Kine kya Kukulupidila Maevanjile Adi mu Bible
Kine kya Kukulupidila Maevanjile Adi mu Bible
“I matumbe bikatampe. I makwashe balupule mafilime adile tununu ne tununu twa lupeto . . . ne mabuku apotwa mpata . . . Bipwilo bya Kine Kidishitu i bitabije’o. O aimanija bipwilo ne milangwe ya butomboki.”—SUPER INTERESSANTE, JULUNALE WA MU BREZILE.
LE KITULUMUKWA pano i kika? Uno julunale wadi wisambila pa myanda yakokele bantu ne pa mingilo imanine mu mabuku a bilembwa byobafwatakanya amba o maevanjile, mikanda, ne myanda ya kudi Leza byasokwelwe mu Nag Hammadi ne kukwabo mu Edipito mu myaka ya katwa ka 20. Ano mabuku ne makwabo a uno muswelo atelwanga divule bu a ba Gnostique (Kitango kya filozofi ya myanda ya Leza) ne Apocriphes (Bilembwa byampikwa kwitabijibwa). *
Lelo Padi Butomboki?
Mu ino myaka mumona bantu Bible bibi ne bipwilo bya Orthodoxe, bilembwa bya filozofi ya myanda ya Leza ne mfumo bisangeje bantu bavule. Bino bilembwa i bitādile muswelo umona bavule bufundiji bwa Yesu Kidishitu ne Bwine Kidishitu bwine. Julunale umo wanene amba: “Evanjile ya Thomas ne [bilembwa] bikwabo byampikwa kwitabijibwa biteñanga mityima ya bantu benda bavudila’ko mu kino kitatyi: ke boba kadi basenswe myanda ya Leza, ino bapela kipwilo.” Bubandaudi bwalombwele amba mu Brezile kete “mudi kubwipi kwa bitango 30 bya bantu badi na nkulupilo imanine pa mikanda yampikwa kwitabijibwa.”
Kusokolwa kwa ino mikanda kwazambaleje lufundijo lwa amba mu myaka katwa ka 4 K.K., Kipwilo kya Katolika kyātombokele ne kufya bubinebine butala padi Yesu bwa amba nsekununi imo ya būmi bwandi yādi mu bilembwa byampikwa kwitabijibwa i mitalulwe mu Bible, kadi amba Maevanjile aná adi mu Bible i mashintwe. Elaine Pagels Mufundiji wa myanda ya Leza, unena’po namino: “Pano tubashilula kumona’mba byotwita bu Bwine Kidishitu—ne byobya byotuyukile bu mfudijo ya Bwine Kidishitu—i kipindi kityetye kete kya myanda ilupwilwe mu bilembwa kampanda, bitongelwe mu makumi ne makumi a bilembwa bikwabo.”
Mungya milangwe ya befundi pamo bwa Pagels, Bible ke dibukupo dimo kete dimanine’po lwitabijo lwa Bwine Kidishitu; ino kudi ne nsulo mikwabo, pamo bwa bilembwa byampikwa kwitabijibwa. Kimfwa, mpangiko imo ya BBC itwa bu Bifibwe bya mu Bible (Angele), mu mutwe wa mwanda “Madia Madaleni Mwinemwine,” yanene amba bilembwa byampikwa kwitabijibwa bitela Madia Madaleni bu “mufundiji ne mwendeji wa bana ba bwanga bakwabo mu myanda ya Leza. Ke mwana wa bwangapo bitupu; i mutumibwa utuminwe ku batumibwa.” Juan Arias ulembele mu O Estado de São Paulo, julunale umo wa mu Brezile myanda itala mwingilo obafwatakenya Madia Madaleni amba: “Bintu byonso dyalelo bitulengeja tukulupile amba kitango kibajinjibajinji kya Bwine Kidishitu kyābundilwe na Yesu, kyādi kya ‘bwana-bukaji,’ mwanda kwa kupwidila kubajinji kwādi ku mobo a bana-bakaji, bene bādi bengila’ko bu bapidishitu ne babitobo bakatampe.”
