Ku bokona mu madisá

Ku bokona mu madisá

O Kuila o Madimi’oso mu Ngongo a Tundu ku “Sabhalalu ia Babele?”

O Kuila o Madimi’oso mu Ngongo a Tundu ku “Sabhalalu ia Babele?”

“[Jihova] anga u a muangena mu ngongo ioso, o [mbanza] anga a lémbua o ku i tunga. Kiene ki bhua xalela dijina dia Babele, mukonda [Jihova] bhenhobho bhua bhidikila o kuzuela kua athu mu ngongo.”—Dimatekenu 11:8, 9.

O KUILA o kizulukutu kiki kia tange mu Bibidia kia bhitile muene? O Kuila o athu oso a mateka o kuzuela madimi ki i difu mu kithangana kimoxi kala kilondekesa o Bibidia? Saí athu a dituna o musoso ua Bibidia, u jimbulula kiebhi o madimi ene mu zuela o athu, kia mateka ni kia di muange mu ngongo ioso. Saí diiala, uambe: “O musabhu ua Babele, o musabhu ua beta o kota o ku tobha.” Saí diiala, Judé, ua u xana kála “ukexilu phala ku jimbulula o athu ka di longo kiavulu, ku tendela kuebhi kua tundu o athu oso mu ngongo.”

Mukonda diahi saí athu a dituna o musoso ua lungu ni Babele? Mukonda o musoso iú ki u difu ni ibanzelu iâ ia lungu ni kuebhi kua tundu o madimi’oso mu ngongo. Mu kifika, saí jingijiie, a zuela kuila o madimi ka mateka mu kithangana kimoxi ngó kana, maji a tundu mu “dimi dimoxi” bhofele-bhofele. A mukuá a xikina kuila saí madimi ejila ngó sé ku tunda mu dimi diéngi, a mateka kála muthu ua mu kohona. O ibanzelu íii ni ia mukuá dingi, iene mu bhangesa athu avulu ku xikina o Mesene W. T. Fitch, ua soneka mu divulu, A Evolução da Lingua: “Ki tuala hanji ni itambuijilu ia kidi.”

Ihi ia sange o jingijiie, akua ku kanda o mavu, ni athu a mukuá akua ku tokuesa, ia lungu ni kuebhi kua tundu o madimi oso mu ngongo ni kiebhi kia di muange katé lelu? O kuila o kuijiia kuâ ku kuatekesa o ibanzelu ia athu i tuevu kudima? Mba ku kuatekesa o musoso ua lungu ni Babele? Kia dianga, tu mone hanji o musoso ua Bibidia.

KUEBHI NI KITHANGANA KUXI KIA BHITI O MUSOSO IÚ?

O Bibidia i zuela kuila, o kavuanza ka madimi ni ku di muanganesa kua athu, kia bhiti ku mbanza ia “Xinale”—mu ku bhita thembu, a ixana, Babilonha. (Dimatekenu 11:2) Kiki kia bhiti thembu kuxi? O Bibidia i zuela kuila, mu izuua ia Peleke, a mu vuala ku muvu ua 250, ande dia ku vuala Mbalahamu, ‘o ixi [“o athu mu ixi”] a i uanuna.’ Mukonda dia kiki o izulukutu ia Babele ia bhiti 4.200 a mivu kudima.—Dimatekenu 10:25; 11:18-26.

Saí akua ku tokuesa, amba kuila o madimi a lelu, a tundu ku dimi dimoxi ngó—dimi dia uvualukilu dia kexile mu zuela o athu a dianga mu ixi ku 100.000 a mivu kudima. * a mukuá amba kuila o madimi a lelu, a tundu mu madimi avulu akexile mu zuela o athu, 6.000 a mivu kudima. Maji kiebhi o akua ku di longa o madimi kiene mu jimbulula o madimi kene dingi mu a zuela ku athu lelu? O kadivulu, Economist, ka zuela: “Kiki ki bhonza kiavulu. O akua ku di longa o mukutu ua muthu ala ni polova javulu ji a kuatekesa kuijiia o ima ia bhiti kiá m’ukulu, maji o akua ku di longa o madimi kala ni polova ji a kuatekesa.” O kadivulu ka zuela dingi kuila, o mukua ku di longa o madimi, u zuela ia lungu ni madimi mu ku bhanga “ji konda mu kilunji kiê.”

