Ang Biblia—Libro sang Sibu nga Tagna, Bahin 1

“Himoon Ko Gikan sa Imo ang Isa ka Pungsud nga Daku”

Sa sining serye nga may walo ka bahin, binagbinagon sang “Magmata!” ang isa ka talalupangdon nga bahin sang Biblia—ang mga tagna ukon prediksion sini. Ini nga mga artikulo makabulig sa imo nga masabat ini nga mga pamangkot: Ang mga tagna bala sa Biblia ginhimo lang sang maalam nga mga tawo? Gingiyahan gid man bala sang Dios ang pagsulat sini? Ginaagda ka namon nga usisaon ang mga ebidensia.

MADAMO nga tawo ang maduhaduhaon subong kag nagapangduhaduha man sila sa Biblia. Makapasubo nga wala gid anay nila ini gin-usisa. Ang ila opinyon nabase lang sa ginasiling sang iban. Kabay pa nga indi ka pareho sa ila. Gani, ginaagda ka namon nga updan kami sa pagbalik sa mga hitabo nga makabulig sa aton nga mahibaluan kon bala masaligan gid ang Biblia.

Sugdan naton ini sa tawo nga ginatahod gid sang mga Cristiano, Judiyo, kag mga Muslim. Isa sia ka Hebreo kag nagkabuhi sang 2018 asta 1843 B.C.E. * Sia amo si Abraham. *

Nakasentro kay Abraham ang pila sa una nga mga tagna sa Biblia. Ini nga mga tagna nagadalahig gihapon sa aton subong. (Tan-awa ang kahon nga  “Pagpakamaayo sa ‘Tanan nga Pungsud’”) Suno sa tulun-an sang Biblia nga Genesis, nalakip sa sini nga mga tagna ang masunod: (1) Ang mga kaliwat ni Abraham mangin isa ka daku nga pungsod. (2) Antes ini matabo, mangin ulipon sila sa iban nga pungsod. (3) Hilwayon sila kag panag-iyahan nila ang pungsod sang Canaan. Binagbinagon naton sing detalyado ang kada isa sini.

Tatlo ka Importante nga Tagna

Tagna 1: “Himoon ko gikan sa imo [Abraham] ang isa ka pungsud nga daku.”—Genesis 12:2.

Katumanan: Ang mga kaliwat ni Abraham paagi kanday Isaac kag Jacob (gintawag man Israel) nangin pungsod sang Israel sadto—isa ka pungsod nga may kaugalingon nga mga hari.

Ang ginapakita sang kasaysayan:

● Ginsugid sing detalyado sang Biblia ang mga kaliwat ni Abraham, lakip ang iya mga kaliwat kay Isaac, kay Jacob, kag sa 12 ka anak ni Jacob. Nalakip man sa sini ang mga hari nga naggahom sa Israel ukon Juda. Sa sining mga hari, 17 ang ginsambit sang sekular nga mga  reperensia, nga nagahisanto sa ginsiling sang Biblia kon paano ang mga kaliwat ni Abraham paagi kanday Isaac kag Jacob nangin pungsod. *

Tagna 2: “Ang imo [Abraham] mga kaliwatan magamanlulugayaw sa duta nga indi ila, kag magaalagad didto . . . kag sa ikap-at nga kaliwatan magabalik sila diri.”—Genesis 15:13, 16.

Katumanan: Bangod sang tiggulutom sa Canaan, apat ka henerasyon sang mga kaliwat ni Abraham ang nag-istar sa Egipto, una subong mga dumuluong kag sang ulihi subong mga ulipon nga nagapang-obra sing mga tisa nga human sa daga kag dagami. Kon maagi kita sa isa lang ka kaliwat ni Abraham—sa iya apo sa tuhod nga si Levi, nga nagsaylo sa Egipto upod sa iya tigulang nga amay—ang apat ka henerasyon amo sanday (1) Levi, (2) ang iya anak nga si Kohat, (3) ang iya apo nga si Amram, kag ang (4) iya apo sa tuhod nga si Moises. (Exodo 6:16, 18, 20) Sang 1513 B.C.E., ginpangunahan ni Moises ang mga Israelinhon paggua sa Egipto.—Tan-awa sa  ubos ang mga hitabo sa kaliwat ni Abraham kag ang kahon nga  “Sibu nga Pagrekord sang Petsa.”

Ang ginapakita sang kasaysayan:

● Suno kay James K. Hoffmeier, nga propesor sang Old Testament and Near Eastern Archaeology, ang mga sinulatan sa Egipto kag ang mga nakutkutan nagapakita nga ang mga Semites (nga nagalakip sa mga Hebreo sang una) gintugutan nga magsulod sa Egipto upod sa ila mga panong sang tiggulutom. Pero, nangin ulipon gid man bala ang mga Israelinhon didto, nga nagapang-obra sing mga tisa?