Ku bantu bavule, bilembwa byampikwa kwitabijibwa bimweka bu byo bilamine bulēme bwabyo kutabuka myanda ya mu Bible. Inoko kulanga namino kulupula bipangujo bya mvubu mpata amba: Le mungya ndudi lwitabijo lwa Bwine Kidishitu lutambile mu bilembwa byampikwa kwitabijibwa? Pobipatanya bufundiji bwimvwanike bwa mu Bible, le batwe tukakulupila byepi—Bible’ni nansha mikanda ya bilembwa byampikwa kwitabijibwa? Lelo kwādi bine butomboki mu myaka katwa ka buná bwa kutalula ino mikanda ne kushinta Maevanjile aná mwanda wa kutalula’mo myanda ya mvubu itala padi Yesu, Madia Madaleni, ne bakwabo? Pa kulondolola bino bipangujo, tubandaulei bidi Evanjile imo ya mu Maevanjile aná adi mu Bible, ke ya Yoano kadi.
Bukamoni bwa Evanjile ya Yoano
Kipeta kya mvubu kya Evanjile ya Yoano kyatenwe mu Edipito mu myaka katwa ka 20 kiyukene pano bu Papyrus Rylands 457 (P52). Mo mudi binenwa bitanwa dyalelo mu Bible mu mukanda wa Yoano 18:31–33, 37, 38, ne kino kipeta kilaminwe mu kibīko kya mabuku kya John Rylands Library, Manchester, mu Angeletele. Kino kyo kipeta kya maniskri kya kala kupita byonso kya Bisonekwa bya Kingidiki bya Bwine Kidishitu. Befundi bavule balanga’mba kyaāndikilwe kubwipi na mwaka wa 125 K.K., myaka 25 ne kupita’po kupwa kwa Yoano kufwa. Kitulumukwa i kino amba bilembwa bya kino kipeta bibingija’ko uno mwanda mu maniskri makwabo alonda’ko. Bubine bwa amba mukanda wa Evanjile ya Yoano wijije namino wādi kala ke musambakane mu Edipito, mwine mwasokwelwe kino kipeta, bubingija mulangwe wa amba myanda miyampe mwendele Yoano yāsonekelwe bine mu myaka katwa kabajinji K.K. na Yoano mwine, monka mwikilombwela Bible. Nanshi mukanda wa Yoano i mulembwe na kamoni wimwenine bintu.
Pakwabo kadi, bilembwa byonso byampikwa kwitabijibwa i bilembwe kushilwila mu myaka katwa ka 2 ne kwendelela kumeso, myaka 100 ne musubu kupwa kwa binkumenkume bisonekelwe’mo kulongeka. Bashayuka bamo banena amba bilembwa byampikwa kwitabijibwa bilupwilwe mu bilembwa nansha mfudijo imbajinji, ino bukamoni mpika. Nanshi i kyendele’mo kwiipangula amba, Le i byepi byoketabija—le i bya kamoni wēmwenine’byo na meso’ni nansha i bya bantu bāikele’ko myaka katwa kupwa kwa kulongeka’byo? I kipēla kulondolola. *
Lelo tunena namani pa binenwa bya amba Maevanjile a mu Bible āshintyilwe mwanda wa kutalula nsekununi imo ya būmi bwa Yesu? Kimfwa, le kudi bukamoni bulombola’mba Evanjile ya Yoano, yāshintyilwe mu myaka katwa ka 4 mwanda wa kunyengakanya bubinebine? Pa kulondolola kino kipangujo, tufwaninwe kuvuluka’mba nsulo minemine yalupwilwe’mo myanda idi mu Bible otudi nandi i maniskri a mu myaka katwa ka 4, ayukene bu Vatican 1209. Shi myanda idi mu Bible otudi nandi i mishintwe mu myaka katwa ka 4, nanshi kino kilombola’mba ano maniskri’ko o ashintyilwe. Na bya dyese, kudi maniskri makwabo adi na kipindi kikatampe kya bisonekwa bya Luka ne Yoano, ayukene bu Bodmer 14, 15 (P75), a tamba 175 K.K. kutūla ku 225 K.K. Mungya bashayuka, i meifwanine bininge na Vatican 1209. Mu muneneno mukwabo, kekudipo bintu bikatampe bishintyilwe mu Maevanjile a mu Bible, kadi tudi na Vatican 1209 wa kujingulula’kyo.
Kekudipo mabuku nansha bintu bikwabo bileta bukamoni amba bilembwa bya Yoano—nansha Maevanjile makwabo—byāshintyilwe mu myaka katwa ka 4. Dokitele Peter Head wa ku Inivelesite ya Cambridge, pa kupwa kubandaula bipeta bya maniskri byasokwelwe ku Oxyrhynchus, mu Edipito usonekele amba: “Na bubine, ano maniskri abingija bilembwa bikatakata [maniskri masonekwe mu masomo makata a mu myaka katwa ka 4 ne kwendelela] mene abundile bisonekwa bya Kingidiki byalamunwa’ko dyalelo. Pano napo i patupu kyeni kishinta byobya byotuyukile pa kutentulwa kubajinjibajinji kwādi kutentulwa bilembwa bya NT [Kipwanino Kipya].”
