Ang Manggad sang Puerto Rico

SANG Nobiembre 19, 1493, nag-abot sa baybayon sang isa ka dagaya nga isla sang Caribbean si Christopher Columbus, upod sa mga bapor de guerra sang Espanya. Samtang didto sia, ginhingadlan niya ang isla nga San Juan Bautista. Sang makakuha na sia sing mga suplay, naglayag sia kag ginpadayon ang iya ikaduha nga pagpanakayon sa pagpangita sing bag-o nga mga duog.

Wala mawili ining manuglagulad sang maputi kag madamo sing kalubihan nga mga baybayon nga may madabong nga mga tanom. Ginapangita ni Columbus ang mas dalagku nga mga isla kay luyag gid niya matigayon ang mga bahandi sini.

Si Ponce de León, isa ka Espanyol nga siling sang iban nag-upod kuno kay Columbus sa sina nga pagpanakayon, namat-od nga balikan ang isla, nga ginatawag sang mga tumandok nga Boriquén. Nagapati sia nga may bulawan ang mga pukatod sang isla kay nabatian niya ang mga huringhuring nga may bulawan nga mga huluyason ang mga tumandok. Nagbalik sia pagligad sang 15 ka tuig agod pangitaon ini. Madamo nga Espanyol ang nagpuyo sa naaminhan nga baybayon sang isla sang 1521. Gintawag ni Ponce de León ang bag-o nga banwa nga Puerto Rico, nga kon tawgon sa Ingles “Rich Port,” kay nagapaabot sia nga makasapo sa dili madugay sing madamo nga bulawan. *

Nagsayop ang pagpati ni Ponce de León. Naubos dayon ang diutay nga bulawan nga nasapwan sa Puerto Rico, kag nagdamo ang problema sa pulitika. Sang ulihi, nagsaylo si Ponce de León sa Estados Unidos, sa ginatawag karon nga estado sang Florida.

Bisan pa nga diutay lang ang dunang manggad sang isla, natalupangdan dayon sang mga Espanyol nga mapuslanon gid ang panguna nga pantalan sang Puerto Rico. Sang ika-16 nga siglo, ginhimo nila ang kapital nga isla nga malig-on nga pantalan agod amligan ang mga galleon nga nagadala sing bulawan halin sa mga pungsod sa Amerika pakadto sa Espanya. Wala magdugay, nakilal-an ang San Juan subong ang “labing mabakod nga sakop sang Espanya sa Amerika.”

May mabakod ini nga mga pader, nga nagataas sing 13 metros kag tubtob 6 metros ang kadamulon, subong man may duha ka tuman ka dalagku nga mga pamakod. Ini nagapamatuod sang pinasahi nga panikasog sang mga pumuluyo sang San Juan agod amligan ang ila siudad. Sa karon, ang San Juan isa gihapon sang paborito nga kaladtuan sang mga turista sa Caribbean. Sarang mahanduraw sang mga turista kon ano ang kabuhi sadto sang ginagamhan pa ini sang Espanya samtang nagalakat sila sa kilid sang mga pader sang siudad kag nagaduaw sa dumaan nga mga bilding.

Pagduaw sa Dumaan nga San Juan

Ang napaderan nga siudad nga nakilal-an nga Dumaan nga San Juan, kabaliskaran sa palibot sini nga moderno nga mga siudad. Kon tan-awon ang Dumaan nga San Juan, daw sakayan ini nga nagautaw-utaw sa dagat. Bangod ginapalibutan ini sing dagat, ang dulong sini, ukon “proa,” nagatamwa sa Atlantiko. Sa sining maayo nga puesto nahamtang ang El Morro, ang pamakod sang mga Espanyol nga nagaamlig sa entrada sang pantalan. Sa likod sang El Morro ang pasil ginpaderan sa magtimbang nga bahin, nga ang korte daw dulong sang sakayan. Isa ka milya sa sidlangan nayon amo ang isa pa ka daku nga pamakod nga ginatawag San Cristóbal, nga amo ang nagaamlig sa “ulin” kon salakayon halin sa takas. Ang natung-an sining duha ka pamakod amo ang Dumaan nga San Juan, nga sang 1983 gintawag sang UNESCO subong World Heritage site.