● Bisan pa wala ginsambit sing direkta sang mga sinulatan sa Egipto ang mga Israelinhon, ang mga painting kag mga linukot sa mga lulubngan  sang mga Egiptohanon nagapakita nga mga pangayaw ang ginpahimo nila sing tisa nga human sa lunang kag dagami. Nahisanto sa ginasiling sang Biblia, ang mga sinulatan sa Egipto nagsambit nga ang mga kabo may listahan sang produksion sang mga tisa nga dapat himuon. (Exodo 5:14, 19) “Ang mga sinulatan sa Egipto,” siling ni Hoffmeier, “nagpamatuod nga ang mga pangayaw ginapilit nga magtrabaho . . . sang panahon nga ginapigos ang mga Israelinhon. Gani, masiling nga ang pagsulod sang mga Hebreo sadto sa Egipto . . . sa tion sang tiggulutom kag pag-ulipon sa ila matuod gid.”

Tagna 3: “Ihatag ko . . . sa imo mga kaliwatan . . . ang bug-os nga duta sang Canaan.”—Genesis 17:8.

Katumanan: Bisan pa si Moises ang nanguna sa pungsod sang Israel pagua sa Egipto, si Josue nga anak ni Nun ang nanguna sa katawhan pasulod sa Canaan sang 1473 B.C.E.

 Ang ginapakita sang kasaysayan:

● Lainlain ang mga petsa suno sa mga arkeologo, pero “ang ginahambalan diri amo ang pagsulod kag pag-istar sang mga Israelinhon sa Canaan,” sulat sang retirado nga propesor sa Egyptology nga si K. A. Kitchen.

● Suno sa Biblia ‘ginsunog ni Josue ang siudad sang Hazor’ sa Canaan. (Josue 11:10, 11) Sa kagulub-an sang siudad, nakutkutan sang mga arkeologo ang tatlo ka templo sang mga Canaanhon nga nalaglag sing bug-os. May nakita man sila nga ebidensia nga ang siudad nasunog sang mga 1400 B.C.E. Ini nga mga detalye nahisanto sa Biblia.

● Ang isa pa ka talalupangdon nga siudad sa Canaan amo ang Gabaon, nga mga 9.6 kilometros halin sa Jerusalem. Nakilal-an sang mga arkeologo ini nga siudad sang nakutkutan nila ang 30 ka uluyatan sang banga nga may nasulat nga ngalan sang siudad. Indi pareho sa mga pumuluyo sang Hazor, ang mga taga-Gabaon sadto nakighidait kay Josue. Gani, ginhimo niya sila nga mga “manugsag-ub sang tubig.” (Josue 9:3-7, 23) Ngaa amo sini ang ila asaynment? Ginapakita sang 2 Samuel 2:13 kag Jeremias 41:12 nga bugana ang tubig sa Gabaon. Gani, nahisanto sa rekord sang Biblia, ang Archaeological Study Bible, New International Version nagsiling: “Ang Gabaon kilala gid nga bugana sa tubig: may isa ini ka daku kag pito ka gamay nga mga tuburan.”

● Madamo pa nga tawo sa Biblia ang ginsambit man sang iban pa nga rekord sang kasaysayan. Subong sang nasambit na, nalakip sa sini ang ngalan sang 17 ka hari nga kaliwat ni Abraham kag naggahom sa Israel ukon Juda. Nalakip sa ila sanday Ahab, Ahaz, David, Ezequias, Manases, kag Uzias. Ang pagluntad sining mga hari mabakod nga pamatuod nga may pungsod gid nga Israel nga nagsulod kag nagsakop sa Canaan.

● Sang 1896, nasapwan sang mga researcher ang Merneptah Stele sa Thebes, sa Egipto. Ini nga tinigib sa bato nagasugid sang pagpanakop ni Paraon Merneptah sa Canaan sang 1210 B.C.E. Magluwas sa Biblia, amo ini ang una nga reperensia nga nagsambit sang Israel, nga nagapamatuod nga nagluntad gid ini nga pungsod.

Bentaha sang Espesipiko nga mga Detalye

Subong sang nabinagbinag na naton, ang Biblia nagsambit sang madamo nga detalye parte sa mga tawo, lugar, kag mga hitabo. Makabulig ini sa aton nga makumparar ang Biblia sa iban nga mga reperensia, kag mapamatud-an ang katumanan sang mga tagna sa sini. Ginapakita sang mga ebidensia nga natuman ang mga promisa sang Dios kay Abraham kag sa iya kaliwat—ang kaliwat ni Abraham nangin isa ka pungsod, gin-ulipon sa Egipto, kag sang ulihi nagsakop sang Canaan. Tanan ini nagapahanumdom sa aton sang ginsiling sang manunulat sang Biblia nga si Pedro, nga mapainubuson nga nagbaton: “Ang tagna wala mag-abot paagi sa kabubut-on sang tawo, kundi ang mga tawo nagpamulong gikan sa Dios samtang ginatuytuyan sila sang balaan nga espiritu.”—2 Pedro 1:21.

