QAS­SINIK qarasaqar­pit? Akiguit “ataaseq”, ilumoor­putit. Taamaat­toq timer­put arlalin­nik sianiuteqar­poq, taak­kualu ilaat tupin­naan­nar­tumik katitigaam­mat ilisimatuut ilaan­nit “qaratsap aap­paatut” taaneqar­tar­poq. Taan­na tas­saavoq erlavip­pit sianiuteqarfia (ENS), tamatumalu an­nersaa naan­niip­poq.

Timip nerisat nukin­ngor­tis­sap­pagit im­mik­korluin­naq it­tumik ataqatigiis­saarisoqar­tariaqar­poq. Taamaat­tumik qaratsap arror­titsinermut akisus­saaf­fiup an­nersaanik ENS-imut “tun­nius­sisin­naanera” naleq­qup­poq.

Erlavip­pit sianiuteqarfia qaratsamut sanil­liul­lugu pisariin­nerusumik, taamaat­torli tupin­naan­nar­tumik, katitigaavoq. Mis­singer­neqar­tar­poq inuit cel­let sianiutaat 200-t aam­ma 600-t mil­lionit akor­nan­niit­tut. Cel­let sianiutit tupin­nar­tumik katitigaasut nerisat ingerlaarfiinut ilaap­put. ENS-ip atuuf­fii qaratsamiit­tuup­pata ilisimatuut naaper­torlugit sianiutit silip­pal­laarsimas­sagaluar­put. Atuak­kami The Second Brain-imi al­las­simavoq nerisas­sat ingerlaarfii “nam­min­neq ingerlanerat isuman­naan­nerul­lunilu ajun­ngin­nerusoq”.

Timip nerisas­sat arror­tik­kumal­lugit pif­fis­saq eq­qorlugu akuutis­sat akulerus­suut­tariaqar­pai timil­lu pisataanut eq­qor­tunut ingerlateq­qit­tarlugit. Ilisimatuup Gary Mawep nerisat ingerlaarfii akuutis­sanik akulerus­suif­fit­tut taavai. Akuutis­sat akulerus­suun­nerat tupin­naan­nar­tumik ingerlasar­poq. As­sersuutigalugu nerisas­sat akuutis­sar­tai inalus­sani cel­lenit im­mik­kut it­tunit suus­susersineqarsin­naap­put. Nerisas­sat timimut iluaqutis­satut molekylen­ngorlutik arror­tin­neqarsin­naanias­sam­mata paasis­sutis­sat taak­ku atorlugit ENS enzymilior­tar­poq. ENS-ip aam­ma nerisas­sat seer­nar­tui akuutis­sal­lu al­lat uut­torsin­naavai tamatumalu kingor­na enzymit katiter­nerat naleq­qus­sarlugu.

Nerisat ingerlaarfii katiterivit­tut ENS-imit pingaar­ner­tut aqun­neqar­tutut isigineqarsin­naap­put. “Qaratsat­ta aap­paata” nukiit nerisat ingerlaarfiisa iigaasaan­niit­tut eqik­kar­tit­tar­nerisigut nerisat as­sar­tor­tar­pai. ENS-ip eqik­kar­titsisar­nerup sak­kor­tus­susaa akulikis­susaalu naleq­qus­sar­tar­pai taamaalil­luni nerisat ingerlaarfii katiterivit­tut is­sin­naanias­sam­mata.

ENS-ip aam­ma il­lersor­tar­paatigut. Nerisavut amerlaner­tigut ulorianar­tunik akuutis­saqar­tar­put. Taamaat­tumik tupin­nan­ngilaq timip lymfocytiisa, timip nap­paam­mut akiuus­sutis­saanut pingaarutil­lit, 70-80 procentii naaniim­mata. Akuutis­sat amerlasuut iineqarsimap­pata ENS-ip sak­kor­tuunik eqik­kar­titsil­luni meriar­titsinermigut tim­mitsitsinermigul­luun­niit timi il­lersor­tar­paa.

ENS qarasaq apeq­qutaatin­nagu ingerlasarunar­poq, kisian­ni sianiuteqarfiit taak­ku  at­taveqaqatigiit­tuar­tar­put. As­sersuutigalugu ENS-ip hormonit qaqugu qanorlu an­ner­tutigisumik nerinis­samut tun­ngatil­lugu qaratsamik aqutsisar­tut naleq­qus­sar­tar­pai. Qaquguk­kut qaaler­toqar­nera qaratsamut nalunaarutigisar­paa im­maqalu nerival­laar­toqarsimatil­lugu merian­ngulersitsisarluni.

Nerisat ingerlaarfii qaratsal­lu ataqatigiin­nerat eq­qoriareersimagunar­pat. As­sersuutigalugu im­maqa maluginiar­nikuuat nerisas­sat aalajangersimasut nuan­naar­nerulis­sutigisarlugit. Ilisimatusar­nermit ersersin­neqar­poq ENS qaratsamut sun­niuteqar­tarmat nuan­naar­neruler­tar­tutit. Tamatuman­nga inuit ilaat nikal­lunganermin­ni sooq im­min­nut tup­pal­lersar­niarlutik nerisar­nerat nas­suiar­neqarsin­naagunar­poq. Al­laat ENS-ip aqun­neratigut isumatsaq­qangaar­tut katsorsar­neqarsin­naanersut misis­soq­qis­saar­neqar­poq.

Aqajan­nguum­mer­neq qaratsap nerisal­lu ingerlaarfiisa at­taveqaqatigiit­tar­neran­nut as­sersuutaasut ilagaat. Qaratsap pis­sanganer­put uip­pakajaar­ner­pul­luun­niit nalunaarsoraangagu ENS-ip aam­mik naanit aniatitsisar­nera taamatut misigisoqaler­neranut pis­sutaasin­naavoq. Tamatuma saniatigut tatineqar­tutut misiginermi ENS-ip nalingin­naasumik naanik eqisalutsitsisar­nera qaratsap al­lan­ngor­tis­sin­naasar­paa, taman­nalu merian­nguler­nermut pis­sutaasin­naavoq.

Tas­sa erlavip­pit sianiuteqarfiata as­sigiin­ngitsunik misigitis­sin­naavaatit, kisian­ni il­lit sin­nerlutit eq­qarsarsin­naananilu aalajangiis­sus­sin­naan­ngilaatit. Al­latut oqaatigalugu ataasiin­narmik qarasaqar­putit. As­sersuutigalugu ENS taal­lior­nermut, aningaasanik aqutsinermut ilin­niak­kerinermul­luun­niit atorsin­naan­ngilat. Sianiuteqarfil­li as­seqan­ngitsoq tupin­naan­nar­tumik katitigaasoq ilisimatuunit tupigineqar­tuar­poq. Taamaat­tumik tul­liani nerinin­ni unikaal­lariarlutit nerisat ingerlaarfiini uut­tuiner­pas­suit, paasis­sutis­sanik aqutsiner­pas­suit, ataqatigiis­saariner­pas­suit at­taveqaqatigiin­ner­pas­suil­lu eq­qarsaatigilaarigit.