Kya Mfulo I Kyepi?
Maevanjile aná etabijibwe—Mateo, Mako, Luka, ne Yoano—āitabijibwe konsokonso na Bene Kidishitu tamba’tu pa bukata bwa myaka katwa ka bubidi. Dibuku dya Tatian dingidijibwe konso ditelwa bu Diatessaron (Kishima kya Kingidiki kishintulula “kupita [mu] aná”), dyaālembele pa bukata bwa mwaka wa 160 ne 175 K.K., dyādi dimanine enka pa Maevanjile aná etabijibwe, ke pa “maevanjilepo” nansha amo a filozofi ya myanda ya Leza, mhm. (Tala kapango “Kubingijibwa Kubajinji kwa Maevanjile.”) Kadi kintu kisangaja i kunena kwanene Irenaeus wa ku mfulo kwa myaka katwa ka 2 K.K. Wānene amba byokudi mitamba iná ya ntanda ne mvula nayo iná, nanshi kufwaninwe kwikala Maevanjile nao aná. Nansha byobakokeja kupatana muswelo wadingakenye bintu, ino byanene bibingija mulangwe wa amba, mu kitatyi’ka, kwādi enka Maevanjile aná metabijibwe.
Le bino byonso bilombola bika? Bilombola’mba Bisonekwa bya Kingidiki bya Bwine Kidishitu—kubadila’mo Maevanjile aná—byotudi nabyo dyalelo kebishintyilwepo tamba mu myaka katwa ka 2 ne kwendelela kumeso. Kekudipo bubinga bupotoloke bwa kwitabijija amba kwāikele butomboki mu myaka katwa ka 4 bwa kushinta nansha kutalula kipindi nansha’tu kimo kya Bisonekwa bisonekejibwe ku bukomo bwa mushipiditu. O mwanda Bruce Metzger, mufundi umo wa Bible wāandikile amba: “Pa kufwena ku myaka katwa ka 2, . . . kēkwakidipo lupata lukatampe pangala pa kipindi kikatampe kya Kipwanino Kipya mu bukata bwa bipwilo palapala bya betabije byādi koku ne koku, mu ntanda ya Meditelanea ne ya tamba ku Beletanye kutūla ku Mesopotemya.”
Mutumibwa Polo ne Petelo i bantu bādi batumbīle kubingija bubinebine bwa Kinenwa kya Leza. Abo bonso bādyumwine na kininga banababo Bene Kidishitu baleke kwitabija nansha kukulupila kintu kyo-kyonso kikwabo poso’tu kyonka kyobebafundije. Kimfwa, Polo wāsonekēle Temote amba: “Yō! abe Temote, lama kyo walobekelwe; vundamina byakubotakanya bijilula bijila, ne bya lupata bya’mba, i ñeni, nanshi keñenipo. Bidi ne bamobamo bētabije’byo bibalubija mwendele kwitabija.” Petelo nandi amba: “Ke-twi-bantu bātwe ketwalondelepo mfumo ya kufumika ne budyumuku budyumuku, popa po twemusapwidile bukomo ne kwiya kwa Mfumwetu Yesu Kidishitu, nanshi twadi tumoni twa bukatakata bwandi.”—1 Temote 6:20, 21; 2 Petelo 1:16.
Myaka tutwa kunyuma, mupolofeto Isaya wāsonekele ku bukomo bwa mushipiditu amba: “Biyombo byuma, maluba afumba, ino kinenwa kya Yehova Leza wetu kikekalanga nyeke ne nyeke.” (Isaya 40:8) Tubwanya kukulupila muswelo umo amba Yewa wāsonekeje Bisonekwa Bikola na bukomo bwa mushipiditu, wēbilamine myaka na myaka amba “bantu bonso [bapande], bafike ne pa kuyūkidija kwa binebine.”—1 Temote 2:4.
[Kunshi kwa dyani]
^ Bishima “Gnostique” ne “Apocriphes” bitambile ku bishima bya Kingidiki bikokeja kufunkila pa “buyuki bufyame” ne “bufibwe bya binebine.” Bino bishima bingidijibwanga mwanda wa kulombola bisonekwa binyengakane nansha byampikwa kwitabijibwa bitompele kwiula Maevanjile, Bilongwa, mikanda ne myanda ya kudi Leza bya mu mikanda mitabijibwe mu Bisonekwa bya Kingidiki bya Bwine Kidishitu.