Ang dumaan nga siudad ginpasag-uli sing maayo. Ginpintahan sang mga pumuluyo ang ila mga puluy-an sing masili nga mga duag, ginbutangan  nila ang ila salsalon nga mga beranda sing matahom nga mga bulak, kag ginpuno ang ila mga ugsaran sing mga tanom. Ginbutang sa makitid nga mga dalan sang San Juan ang asul-asulon nga mga cobblestone nga naghalin pa sa mga minahan sang salsalon sang Espanya. Ining mga cobblestone ginhimo gikan sa buay sang mga minahan kag gingamit ini subong inugbalanse sang mga sakayan sang Espanya nga nagabiyahe pa Puerto Rico.

Sa mga pamakod sang San Cristóbal, nagataya gihapon sa pantalan ang dumaan nga mga kanyon sang Espanya. Sa baylo sang mga galleon sang Espanya nga puno sang bulawan, ang dalagku nga depasahero nga mga barko nga puno sang mga turista amo ang pirme nga nagadungka sa pantalan. Bangod sang matawhay nga palibot kag sang pagkamainabyanon sang mga pumuluyo, nangin bantog ini nga siudad para sa mga turista. Ang mga nagalakat sa kalye sa dumaan nga siudad amo ang may kinamatarong sa dalan, amo nga ang relaks nga mga drayber nagahulat gid samtang nagaparetrato ang mga turista.

Apat ka Hamili nga Ecosystem nga Dapat Gid Amligan

Bisan ang ikatlo nga bahin sang pumuluyo nagapuyo sa palibot sang San Juan, madamo sing makawiwili nga duog ang Puerto Rico. Bisan gamay lang ang isla, napun-an ini sing madamo nga sahi sang tanom kag  kasapatan bangod may nanuhaytuhay ini nga klima kag madamo sing suba kag bukid. Ang masunod amo ang apat lang ka pinasahi nga ecosystem nga ginapanikasugan gid nga amligan sang gobierno sang Puerto Rico.

Ang El Yunque National Forest isa ka reserve nga nagaamlig sa isa sa pila lang ka tropiko nga kagulangan nga nabilin sa Caribbean. May busay ang mga pil-as sini. Ginapabanaag sang bulak sang bromeliad ang malagtom nga gamhon sa daw nagaaso nga talon, samtang nagapaindisanay sa pagtubo ang carbonegro, lianas, kag mga palma. Bisan yara sa katalagman nga mapapas, diri nagapanago ang pikoy sang Puerto Rico, kag ang manwit nga simbulo sang Puerto Rico amo ang nagadikta sang hinuni sa kagulangan bangod sang wala untat nga huni sini.

Kon tan-awon sa malayo, ang mga dulhugon sang El Yunque daw ginatabunan sang manto nga pilak. Bangod ini sa dahon sang kahoy nga yagrumo, isa ka sahi sang kahoy nga naglapnag pagkatapos sang kahalitan sang Bagyo Hugo pila ka tuig na ang nagligad. Amat-amat na nga nagdabong ang kakahuyan bangod sini. “Ang kagulangan sarang makapasag-uli gikan sa natural nga mga kalamidad,” paathag sang biologo sa parke. “Apang ang problema kon hilabtan na ini sang tawo.” Ang parke may mga 225 ka espesyi sang kahoy, 100 ka espesyi sang pakupako, kag 50 ka espesyi sang orkidyas. Bangod sang tuman kadamo nga espesyi sang tanom, nangin Biosphere Reserve ini sang Nasyones Unidas.

Guánica Biosphere Reserve. Mga isa na lang ka porsiento ang nabilin sang mamala nga kagulangan sa bug-os nga kalibutan. Ang isa ka talalupangdon nga halimbawa sini nagalayo sing pila lamang ka oras kon lakbayon sang salakyan gikan sa El Yunque. Ang pila ka botanista naglaragway sang Guánica nga “mahimo amo ang labing maayo nga halimbawa sang mamala nga kagulangan sa bug-os nga kalibutan.” Diri sini nagapuyo ang halos tanan nga tumandok nga pispis sang Puerto Rico, subong man ang 750 ka espesyi sang tanom, nga ang 7 porsiento sini madali na lang mapapas. Ang pinasahi  nga mga bulak nagaganyat sa mga tamsi kag sa pila ka sahi sang alibangbang. Ang dulunan sang mamala nga kagulangan amo ang wala pirme ginasayuhan nga baybayon, nga ginapangitlugan sang berde kag leatherback nga mga pawikan.

