbad sang Griego nga tinaga nga ai·onʹ kon nagapatuhoy sa presente nga mga buluhaton ukon hitabo nga nagapatuhay sang isa ka hut-ong sang tion, dag-on, ukon panag-on. Ginsambit sang Biblia ang ekspresyon nga “sistema sang mga butang,” sa pagpatuhoy sa nagapangibabaw nga hilikuton sang kalibutan sa kabilugan kag sa pagkabuhi nga kalibutanon. (2Ti 4:​10) Paagi sa Kasuguan nga katipan, ginpakilala sang Dios ang sistema sang mga butang nga mahimo tawgon sang pila nga panahon sang mga Israelinhon ukon Judiyo. Paagi sa iya halad-gawad, gingamit sang Dios si Jesucristo  para ipakilala ang lain nga sistema sang mga butang, nga panguna nga nagadalahig sang kongregasyon sang hinaplas nga mga Cristiano. Amo ini ang tanda sang bag-o nga panag-on, nga ang patimaan amo ang katumanan sang mga butang nga ginlandong sang Kasuguan nga katipan. Kon pangmadamo, ini nga prase nagapatuhoy sa lainlain nga sistema sang mga butang, ukon nagapangibabaw nga mga buluhaton, nga nagluntad ukon magaluntad pa.​—Mat 24:3; Mar 4:​19; Ro 12:2; 1Co 10:11.

• Siudad nga dalangpan.

  Mga siudad sang mga Levinhon diin mahimo magdangop ang indi hungod nga nakapatay gikan sa manugtimalos sang dugo. Anom ini ka siudad sa lainlain nga lugar sa Ginsaad nga Duta nga ginpili ni Moises kag sang ulihi ni Josue, nga ginsugo ni Jehova. Pag-abot sa siudad nga dalangpan, isugid sang nalagyo ang iya kaso sa mga gulang sa gawang sang siudad kag batunon sia sing mainayuhon. Para indi ini maabusuhan sang mga hungod nga nakapatay, ang nagdangop kinahanglan bistahon sa siudad diin natabo ang pagpatay para pamatud-an nga inosente sia. Kon mapamatud-an nga inosente, mabalik sia sa siudad nga dalangpan, kag indi sia dapat maggua sa mga dulunan sa bug-os niya nga kabuhi asta mapatay ang mataas nga saserdote.​—Nu 35:​6, 11-​15, 22-​29; Jos 20:​2-8.

• Siudad ni David.

  Gin-ilis nga ngalan sa siudad sang Jebus sang ginsakop ini ni David kag ginpatindugan sang iya palasyo. Ginatawag man ini nga Sion. Amo ini ang bagatnan-sidlangan nga bahin kag ang pinakadumaan nga bahin sang Jerusalem.​—2Sa 5:7; 1Cr 11:​4, 5.

• Sivan.

  Sa tapos sang pagkatapok sa Babilonia, amo ini ang tawag sa ikatlo nga bulan sa sagrado nga kalendaryo sang mga Judiyo kag sa ikasiam nga bulan sa sekular nga kalendaryo. Masugod ini sa tungatunga sang Mayo asta sa tungatunga sang Hunyo. (Est 8:9)​—Tan-awa ang Apendise B15.

• Sungay.

  Nagapatuhoy sa mga sungay sang sapat, nga gingamit subong mga ilimnan, suludlan sang lana, suludlan sang tinta, kag mga kosmetiko. Gingamit man ini subong instrumento sa musika kag sa pagpahibalo. (1Sa 16:​1, 13; 1Ha 1:​39; Eze 9:2) Ang “sungay” masami nga gingamit sing malaragwayon para sa kusog, pagpangdaug, kag kadalag-an.​—Deu 33:17; Miq 4:​13; Zac 1:​19.

• Sungay sang halaran.

  Daw sungay nga nagalabaw sa apat ka pamusod sang pila ka halaran. (Le 8:​15; 1Ha 2:​28)​—Tan-awa ang Apendise B5 kag B8.

• Superskripsion.

  Ang dinalan sa umpisa sang isa ka salmo nga nagapakilala sang manunulat, nagahatag sing impormasyon parte sini, nagahatag sing mga instruksion sa musika, ukon nagapakita sang kapuslanan ukon katuyuan sang salmo.​—Tan-awa ang superskripsion sang Salmo 3, 4, 5, 6, 7, 30, 38, 60, 92, 102.

T

• Tabernakulo.