^ Mwanda mukwabo i kutyepa kwatyepa mikanda ishele’ko ya bilembwa byampikwa kwitabijibwa. Mine Evanjile ya Madia Madaleni yatelwanga, ishele mu tupeta’tu tubidi tutyetye ne kakwabo kalampe’po kadi na bilembwa kipindi bya mu byobya bibajinjibajinji. Kadi kudi kwishila kukatampe mu mene maniskri ashele’ko.
[Bushintuludi pa paje 9]
Papyrus Rylands 457 (P52), kipeta kya Evanjile ya Yoano kya tamba mu myaka katwa ka 2 K.K., kyāsonekelwe myaka makumi abala anga kete kupwa kwa bilembwa bibajinji
[Kapango/Bifwatulo pa paje 8]
Kubingijibwa Kubajinji kwa Maevanjile
Ku ngalwilo ya mānga ya Bwine Kidishitu, basantaudi bēsambile amba Maevanjile epatanyanga ne amba nsekununi idi’mo keikulupilwapo. Tatian, mulembi Mwine Shidea (wa tamba 110-180 K.K.) wābingije Maevanjile. Wāmwene amba kokwa kumweka bu kwipatanya kekwadipo kwa kwikala’ko monka shi Maevanjile akwatañenibwe pamo na bunwa ne kulungwa bu Evanjile imo pa kyaba kya aná.
Tatian wāshilwile kala kuteakanya kuno kukwatañana. Kebiyukenepo shi bilembwa byandi bibajinji byālembelwe mu Kingidiki nansha mu Kine Shidea. Nansha bikale namani, kubwipi na mwaka wa 170 K.K., Tatian wāvuile dibuku dyandi, diyukene bu Diatessaron, kishima kya Kingidiki kishintulula “kupita [mu] aná.” Mwanda waka tute mutyima ku bino bilembwa byampikwa kusonekwa ku bukomo bwa mushipiditu wa Leza?
Mu myaka katwa ka 19, basantaudi bashilwile kusalaja mulangwe wa amba i kutupu Evanjile nansha imo yāsonekelwe kumeso kwa myaka katwa ka 2 K.K. kufika’yo pa bukata; o mwanda, mānga yao keidipo na bulēme bukatampe. Inoko maniskri a kala a Diatessaron āsokwelwe kitatyi’kya, aleta bukamoni bulombola amba Maevanjile aná—aná kete—ādi kala mayukane ne kwitabijibwa bu mikanda pa bukata bwa myaka katwa ka 2 K.K.
Kusokolwa kwa Diatessaron ne binenwe’po mu Kyalabu, Kine Armeni, Kingidiki, ne Kilateni byatwele Mukelenge Frederic Kenyon, mufundi umo bwa Bible ku kulemba’mba: “Kuno kusokolwa kubapu lupata pa mwine mwādi mwikadile Diatessaron, kadi kubaleta bukamoni amba Maevanjile aná etabijibwe tamba kubwipi na mwaka wa 170 A.D. (Mwaka wa Mfumwetu) ālamine bulēme bwao kebupatanibwa kupita bilembwa byonso bilembelwe padi Mupandiji wa būmi bwetu.”
[Bifwatulo]
Tatian
Diatessaron Mu Kyalabu
[Tabulo pa paje 8]
(Pa kuyukila’ko bikwabo, tala dibuku)
“k.” ufunkila pa “kusenselela,” nansha “kubwipi.”
33 K.K.
Yesu wafu
k. 41
Mateo wasonekwa
k. 58
Luka wasonekwa
k. 65
Mako wasonekwa
k. 98
Yoano wasonekwa
125
Rylands 457 (P52)
k. 140
Bilembwa byampikwa kwitabijibwa bibashilula
k. 175
Bodmer 14, 15 (P75)
Myaka katwa ka 4
Vatican 1209
[Kifwatulo pa paje 10]
Vatican 1209
Maniskri a mu myaka katwa ka 4, Vatican 1209, adi kūlu, alombola’mba kekudipo bintu bikatampe bishintyilwe mu Maevanjile
[Kutambile Kifwatulo]
Mu dibuku Bibliorum Sacrorum Graecus Codex Vaticanus, 1868
[Kutambile Kifwatulo pa paje 10]
© The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin