Enda ku bidi'mo

BUKWASHI KU BISAKA | KULELA BANA

Bana ne Telefone Itwela pa Entelenete—Kipindi 1: Le Wami Mwana Ufwaninwe Kwikala na Telefone Itwela pa Entelenete?

Bana ne Telefone Itwela pa Entelenete—Kipindi 1: Le Wami Mwana Ufwaninwe Kwikala na Telefone Itwela pa Entelenete?

 Bana bavule badi na matelefone atwela pa Entelenete, a kadi bavule mobadi batwelanga nao pa Entelenete kufula mu byumba byabo. Le i byaka’ka bidi’po obe mwana shi udi na telefone itwela pa Entelenete? Le i kamweno’ka kadi’mo? Le ukamuleka engidije’yo mu bula bwa bitatyi binga?

 Byofwaninwe kuyuka

 Kamweno kadi’mo

  •   Mutyima ntenke wa bana, ndoe ya mutyima ya bambutwile. Bethany inabana udi na bana babidi bankasampe unena’mba, “tudi mu ntanda ya byaka. I biyampe bana bekale na muswelo wa kwisamba kitatyi kyonso na bambutwile babo.”

     Catherine inabana mukwabo i mwende’nka ne kulampe. Unena’mba, “mampangiko amo akwashanga pa kutwela ku telefone ya mwana ne kuyuka kwadi. Shi wendejanga motoka, ubwanya kumona ne lubilo lwaenda nalo.”

  •   Ikwashanga na madevwala. Inabana umo witwa bu Marie unena’mba, “bana bebatuminanga madevwala na musapu wa ku olodinatele nansha ku telefone, kadi besambanga na babo badimu uno muswelo.”

 Byaka

  •   Kupityija’ko kitatyi kivule. Bankasampe bavudile kulonga mansá mavule ku telefone. Ne bambutwile nabo baloñanga mansá mavule bengidija bya busendwe pa kyaba kya kwisamba na babo bana. Monka munenena’kyo mudingidi umo, “bisaka bimo i byalamuke ke bifuko bya kwitanina’mo bantu bokebabutulwapo ne nabo bene, benda kukengidija mamashini mavule obadi nao.” b

  •   Porno. Bafwatakanya’mba, bankasampe bavule batwelanga pa masite a porno kweji ne kweji, ne kadi ke kya kutulumukapo mwanda ke bipēla kutala porno ku telefone ya ku makasa. William, shandya bankasampe babidi unena’mba, “shi bambutwile abaleka wabo mwana ekale na telefone itwela pa Entelenete, badi pamo bwa abo bamufungwila kuyuka mpika mangajini a bya porno aenda nao konso kwaenda.”

  •   Kukimba’nka kwiingidija. Bantu bamo kebashilangapo matelefone abo kyaba. Banenanga’mba shi kebayukilepo koadi, batūyukanga, bakomenwa kya kulonga, enka ne kubela. Bambutwile bamo bajingulwile amba, shi bana abashilula kwingidija kya busendwe, babulwanga bulēme. Carmen unena’mba “kyaba kimo shi nsaka kwisamba na wami mwana mwana-mulume, utalanga meso mūlu nansha kunena bya kibengo mwanda kaswele kukalakanibwa.”

  •   Byaka bikwabo. Kwingidija telefone itwela pa Entelenete kubwanya kulengeja basombe yewa wingidija’yo pa Entelenete nansha kumutumina mafoto a bantu badi mutaka, kadi kubwanya kuleta misongo mivule itamba ku mushikatyilo mutyani nansha ku kubulwa tulo. Ne kadi bankasampe bamo bengidijanga mpangiko yobeta bu “application fantôme”—mpangiko imweka bu ke mibipo, pamo bwa kakupikula nako, mwanda wakufya myanda yokebasakilepo bambutwile babo bamone’yo.

     Daniel, shandya nkasampe mwana-mukaji unena’byo mu kīpi amba, “telefone itwela pa Entelenete, i dididisha dishitwidilwe ku myanda idi pa Entelenete, miyampe ne mibi mine.”

 Byofwaninwe kwiipangula

  •   ‘Le wami mwana Usakilwa bine telefone itwela pa Entelenete?’

     Binena Bible: “Mukosoke ulangulukilanga pa matabula onso.” (Nkindi 14:15) Na bino binenwa mu ñeni, wiipangule amba:

     Le kikekala kya tunangu wami mwana ekale na telefone ya ku makasa mwanda wa ekale na mutyima ntenke nansha kwikala nayo pa bubinga bukwabo? Le ne mulangulukile bininge pa kamweno kadi’mo ne pa byaka? Le kudi kintu kikwabo kyasakilwa pa kyaba kya telefone itwela pa Entelenete?

     Shabana umo witwa bu Todd unena’mba, “matelefone makwabo adi’ko, kadi abwanya kukukwasha wisambe na obe mwana kupityila ku misapu nansha kumwita’ko. Kadi keadipo na lupoto lukomo.”

  •   ‘Le wami mwana i muteakanibwe kwiingidija?’

     Bible unena’mba: “Mutyima wa kivila umwendejanga mu dishinda dibi.” (Musapudi 10:2) Na bino binenwa mu ñeni wiipangule amba:

     ‘Le i bika binkulupija’mba wami mwana i muntu ukulupilwa? Le twisambanga nandi patōkelela? Le wami mwana kasakengapo ndyuke yandi myanda, kimfwa balunda nandi? Le uyukile kala mwa kwīfudila kitatyi kyaingidija bya busendwe, kubadila’mo ne Televijo, tabulete, nansha olodinatele ya ku makasa?’ Inabana umo witwa bu Serena unena’mba, “telefone itwela pa Entelenete i kingidilwa kya kutendelwa, ino kibwanya kuleta kyaka kikatampe. I biyampe kulangulukila pa kiselwa kyotwika mwana aye papo kaikele na bwino buvule.”

  •   ‘Le ami mwine ne mwiteakanye kwiingidija?’

     Bible unena’mba: “Fundija mwana mwana-mulume dishinda dyafwaninwe kwenda’mo.” (Nkindi 22:6) Na bino binenwa mu ñeni wiipangule amba:

     ‘Le ndyukile biyampe mwingidila telefone mwa kukwashisha wami mwana ayuke byaka bidi’mo ne kwibinyema? Lelo ndyukile pa kudyumuna bambutwile? Le nkakwasha wami mwana namani akwate butyibi buyampe paingidija telefone?’ Daniel, otwatelanga kala unena’mba, “monanga’tu bambutwile bavule bapa wabo mwana telefone itwela pa Entelenete ku makasa, pampikwa kuta mutyima ku muswelo wakengidija’yo.”

 Mu kīpi: Bana basakilwa kufundijibwa mwa kwingidijija telefone itwela pa Entelente mu muswelo muyampe. Dibuku dimo (Indistractable) dinena’mba, “ditompo dya kwingidija bipitepite bino bya busendwe i dikatampe bininge byoketubwanyapo kulanga’mba betu bana bakedikomena, nakampata kitatyi kekibamwenepo bambutwile.”

a Mu kino kishinte, kishima “telefone itwela pa Entelenete” kifunkila pa telefone ya ku makasa ibwanya kutwela pa Entelenete.

b Bya mu dibuku Disconnected, dya Thomas Kersting.