  Madaladala nga tolda sang pagsimba nga gingamit sang Israel sang nagbiya sila sa Egipto. Nasulod diri ang kaban sang katipan ni Jehova, nga nagarepresentar sang presensia sang Dios, kag amo ini ang duog nga ginahalaran kag ginasimbahan. Ginatawag man ini kon kaisa nga “tolda nga tilipunan.” Ang balayan sini human sa kahoy nga ginatabunan sang linen nga naburdahan sing mga kerubin. Natunga ini sa duha ka hulot, ang una ginatawag nga Balaan, kag ang ikaduha, ang Labing Balaan. (Jos 18:1; Ex 25:9)​—Tan-awa ang Apendise B5.

• Tabon sa dughan.

  Puyo nga puno sang tampok nga hiyas nga ginasuksok sang mataas nga saserdote sang Israel sa dughan kon magsulod sia sa Balaan nga duog. Ginatawag ini nga “tabon sa dughan para sa paghukom” bangod yari sa sini ang Urim kag Tumim, nga gingamit sa pagpahayag sang mga paghukom ni Jehova. (Ex 28:​15-​30)​—Tan-awa ang Apendise B5.

• Tabun-ak.

  Termino nga nagapatuhoy sa mga tanom nga nagatubo sa tubigon nga mga lugar. Ang tanom nga ginpatuhuyan sa madamo nga kahimtangan amo ang Arundo donax. (Job 8:​11; Isa 42:3; Mat 27:29; Bug 11:1)​—Tan-awa ang INUGTAKUS NGA TABUN-AK.

• Tagna.

  Mensahe nga gingiyahan sang Dios, pagpahayag man ini sang iya kabubut-on ukon proklamasyon sini. Ang mga tagna mahimo nga panudlo sang Dios parte sa moral, pagpahibalo sang iya sugo ukon  paghukom, ukon pagpahayag sang butang nga mahanabo.​—Eze 37:​9, 10; Dan 9:​24; Mat 13:14; 2Pe 1:​20, 21.

• Takop sang pagpasag-uli.

  Takop sang kaban sang katipan, nga sa atubangan sini ginawisik sang mataas nga saserdote ang dugo sang mga dulot tungod sa sala sa Adlaw sang Pagtumbas Para sa Sala. Ang Hebreo nga termino sini naghalin sa berbo nga nagakahulugan, “para tabunan (ang sala)” ukon ayhan “para pahiran (ang sala).” Human ini sa puro nga bulawan, nga may duha ka kerubin, nga nabutang sa magtimbang nga punta sang takop. Kon kaisa, ginpatuhuyan lamang ini subong “takop.” (Ex 25:​17-​22; 1Cr 28:11; Heb 9:5)​—Tan-awa ang Apendise B5.

• Talanton.

  Ang pinakamabug-at nga takus sang mga Hebreo kag ang kantidad sang kuarta. Nagabug-at ini sing 34.2 ka kilo. Ang talanton sang mga Griego mas mamag-an, nga nagabug-at sing mga 20.4 ka kilo. (1Cr 22:14; Mat 18:24)​—Tan-awa ang Apendise B14.

• Tammuz.

  (1) Ang ngalan sang dios nga ginhibian sang apostata nga Hebreo nga mga babayi sa Jerusalem. Ginapatihan nga si Tammuz isa ka hari kag ginhimo nga dios sang napatay sia. Sa Sumerianhon nga sinulatan, si Tammuz gintawag nga Dumuzi kag nakilal-an nga konsorte ukon hinigugma sang diosa sang pertilidad nga si Inanna (Istar sa Babilonia). (Eze 8:​14) (2) Sa tapos sang pagkatapok sa Babilonia, amo ini ang tawag sa ikap-at nga lunar nga bulan sa sagrado nga kalendaryo sang mga Judiyo kag sa ikanapulo nga bulan sa sekular nga kalendaryo. Ini nga bulan masugod sa tungatunga sang Hunyo asta sa tungatunga sang Hulyo.​—Tan-awa ang Apendise B15.

• Tanda.

  Isa ka butang, buhat, kahimtangan, ukon indi kinaandan nga talan-awon nga importante subong palatandaan, sa karon ukon sa palaabuton.​—Ge 9:​12, 13; 2Ha 20:9; Mat 24:3; Bug 1:1.

• Tarsis, barko sang.

  Sang primero, nagapatuhoy ini sa mga barko nga nagabiyahe sa dumaan nga Tarsis (Espanya subong). Daw ginapakita nga sang ulihi nagapatuhoy ini sa dalagku nga mga barko nga makasarang magbiyahe sa malayo. Sanday Solomon kag Jehosapat naggamit sini nga mga barko para sa negosyo.​—1Ha 9:​26; 10:22; 22:48.

• Tartaro.

  Sa Cristianong Griegong Kasulatan, nagapatuhoy ini sa ginpaubos kag kaangay prisuhan nga kahimtangan diin gintagbong ang malinapason nga mga anghel sang adlaw ni Noe. Sa 2 Pedro 2:​4, ang paggamit sang berbo nga tar·ta·roʹo (“pagtagbong sa Tartaro”) wala nagapahangop nga ang “mga anghel nga nakasala” gintagbong sa ginapatihan sang mga pagano nga Tartaro (nga amo ang prisuhan sa idalom sang duta kag duog sang kadulom para sa mas manubo nga mga dios). Sa baylo, nagapakita ini nga ginpahalin sila sang Dios gikan sa ila puluy-an sa langit kag sa ila mga pribilehiyo kag ginbutang sa kahimtangan nga nadulman gid parte sa masanag nga mga katuyuan sang Dios. Ang kadulom nagapatimaan man sang ila madangatan, nga suno sa Kasulatan amo ang dayon nga kalaglagan upod sa ila manuggahom nga si Satanas nga Yawa. Gani ang Tartaro nagapahangop sang pinakamanubo nga kahimtangan sang pagsikway sa rebelyuso nga mga anghel. Tuhay ini sa “kadadalman” nga ginsambit sang Bugna 20:​1-3.

• Tawo nga hilway; Hilway na.

  Sang nagagahom ang mga Romano, ang “tawo nga hilway” amo ang isa nga natawo nga hilway, nga may bug-os nga kinamatarong sa pagkabanwahanon. Sa kabaliskaran, ang “hilway na” nga tawo amo ang isa nga nahilway sa pagkaulipon. Ang pormal nga kahilwayan nagahatag sa tawo sing Romano nga pagkabanwahanon, pero indi sia puede hatagan sing posisyon sa pulitika. Ang indi pormal nga kahilwayan naman nagahilway sa isa sa pagkaulipon pero wala sia sing bug-os nga kinamatarong subong banwahanon.​—1Co 7:​22.

• Tebeth.

  Sa tapos sang pagkatapok sa Babilonia, amo ini ang tawag sa ikanapulo nga bulan sa sagrado nga kalendaryo sang mga Judiyo kag ang ikap-at nga bulan sa sekular nga kalendaryo. Masugod ini sa tungatunga sang Disiembre asta sa tungatunga sang Enero. Kinaandan nga ginpatuhuyan ini subong “ikanapulo nga bulan.” (Est 2:​16)​—Tan-awa ang Apendise B15.

• Templo.

  Ang permanente nga tinukod sa Jerusalem nga ginbulos sa madaladala nga tabernakulo subong sentro sang pagsimba  sang mga Israelinhon. Ang una nga templo gintukod ni Solomon kag ginguba sang mga Babilonianhon. Ang ikaduha gintukod ni Zerubabel sang nakabalik sila gikan sa pagkatapok sa Babilonia kag sang ulihi gintukod liwat ni Herodes nga Daku. Sa Kasulatan, ang templo masami ginatawag nga “balay ni Jehova.” (Esd 1:3; 6:​14, 15; 1Cr 29:1; 2Cr 2:4; Mat 24:1)​—Tan-awa ang Apendise B8 kag B11.

• Terapim.

  Mga dios ukon diosdios sang pamilya, kon kaisa ginatan-awan sang mga palatandaan. (Eze 21:21) Ang pila pareho sa tawo ang kadakuon kag porma, samtang ang iban mas gamay. (Ge 31:34; 1Sa 19:​13, 16) Ang mga nasapwan sang mga arkeologo sa Mesopotamia nagapakita nga ang pagpanag-iya sang terapim palatandaan kon sin-o ang magabaton sang palanublion sang pamilya. (Mahimo nga amo ini ang rason kon ngaa ginkuha ni Raquel ang terapim sang iya amay.) Pero daw indi amo sini ang pagpati sa Israel, bisan pa may nagasimba sa mga terapim sa adlaw sang mga hukom subong man sa tion sang mga hari, kag ginlakip ini sa mga ginpangguba sang matutom nga si Hari Josias.​—Huk 17:5; 2Ha 23:24; Os 3:4.

• Tinapay nga gindulot.​—

  Tan-awa ang DULOT NGA TINAPAY.

• Tishri.​—

  Tan-awa ang ETHANIM kag Apendise B15.

• Tolda nga tilipunan.