Sa nagsunod nga mga siglo sa tapos nga nasakop sang Israel ang Canaan, nagbag-o ang kahimtangan sang pungsod nga nagdul-ong sa masubo nga resulta. Gintagna man ini sang mga manunulat sang Biblia, kag binagbinagon ini sa masunod nga gua sini nga magasin.

[Mga Nota]

[Kahon sa pahina 17]

 PAGPAKAMAAYO SA “TANAN NGA PUNGSUD”

Nagpromisa ang Dios nga ang mga tawo sang “tanan nga pungsud” pakamaayuhon paagi sa kaliwat ni Abraham. (Genesis 22:18) Ang panguna nga rason kon ngaa ginhimo sang Dios nga pungsod ang mga kaliwat ni Abraham amo ang pagpatubas sang Mesias, nga magahatag sang iya kabuhi para sa tanan nga tawo. * Gani, nadalahig ka sa promisa sang Dios kay Abraham! Ang Juan 3:16 nagasiling: “Ginhigugma gid sang Dios ang kalibutan amo nga ginhatag niya ang iya bugtong nga Anak, agod ang tagsatagsa nga nagatuo sa iya indi malaglag kundi makatigayon sang kabuhi nga walay katapusan.”

[Nota]

[Retrato sa pahina 17]

 SIBU NGA PAGREKORD SANG PETSA

Ang importansia sang sibu nga pagrekord sang petsa sa Biblia makita sa 1 Hari 6:1, nga nagasugid kon san-o gin-umpisahan ni Solomon ang pagpatindog sang templo sa Jerusalem. Mabasa naton: “Sa ikap-at ka gatus kag kawaloan nga tuig [eksakto nga 479 ka tuig] sa tapus nga nakagowa ang katawohan sang Israel gikan sa Egipto, sa ikap-at nga tuig sang paghari ni [Solomon] sa Israel, sa bulan nga Zif, nga amo ang ikaduhang bulan, nagsugud sia sa pagpatindug sang balay sang GINOO.”

Suno sa kronolohiya sang Biblia, ang 1034 B.C.E. amo ang ikap-at nga tuig sang paggahom ni Solomon. Kon maisip kita pabalik halin sa sina nga petsa sing 479 ka tuig, matupa kita sa 1513 B.C.E. nga amo ang tuig nga naggua ang Israel sa Egipto.

[Kahon sa pahina 18]

ABRAHAM—MATUOD NGA TAWO SA KASAYSAYAN

● Nalista sa mga tapitapi nga daga nga napetsahan sing ika-18 nga siglo B.C.E. ang mga siudad nga ang mga ngalan pareho sa mga paryente ni Abraham. Nalakip sa sini ang Peleg, Serug, Nahor, Tera, kag Haran.—Genesis 11:17-32.

● Sa Genesis 11:31, mabasa naton nga si Abraham kag ang iya pamilya naghalin sa “Ur sang mga Caldeanhon.” Ang kagulub-an sini nga siudad nasapwan sa nabagatnan-sidlangan sang Iraq. Ginsambit man sang Biblia nga ang amay ni Abraham nga si Tera napatay sa siudad sang Haran, nga mahimo bahin subong sang Turkey, kag ang asawa ni Abraham nga si Sara napatay sa Hebron, nga isa sa pinakadaan nga siudad sa Middle East nga ginaistaran gihapon.—Genesis 11:32; 23:2.

[Tsart/Retrato sa pahina 16, 17]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

 HITABO SA MGA KALIWAT NI ABRAHAM KAG PAGPANGLUGAYAW SANG ISRAEL

Apat ka henerasyon sang mga kaliwat ni Abraham

Levi

Kohat

Amram

Moises

(B.C.E.)

1843 Napatay si Abraham

1728 Nagsaylo si Jacob kag ang iya pamilya sa Egipto

1711 Napatay si Jacob

1657 Napatay si Jose

1593 Natawo si Moises

1513 Ginpangunahan ni Moises ang Israel pagua sa Egipto

1473 Napatay si Moises. Ginpangunahan ni Josue ang mga Israelinhon pasulod sa Canaan

Panahon sang mga Hukom

1117 Ginhaplasan ni Samuel si Saul subong una nga hari sang Israel

1107 Natawo si David

1070 Nangin hari sang Israel si David

1034 Ginsugdan ni Solomon ang pagpatindog sang templo

[Retrato]

Ini nga bato, nga may nasulat nga “Panimalay ni David,” amo ang isa sa mga reperensia nga nagasambit sang mga hari nga kaliwat ni Abraham nga naggahom sa Israel ukon Juda

[Credit Line]

© Israel Museum, Jerusalem/The Bridgeman Art Library International