Le diulu ne ntanda byādi’ko kala?

Ngalwilo 1:1 unena’mba: “Ku ngalwilo Leza wāpangile madiulu ne ntanda.”

Kumeso kwa myaka ya 1950, befundi bavule ba sianse batumbe badi bakulupile amba diulu ne ntanda byādi’ko kala. Inoko mungya bintu byobasokwele panopano, pano befundi ba sianse bavule betabije amba diulu ne ntanda bidi na ngalwilo.

Le ku ngalwilo ntanda yādi namani?

Ngalwilo 1:2, 9 unena’mba kitatyi kyāpangilwe ntanda “yādi bitupu kadi misalakane,” miyule mema.

Befundi ba sianse ba dyalelo betabije bino binenwa. Patrick Shih mwifundi wa būmi bwa muntu unena’mba kitatyi kyāikele’ko umbuo wetu wa ntanda, “kekwādipo luvula luyampe lwa kwesa kadi keyādipo imweka biyampe.” Julunale umo (Astronomy) unena’mba: “Bukimbi bwalongelwe panopano bulombola’mba pa kala Ntanda yādi miyule mema, kekwādipo nshi myumu.”

 Le mwikadilo wa kulu wāshintyile namani mwenda mafuku?

Ngalwilo 1:3-5 ulombola’mba kwadi luvula lwidinde, kitōkeji kyakomenwa kumweka biyampe pano pa ntanda. Dyuba ne kweji byāmwekele pano pa ntanda enka mwenda mafuku.​—Ngalwilo 1:14-18.

Kitango kimo kya bakimbi (The Smithsonian Environmental Research Center) kyanenene amba, luvula lwidinde lwāpityije’tu kitōkeji kibumbudima kyafika pano pa ntanda. Kinena’mba: “Mano a mema a mu luvula lwitwa bu metane ādi pa Ntanda yonso. Mwenda mafuku luvula lwa metane lwakenduka, ebiya diulu ke dimweka na musombelo wa bulé.”

Le i bika byāshilwile kwikala’ko pano pa ntanda?

Ngalwilo 1:20-27 ulombola’mba kwāpangilwe bidi mwita wa lui, byoni, banyema ba ntanda, kupwa ke bantu. Befundi ba sianse betabije amba mwita wa lui ye wābadikile kwikala’ko, kupwa kitatyi kilampe pa kupita’po ke banyema, ebiya mwenda mafuku ke bantu.

Bantu bamo banenanga’mba Bible kakwatañenepo na bintu bisokwele befundi ba sianse mu ano etu mafuku. Inoko, banenanga namino mwanda kebevwanijepo biyampe byobya bine binena Bible.

Bible kanenapo amba diulu ne ntanda nansha umbuo wa ntanda ke bilonge myaka 6 000 kete. Ino unena’tu amba diulu ne umbuo wa ntanda byāpangilwe “ku ngalwilo.” (Ngalwilo 1:1) Bible katelelepo buvule bwa myaka yobilongele.

Bible kanenapo amba bintu byonso byūmi bidi pano pa ntanda byāpangilwe mu mafuku asamba a mansá 24. Ino wingidija kishima “difuku” mwanda wa kufunkila pa kitatyi kilampe. Kimfwa unena’mba ntanda ne bintu byūmi bidi’po byapangilwe mu “mafuku” asamba a bupangi atelelwe mu Ngalwilo shapita 1​—ko kunena’mba kitatyi kitwa bu “difuku dyālongele Yehova * Leza ntanda ne diulu.” (Ngalwilo 2:4) Nanshi difuku ne difuku dya mu ano “mafuku” asamba a bupangi āteakenye’mo Leza ntanda mwanda wa bintu byūmi bikale’po, ne kupanga’mo bintu byūmi bidi pa ntanda, dibwanya kufunkila pa kitatyi kilampe bininge.

Bible kanenapo amba bintu byūmi kebibwanyapo kushinta mwenda mafuku. Mukanda wa Ngalwilo unena’mba banyema bāpangilwe “mwendele miswelo yabo.” (Ngalwilo 1:24, 25) Kishima “miswelo” kidi mu Bible ke kishimapo kya sianse, ino bimweka bu kifunkila pa miswelo palapala ya bintu byūmi. Nanshi kishima’tu ‘muswelo,’ kibwanya kufunkila pa misaka mivule mishileshile. Kunena namino kulombola’mba mu ino “miswelo,” mwadi mwa kwikala mwenda mafuku misaka mikwabo mishileshile.

 Le ulanga’po namani?

Monka motwekimwena, Bible ulombola mu bishima bipēla kadi bya bine mwāshilwidile diulu ne ntanda, mwādi mwikadile ntanda ku ngalwilo, ne mwāikadile’ko būmi. Le penepa, Bible utela patōkelela ne Mwine wāpangile bino bintu? Dibuku dimo (Encyclopædia Britannica) dinena’mba, “mulangwe wa amba būmi i butambe kudi muntu utabukile bantu bukomo, i mukwatañane na byobya bisokwele befundi ba sianse ba mu ano etu mafuku.” *