Mga Katunggan kag mga Korales. Ang Guánica reserve may madabong man nga mga katunggan sa baybayon. “Ang ginaamligan nga reserve nagabulig agod magdabong ang mga katunggan, kay wala ini ginailigan sing higko gikan sa industriya kag agrikultura,” paathag sang isa sa mga nagabantay sa parke. “Nangin maayo ini nga bulutuhan sang madamo nga isda nga nagapuyo sa mga korales.” Ang isa pa nga naluyagan sang mga turista sa mga katunggan amo ang mga linaw nga may mga amag, nga ang pila sini masapwan sa Puerto Rico.​—Tan-awa ang masunod nga kahon.

Wala pirme ginapangisdaan ang baybayon nga may mga korales. Ang pila ka hunasan kag mga pasil ginhimo nga national park. Ining mga hardin sa idalom sang tubig may tumalagsahon nga katahom, makita sang mga nagasalom ang mga pawikan kag ang mga dugong, subong man ang tuman kadamo nga sahi sang isda nga may nagkalainlain nga duag.

Bisan pa nga wala sadto ginsapak ni Columbus ang Puerto Rico kag nahanusbo sa sini ang mga konkistadores nga nagapangita sing manggad, apang karon naganyat ang madamo nga bisita nga magkadto diri. Para sa mga turista, bugana ang Puerto Rico sing dunang manggad.

[Nota]

[Kahon/Retrato sa pahina 16]

PINASAHI NGA “OBSERVATORY”

Takus kadtuan ang Arecibo Observatory, nga mga 80 kilometros sa katundan sang San Juan. Makita diri ang pinakadaku nga radio telescope, nga may dish, ukon korte-yahong nga reflector, nga kapin sa 305 metros ang kalaparon. Bangod sang kadakuon sini nga teleskopyo, mahimo makita sang mga astronomo ang mga butang nga indi makita sang iban nga teleskopyo.

[Credit Line]

Courtesy Arecibo Observatory/​David Parker/​Science Photo Library

[Kahon/Retrato sa pahina 17]

“PAGPALIGO SA MGA BITUON”

Sa isla sang Vieques, malapit sa baybayon sang Puerto Rico, may isa ka diutay nga linaw nga nakilal-an nga Bioluminescent Bay. Amo sini ang ngalan sang linaw bangod suno sa report, amo ini ang linaw nga may pinakadamo nga amag sa bug-os nga kalibutan. Kon matandog ining tuman kagamay nga tinuga, nga nakilal-an nga mga dinoflagellate, nagasiga ini sing salakot nga berde kag asul. Isa ini sa labing makatilingala nga talan-awon sang kinaugali.

Una ini nga natalupangdan sang mga bisita sang gab-i nga nagkadto sila sa linaw. Nakita nila ang mga isda nga naglumpat kay nakibot sa baruto. Ang ikog sang isda nagasiga sa madulom nga tubig kaangay sang berde nga bituon nga nagakahulog. Kon maglangoy ang mga tawo sa linaw, nagasiga ang tubig kada maghulag sila. Kon hakyawon nila ang ila mga kamot sa tubig, ang nagatulo nga tubig daw nagaigpat-igpat nga mga bituon. “Daw nagapaligo ka lang sa bituon!” tuaw sang isa ka bisita.

[Retrato sa pahina 15]

El Morro

[Retrato sa pahina 15]

Ang dumaan nga siudad kon tan-awon halin sa San Cristóbal

[Retrato sa pahina 15]

Dumaan nga San Juan

[Retrato sa pahina 16]

Ang carbonegro sa kagulangan sang El Yunque

[Retrato sa pahina 16, 17]

Baybayon sang Guánica

[Credit Line]

© Heeb Christian/​age fotostock

[Retrato sa pahina 17]

Pikoy sang Puerto Rico

[Retrato sa pahina 17]

Mga korales

[Credit Line sang retrato sa pahina 14]

Passport Stock/​age fotostock

[Credit Line sang retrato sa pahina 15]

All photos: Passport Stock/​age fotostock

[Credit Lines sang retrato sa pahina 17]

Parrots: U.S. Geological Survey/​Photo by James W. Wiley; reef: © Stuart Westmorland 2005; swimmer: Steve Simonsen