Kana ku ca Lico Hamoho Kwa Kona ku Tiisa Lubasi Lwa Mina?

“Bupilo ha bu si ka tala fela lika ze sehisa, ze tabisa, kamba ze omba-omba kono bu tezi ni lika ze utwisa butuku ni ze lilisa. Niteñi, ibe kuli lu tabile kamba lu zwafile, lu lukela ku ca. Batu ba ba tabile ni ba ba zwafile ba kona ku nyakalaliswa ki sico se sinde.”—Ka ku ya ka bo Laurie Colwin, bañoli ba libuka ba kwa America.

KALE, mwa linaha za Europe ni America, mabasi a mañata na latelelanga sizo se siñwi. Lubasi kaufela ne lu kopananga kwa tafule, nihaiba hañwi fela ka zazi, kuli lu ce lico hamoho. Lubasi ha ne lu ca, ha ku nto ye ne lumelezwa ku lu filikanya. Ka nako ya sico, ha ku na mutu ya na buhanga TV, ku beya kwa lizebe tupangaliko twa ku teeleza ka tona lipina, kamba ku luma mashango kwa balikani ka mawaile a ku fumbata. Ka linako zeo za kozo, batu ne ba ituta butali ku ba bañwi, mi lubasi ne lu tiisananga, ni ku ikashaula ku seha lika ze ezahezi mwahalaa lizazi, inze lu ikola ku ca lico ze tabusa hamoho.

Ba bañata kacenu ba kana ba nga kuli ku ca lico hamoho sina lubasi ki sizo sa kwa santulu. Fa malapa a mañata, ki ka siwela mabasi a ca lico hamoho. Ki kabakalañi mabasi ha palelwanga ku ca lico hamoho? Kana lwa swanela ku latelela sizo sa kale sa ku canga lico hamoho sina lubasi? Ku eza cwalo ku kona ku tusa cwañi mañi ni mañi mwa lubasi?

Sizo sa ku ca Lico Hamoho sa Yonga

Robert Putnam na ñozi mwa buka ya hae ye bizwa Bowling Alone kuli: “Ku yonga kwa [sizo sa ku lalela hamoho] mwahalaa nako fela ye kuswani . . . ki bupaki bo bu iponahaza hande fo ku sweu kuli kutwano mwahalaa batu ya fela kapili-pili.” Ki mabaka mañi a tahisize kuli ku be ni cinceho ye cwalo? Libaka la pili ki la kuli, bakeñisa ku tula kwa lika, baana ni basali se ba beleka nako ye telele kuli ba kone ku ipyanga. Mi bashemi ba makwasha, ili bao hañata ha ba bangi ni masheleñi a likani, bona mane ba patehanga hahulu. Libaka la bubeli ki la kuli, bakeñisa kuli batu ba patehile hahulu kacenu, lico li ciwanga ka ku hema. Haki ba bahulu fela ba ba patehile, kono nihaiba banana ba patehisizwe ki lika ze cwale ka lipapali za kwa sikolo ni misebezi ye ba filwe kwa sikolo ya ku ezeza kwa ndu.

Kono hape ku na ni bo ndate lubasi ba bañwi ba ba tabela fela ku kuta fa lapa busihu, bana ba bona ha se ba lobezi, kuli kuti ba si ke ba filikanywa ha ba ca mulalelo. Bashemi ba bañwi, ba ba kutanga fa lapa ka ku itahanela, bona ba fanga bana ba bona mulalelo pili kihona ba ba kupa ku yo lobala, ilikuli bona cwale ba icele ka kozo, ku si na lilata.

Mabaka ao ki ona a tahisa kuli mañi ni mañi mwa lubasi a ce lico a nosi. Makande a na ciwanga ka nako ya sico sa yolilwe ki tushango to tu ñozwi to tu mamekilwe fa filiji. Ha kuta fa ndu, mañi ni mañi u ifutumaleza sico sa hae ni ku icela inza buha TV, kamba inza itusisa kompyuta, kamba inza ikezeza papali ya tabela. Muinelo o cwalo u kana u bonahala ku toma mibisi luli. Kacwalo kana lwa swanela ku nahana za ku u cinca?