Maji, saí “polova ji londekesa kuila kua kexile madimi avulu.” Iebhi o polova jiji, ni ihi ijimbulula ia lungu ni kuebhi kua tundu o madimi ene mu zuela o athu mu ngongo? Saí Kadivulu ka ubhe ka jimbulula: “O isoneku ia dianga, o polova imoxi i tena ku kala na-iu o athu, iala ni 4.000 mba 5.000 a mivu.” Kuebhi kua sange o akua ku tokuesa o ima koxi a mavu o “polova ji londekesa kuila kua kexile madimi avulu” mba kuebhi kua sange o “isoneku ia dianga?” Ku Mezopotamiia—o kididi kua kexile o mbanza iokulu ia Xinala. * O polova íii, ilondekesa o kidi kia Bibidia.

MADIMI KI I DIFU, IBANZELU KI I DIFU

O Bibidia i zuela kuila, mu Babele, Nzambi ‘ua bhidika o kuzuela kuâ, phala a lémbue ku divua mudiâ.’ (Dimatekenu 11:7) Mukonda dia kiki o atungi ‘a lembua o ku tunga o Sabhalalu’ ia Babele ni ku di ‘muanga ku ixi ioso kulu dia mundu.’ (Dimatekenu 11:8, 9) Kienhiki, o Bibidia ki i zuela kuila o madimi oso ene mu zuela o athu lelu, a tundu mu dimi “dimoxi ngó dia uvualukilu.” Mu veji dia kiki, o Bibidia ilondekesa kuila kua tukuluka madimi avulu a ubhe, kala dimi dia kexile ni kutena kua ku jimbulula o ibanzelu ia athu.

Kilaka kia bhange ni utuma, kiala ni isoneku, a ki bhange ku Mezopotamiia, ku midi jitatu ja mivu A.K.K.

Ihi i tuamba ia lungu ni madimi a tundu ku dimi dimoxi mu izuua ietu? Ia difu anga ki i difu? Lera Boroditsky, muhatu ngijiie, ua soneka: “Kioso akua ku di longa o madimi kia kexile mu tokuesa dingi o madimi (7.000 a madimi), a mono kuila o madimi ki i difu mu maukexilu mâ.” Mu kidi, sumbala o madimi a tundu ku dimi dimoxi, kála o dimi Cantonês ni Hakka ku mbandu ia sulu ia China, a difu mudiâ, maji ka difu ni madimi a mukuá a tundu mu dimi dimoxi, kala ki zuela o jurnale, Catalão da Espanha.

O madimi a lungulula o ukexilu ua athu ua ku banza—ni ku lombolola o ima iala mu’axaxi kâ. Mu kifika, mu dimi dimoxi, muthu u tena kuzuela mu dimi diê: “Saí kibamba ku lukuaku luê lua kadilu.” Maji mu dimi dia kamúkua, muthu u tena kuzuela: “Saí kibamba ku lukuaku luê lua sulu.” O maukexilu enhá a kuzuela o ima, a tena ku thandanganhesa o muthu. Kiki kiene kia bhangesa o atungi a Babele ku lembua ku tunga o Sabhalalu ia Babele.

MADIMI A KU DI ZUMA ANGA MADIMI A KUATEKESA KUIJIIA IMA IAVULU?

Kiebhi kiexile o dimi dio kulu dia kexile mu zuela o athu? O Bibidia i zuela kuila o diiala dia dianga, Adá, ua kexile mu sola izuelu ia ubhe kioso kia kexile mu luka o majina ku iama ni jinjila. (Dimatekenu 2:20) Adá uembi phala kulondekesa o henda iê kua muhatu’ê, o muhatu’ê ua kexile mu bhitulula o ima ia zuelele Nzambi phala ku ki belesela, ni ibhidi ieji kuíza se ka Mu belesele. (Dimatekenu 2:23; 3:1-3) O dimi dia dianga, dia kexile mu bhangesa o athu kuzuela mudiâ ni ku di tendela kiambote.