  Termino nga naaplikar sa tolda ni Moises kag sa sagrado nga tabernakulo nga orihinal nga ginpatindog sa kamingawan. Gintawag ini nga “tolda nga tilipunan” bangod nagakadto didto ang mga tawo para mamangkot kay Jehova, gani daw nagapakigkita sila kay Jehova didto.​—Ex 33:7; 39:32.

• Trumpeta.

  Isa ka metal nga instrumento nga ginahuyop, nga ginagamit sa pagpahibalo kag sa musika. Suno sa Numeros 10:​2, si Jehova naghatag sing mga instruksion sa paghimo sing duha ka pilak nga trumpeta nga gamiton para magpagua sing espesipiko nga tunog para sa pagtawag sa katilingban, sa pagbiya, ukon sa pagpahibalo sang inaway. Mahimo nga tadlong lang ini nga mga trumpeta, indi pareho sa nagakurba nga “mga budyong” nga human sa sungay sang mga sapat. Ang mga trumpeta nga lainlain ang hitsura nalakip man sa mga instrumento sang musika sa templo. Ang tunog sang mga trumpeta masami nga simbuliko nga naangot sa pagpahayag sang mga paghukom ni Jehova ukon sa iban pa nga importante nga binuhatan sang Dios.​—2Cr 29:26; Esd 3:​10; 1Co 15:52; Bug 8:7–​11:15.

• Tuig sang Kahilwayan.

  Kada ika-50 nga tuig, nga nagasugod isip halin sang pagsulod sang mga Israelinhon sa Ginsaad nga Duta. Ang duta indi dapat pag-umahon sa Tuig sang Kahilwayan, kag ang Hebreo nga mga ulipon kinahanglan hilwayon. Ang ginbaligya nga napanubli nga duta ginabalik sa tag-iya. Ang Tuig sang Kahilwayan isa ka bug-os tuig nga kapiestahan kag pagpasag-uli sa pungsod sa kahimtangan nila anay sang gintukod sila sang Dios.​—Le 25:10.

• Turbante.

  Tela nga ginapulos sa ulo. Ang mataas nga saserdote nagasuksok sing turbante nga human sa de-kalidad nga linen, nga may bulawan nga pidaso sa atubangan sini nga ginahigtan sang asul nga higot. Ang hari nagasuksok sing turbante nga ginatungtungan sang korona. Si Job naggamit sini sing malaragwayon sang ginpaanggid niya ang iya katarungan sa turbante.​—Ex 28:​36, 37; Job 29:14; Eze 21:26.

U

• Uloulo.

  Daku ini nga dekorasyon sa ibabaw sang duha ka haligi nga Jaquin kag Boaz sa atubangan sang templo ni Solomon. (1Ha 7:​16)​—Tan-awa ang Apendise B8.

• Una nga bunga.

  Ang pinakauna nga bunga sa tig-alani; ang una nga mga resulta ukon produkto sang tanan nga butang. Ginpatuman ni Jehova sa pungsod sang Israel nga idulot ang una nga bunga sa iya, tawo man ini, sapat, ukon patubas sang duta. Subong pungsod, ang mga Israelinhon nagadulot sang una nga mga bunga sa Dios sa tion sang Kapiestahan sang Tinapay nga Wala sing Lebadura kag sang Pentecostes. Ang termino nga “una nga bunga” gingamit man sing malaragwayon sa Cristo kag sa iya hinaplas nga mga sumulunod.​—1Co 15:23; Hul 3:9; Bug 14:4.

• Upa.

  Mga panit sang uyas nga nagapain sa tion sang paglinas kag pagpahangin. Ang upa gingamit sing malaragwayon subong simbulo sang butang nga wala sing pulos ukon indi kalahamut-an.​—Sa 1:4; Mat 3:​12.

•  Urim kag Tumim.

  Mga butang nga ginagamit sang mataas nga saserdote sa paagi nga pareho sa mga pagabutgabot para mahibaluan ang kabubut-on ni Jehova nga nagadalahig sa pungsod. Ang Urim kag Tumim ginasulod sa tabon sa dughan sang mataas nga saserdote kon magsulod sia sa tabernakulo. Daw nauntat ang paggamit sini sang ginlaglag sang Babilonia ang Jerusalem.​—Ex 28:30; Ne 7:​65.

• Usok.