Bunde Bwa ku ca Lico Hamoho Sina Lubasi

Linako za sico li fanga bashemi kolo ye nde ya ku bonisa bana ba bona lilato. Mwa buka ya bona ye bizwa The Surprising Power of Family Meals,  bo Miriam Weinstein ne ba bulezi kuli nako ya mulalelo ki “nako yeo banana ba tabelanga ku ina ni ku ambola ni bashemi ba bona.” Ne ba ize: ‘Haki kuli ku ca lico hamoho sina lubasi ku tatulula matata kaufela, kono ku tusa bashemi ku ambola ni bana ba bona ku si na ku eza buikatazo bo butuna.’

Bo Eduardo, bo ndate lubasi ba kwa Spain, ba lumelelana ni taba yeo. Ba sa hupula kuli: “Ha ne ni pila ni bashemi ba ka, kaufela luna ba 11 mwa lubasi ne lu kopananga kwa tafule ka zazi ni zazi. Bo ndate ne ba likanga ka mo ne ba konela kaufela ku kuta fa lapa kuli ba to ca lico hamoho ni luna musihali. Mi nako ya sico ne li nako ye tabisa hahulu. Ne lu zibanga lika ze ezahala ku mañi ni mañi mwa lubasi lwa luna. Ne lu ikolanga ku ambola lika za lishea ni ku ikashaula ku seha. Ha ni hupula miteñi yeo, ni ikatulela ku likanyisa mutala wa bo ndate.”

Ku ca lico hamoho sina lubasi hape ku tusa bana ku pila bupilo bo bunde, bwa ku ikangula hande. Patisiso ye ne ezelizwe fa sikolo sa Columbia University ki ba liluko la U.S. National Center on Addiction and Substance Abuse ne i bonisize kuli banana ba ba canga lico ni bashemi ba bona haketalizoho ka sunda ha ba bangi hahulu ni matata a cwale ka a ku ikalelwa, ku ba ni buzwa, kamba ku sa tabela ba bañwi, mi hape banana ba ba cwalo ba pasanga hande kwa sikolo.

Bo Eduardo ba ekeza kuli: “Ni ikutwa kuli ku ca lico hamoho sina lubasi ku tusa bana ku hula hande. Bana ba luna ba basizana ha ba ikalelwangi kuli ba ka fumana lili kolo ya ku lu taluseza lika ze ba bata ku bulela. Ba na ni kolo yeo ka zazi ni zazi ha lu ca lico hamoho. Mi, ka ku ba ndate, linako zeo li ni tusanga ku ziba matata e ba talimana ni ona bana ba ka.”

Ku bonahala kuli lubasi ha lu ca lico hamoho, mane lwa kona ku tusiwa ku ambuka micelo ye maswe. Piho ya ba sikolo sa University of Navarre kwa Spain i bonisa kuli mutu ha ca lico a nosi, wa kona ku tahelwa ka bunolo ki matuku a tiswa ki micelo ye maswe. Ki niti kuli mutu wa kona ku kula matuku ao niha ka canga lico ni ba bañwi, kono ku bunolo hahulu ku a kula ha ca a nosi. Bo Esmeralda, ba ba na ni bana ba babeli, ba li: “Haiba lubasi lu na ni mukwa wa ku ca lico hamoho, bana ba ka ikutwa kuli ba babalelwa hande. Ku ca lico hamoho sina lubasi ku tahisa kuli bana ba ikutwe kuli ba mwa lubasi lo lu iketile, lo lu utwana ni ku latana.”

Nako ya sico hape i fanga bashemi kolo ya ku luta bana ba bona milao ya Mulimu. Lilimo ze bato ba 3,500 kwamulaho ko, Mulimu na susuelize Maisilaele kuli ba inange ni bana ba bona ilikuli ba suñe milao ya Mulimu mwa lipilu za bona. (Deuteronoma 6:6, 7) Ndate ya bizwa Ángel, ya na ni bana ba babeli, u li: “Ka ku lapela ni ku nyakisisa hamoho liñolo la mwa Bibele, nako ya ku ca sina lubasi i fetuha nako ya ku ituta za Mulimu.” Bakeñisa kuli ku ca lico hamoho sina lubasi ku na ni lituso ze ñata ze se talusizwe, mabasi a mañwi a ezize lika mañi kuli a cange lico hamoho?