O kavuanza ka madimi mu Sabhalalu ia Babele, ka fidisa o uhete ua athu ua ku di tendela mudiâ ia kexile mu zuela. Maji o madimi a ubhe akexile mu zuela o athu, kála o dimi dia dianga, akexile mu a kuatekesa kuijiia ima iavulu. Mu ku bhita hama ja mivu, o athu akexile mu tunga sabhalalu ja iuka, a bhange ibuka ia masoladi, akexile mu bhanga mauenji ni jixi ja mukuá. (Dimatekenu 13:12; 14:1-11; 37:25) O kuila ene eji tena ku bhanga o ima ioso íii sé ku kala ni ijila ia kuzuela, mba sé ku tena kuzuela kiambote o dimi diâ? Kala ki zuela o Bibidia, o dimi dio kulu dia kexile mu zuela o athu, ni madimi a tukuluka mu Babele, kexile madimi a ku di zuma kana, maji madimi akexile mu a kuatekesa kuijiia ima iavulu.

O akua ku tokuesa lelu, a xikina mu kidi kiki. O divulu, The Cambridge Encyclopedia of Language, dizuela: “Sumbala o ijila ia diembu, iokulu, o dimi diê, di kuatekesa o athu kuijiia ima iavulu, kala o madimi a mukuá ene mu a zuela ku athu a di longo kiavulu.” Kiene kimoxi ué, mu divulu diê, The Language Instinct, o Mulongexi mu Xikola Harvard Steven Pinker, uambe: “Se-ku dimi ki di kuatekesa o athu kuijiia ima ia mukuá ia ubhe.”

IHI IA-NDA BHITA NI MADIMI’OSO KU HÁDIA

Mu ku zubha kuijiia o kitala ni kididi kua tundu o madimi ni kiebhi o madimi ki i difu, ni kiebhi kia kexile mu kuatekesa o athu m’ukulu kuijiia ima ia mukuá ia ubhe, ihi i tua tokala o ku banza? Athu avulu amba kuila o musoso ua Bibidia ua lungu ni Babele, musoso ua kidi muene, a tokala ku u dielela.

O Bibidia i tu tangela kuila Jihova Nzambi ua lungulula o dimi dia kexile mu zuela o athu mu Babele mukonda dia ku mu bhukumukina. (Dimatekenu 11:4-7) Maji Nzambi ua kanena: ‘Ifuxi ioso nga ka i bhanga dimi dia zele, phala ene oso a tene ku tumbula o dijina dia Jihova, phala ene oso a mu bhikile ni muxima umoxi.’ (Sofoniia 3:9) O ‘dimi didi dia zele’ o kidi kia Mak’â Nzambi, u bhangesa o athu ku mundu uoso ku dibhana kiambote. Kiki kilondekesa kuila ku hádia Nzambi ua-nda bhangesa dingi o athu ku dibhana kiambote, mu ku a bhana dimi dimoxi, ka i xidisa ni kavuanza kala o madimi a Babele.

^ kax. 8 O ixinganeku ia lungu ni madimi, ilondekesa kuila o athu, a tundu ku iama kála o hima. Phala kuijiia dingi ia lungu ni ixinganeku íii, tanga o jimbandu 27-29, mu kadivulu: A Origem da Vida—Cinco Perguntas Que Merecem Resposta, a ka bhange ku Jimbangi ja Jihova.

^ kax. 9 O akua ku tokuesa o ima koxi a mavu, ene mu kanda ima iavulu ia difu ni philamidi ni jisabhalalu, mu mbanza ioso ia Xinala. O Bibidia i zuela kuila o atungi ia sabhalalu ia Babele, a tungu ni matijolo, ka i tungu ni matadi, o bhu kididi kia hala a te-ku betume. (Dimatekenu 11:3, 4) O kadivulu kaka ka zuela dingi: Ku Mezopotamiia, ki ku kexile matadi avulu “mba ki ku kexile muene matadi,” maji kua kexile betume iavulu.