  Ginpatindog nga poste diin ginalansang ang biktima. Gingamit ini sang pila ka pungsod sa pagpatay kag/ukon para ipakita ang bangkay bilang paandam sa iban ukon para pakahuy-an ini sa publiko. Ang mga Asirianhon, nga nabantugan sa ila kapintas sa inaway, nagabitay sang lawas sang ila bihag paagi sa pagtuhog sini sa mataliwis nga usok, nga nagalusot halin sa pus-on asta sa dughan. Apang sa kasuguan sang mga Judiyo, ang mga nakasala sing malala nga krimen pareho sang pagpasipala ukon pagsimba sa mga diosdios ginapatay anay paagi sa pagbato ukon sa iban pa nga paagi, dayon ginabitay ang ila bangkay sa usok, ukon kahoy, bilang paandam sa iban. (Deu 21:​22, 23; 2Sa 21:​6, 9) Kon kaisa, ang mga Romano nagagapos lang sang biktima sa usok, diin mabuhi pa sia sing pila ka adlaw antes mapatay sa kasakit, kauhaw, gutom, kag init sang adlaw. Sa iban nga kaso, pareho sang pagpatay kay Jesus, ginalansang nila ang mga kamot kag mga tiil sang akusado sa usok. (Lu 24:20; Ju 19:​14-​16; 20:25; Bin 2:​23, 36)​—Tan-awa ang USOK SANG PAG-ANTOS.

• Usok sang pag-antos.

  Ang badbad sang Griego nga tinaga nga stau·rosʹ, nga nagakahulugan sing matadlong nga usok ukon haligi, pareho sang ginlansangan kay Jesus. Wala sing pamatuod nga ang Griego nga tinaga nagapahangop sing krus, pareho sang ginagamit sang mga pagano subong relihioso nga simbulo sa sulod sang madamo nga siglo antes sang Cristo. Ang “usok sang pag-antos” nagapahangop sang eksakto gid nga kahulugan sang orihinal nga tinaga, bangod gingamit ang tinaga nga stau·rosʹ para ipakita ang kasakit, pag-antos, kag kahuy-anan nga atubangon sang mga sumulunod ni Jesus. (Mat 16:24; Heb 12:2)​—Tan-awa ang USOK.

W

• Wala sing lebadura.

  Nagapatuhoy sa tinapay nga ginhimo nga wala sing lebadura.​—Deu 16:3; Mar 14:12; 1Co 5:8.

• Wala tupong nga kaayo.

  Ang Griego nga tinaga sini may panguna nga ideya nga kalahamut-an kag maayo. Ang tinaga masami nga gingamit sa mainayuhon nga regalo ukon sa mainayuhon nga paghatag. Kon nagapatuhoy sa wala tupong nga kaayo sang Dios, ang tinaga nagalaragway sa wala sing bayad nga regalo nga maalwan nga ginahatag sang Dios, nga wala nagapaabot sing balos. Gani, pagpabutyag ini sang bugana nga paghatag sang Dios kag sa iya maalwan nga gugma kag kaayo sa mga tawo. Ang Griego nga termino sini ginbadbad man sing “pabor” kag “mainayuhon nga regalo.” Ginahatag ini indi bangod sa pagpangabudlay sang isa ukon balos sa iya, kundi bangod sa kaalwan sang manughatag.​—2Co 6:1; Efe 1:7.

Y

• Yawa.

  Ang tawag kay Satanas sa Cristianong Griegong Kasulatan, nga nagakahulugan sing “Manugpasipala.” Si Satanas ginatawag nga Yawa bangod sia ang panguna nga manugpasipala kag butig nga manugsumbong batok kay Jehova, sa Iya maayo nga pulong, kag sa Iya balaan nga ngalan.​—Mat 4:1; Ju 8:​44; Bug 12:9.

Z

• Zeus.

  Ang supremo nga dios sa madamo nga dios sang mga Griego. Sa Listra, si Bernabe nasal-an nga si Zeus. Ang dumaan nga mga inskripsion nga nasapwan malapit sa Listra nagapatuhoy sa “mga saserdote ni Zeus” kag kay “Zeus ang dios nga adlaw.” Ang barko nga ginsakyan ni Pablo halin sa isla sang Malta may tanda sa dulong nga “Mga Anak ni Zeus,” nga amo ang kapid nga sanday Castor kag Pollux.​—Bin 14:12; 28:11.

• Ziv.

  Ang orihinal nga ngalan sang ikaduha nga bulan sa sagrado nga kalendaryo sang mga Judiyo kag ang ikawalo nga bulan sa sekular nga kalendaryo. Masugod ini sa tungatunga sang Abril asta sa tungatunga sang Mayo. Gintawag ini nga Iyyar sa Judiyong Talmud kag sa iban nga sinulatan nga napetsahan sa tapos sang pagkatapok sa Babilonia. (1Ha 6:​37)​—Tan-awa ang Apendise B15.