Ku Eza Licinceho

Bo Esmeralda ba li: “Kuli mu cange lico hamoho sina lubasi, mu swanela ku lukisa hande lika ni ku tabela ku canga lico hamoho. Mu na ni ku toma nako ye swanela, ye ka konisa nihaiba mutu ya tahanga ka ku liyeha fa lapa kuli a fumanehe kwa sico.” Bo Maribel, ba ba na ni bana ba babeli, ba li: “Zazi ni zazi lu canga mulalelo hamoho ku be cwañi kamba cwañi.” La Mukibelo ni la Sunda, mabasi a mañwi a lukisezanga cimo lico ze ka ciwa mwahalaa sunda.

Ku nga kuli nako ya ku ca lico sina lubasi ki ya butokwa hahulu kwa tusa. Bo Eduardo ba li: “Ne ni na ni ku eza licinceho kwa musebezi ilikuli ni lalelange ni lubasi lwa ka, mi ni tabile kuli ni konile ku eza cwalo. Cwale ni ikutwa kuli se ni ziba hande ze ezahala mwa lubasi lwa ka. Bakeñisa kuli kwa musebezi ni beleka ka taata ka zazi, ne ku si ke kwa ba hande ha ne ni ka palelwa ku iseza lubasi lwa ka pilu ka nako ya sico.”

Lika ze filikanya bo? David, wa lilimo ze 16, u li: “Lu celanga lico mwa sibaka mo ku si na TV. Ha lu canga sico, lu talusezanga bo ndate ni bo ma mo li zamaezi lika mwahalaa lizazi, mi hañata ba lu fanga likelezo ze nde.” David u ekeza kuli: “Miteñi ye, banana ba bañata ha ba ambolangi hahulu ni bashemi ba bona. Lubasi kaufela niha lu li teñi fa lapa, mañi ni mañi u canga lico a nosi inze a buha TV. Ha ba zibi ze ba icawisa.” Sandra, wa lilimo ze 17, wa lumelelana ni David, u li: “Ha ni ikutwangi hande bo ni kena ni bona sikolo ha ba bulelanga kuli, ‘Ha ni zibi nji bo ma ba ni siyezi  lico mañi mwa filiji.’ Mwa lubasi lwa luna, nako ya sico haki nako fela ya ku ca. Kono ki nako ya ku seha, ku ambola, ni ku bonisana lilato.”

Buka ye bizwa The Surprising Power of Family Meals i bonisa kuli ku ca lico hamoho sina lubasi kwa kona ku ba “silelezo kwa neku la miliko ye lu kopananga ni yona ka zazi ni zazi.” Mi kwa kona ku tiisa lubasi lwa mina! Haiba mu batu ba ba patehile hahulu, nako ya ku ca lico hamoho sina lubasi i mi fa kolo ya ku pumula hanyinyani kwateñi ni ya ku ambola ni lubasi lwa mina. Buikatazo bwa mina bu ka mi fumanisa mupuzo o mutuna.

[Mbokisi/Siswaniso se si fa likepe 18]

HA MU NZE MU CA LICO HAMOHO SINA LUBASI, MU KA ITUTA . . .

Ku ambolisana. Banana ba ka ituta ku ambola ni ku teeleza ka likute. Ka ku ambola, ba ka ituta manzwi ni mwa ku ambolela hande ni ba bañwi.

Ku ca lico ze swanela ka nako ye swanela.

Ku ba ni mikwa ye minde. Mu itute bufani ka ku ikabela lico ni ba bañwi ku fita ku ca musulo kamba situnula se situna. Mi hape ha mu nze mu ca, mu itute ku tokomela za ba bañwi.

Ku sebeza hamoho. Banana ba kona ku tusa ka ku lukisa ni ku kenisa fa tafule, kamba ka ku sulela ba bañwi lico. Ha ba nze ba hula, ba kona mane nihaiba ku tusa kwa ku apeha lico.