Enda ku bidi'mo

Enda ku kifunka

Bikoleja pa Kuyuka Dijina dya Leza

Bikoleja pa Kuyuka Dijina dya Leza

Bikoleja pa Kuyuka Dijina dya Leza

KUDI muntu ukimba kukukankaja uleke kuyuka dijina dya Leza ne kupwana nandi kipwano kya mpwaninine. Lelo uno walwana mubimubi i ani? Bible unena amba: “bakusabibwa meso a mutyima kudi Leza wa panopantanda, boba bakubulwa kwitabija.” Leza wa ino ntanda yampikwa bwine Leza i Satana Dyabola. Usakanga ushale nyeke mu mfindi kutyina amba mutyima obe wakamunikilwa na “mwinya wa ñeni ya ntumbo ya Leza.” Satana kakusakilangapo uyuke dijina Yehova. Ino Satana usabanga namani meso a mityima ya bantu?—2 Kodinda 4:4-6.

Satana wingidijanga mitōtelo ya bubela mwanda wa kukalakanya bantu baleke kuyuka dijina dya Leza. Kimfwa, mu myaka ya kala Bayuda bamo bāpelele Bisonekwa bya ku bukomo bwa mushipiditu baitabija’ko bisela bipeleja kutela dijina dya Leza. Mu myaka katwa kabajinji ka Kino kyetu Kitatyi, bimweka amba Bayuda bādi batangila bantu mikanda, bāfundijibwe kuleka kutanga dijina dya Leza ponso po ditanwa mu byabo Bisonekwa Bikola, ino bapingakanye’dyo na kishima ʼAdho·naiʹ, kishintulula amba “Mfumwetu.” Pa kubulwa ne kutatana kwine, kino kilongwa kilombola amba bāzozele ku mushipiditu. Bavule babudilwe byabuyabuya bilupuka ku kupwana kipwano kya mpwaninine na Leza. Lelo Yesu nandi? Wādi umwene dijina Yehova namani?

Yesu ne Balondi Bandi Bāyukenye Dijina dya Leza

Yesu wālombele kudi shandi amba: “Nami nebayūkija ne dijina dyobe, . . . kadi nkediyūkija.” (Yoano 17:26) Bine, kitatyi kivule Yesu wātelele dijina dya Leza paādi utanga, upituluka, nansha kushintulula bipindi bya bisonekwa bya Kihebelu bitanwa’mo dino dijina dilēme. Nanshi Yesu wāingidije dijina dya Leza na mwāingidijije’dyo bapolofeto bāmubadikidile. Ekale shi Muyuda e-ense wāpelele kutela dijina dya Leza mu bula wa mwingilo wa Yesu, ino Yesu aye kalondelepo byabo bisela. Wātopekele bininge bendeji ba bipwilo pāebanenene amba: “I enka namino mo mujilwila kijila kya Leza pa mwanda wa bisela byenu.”—Mateo 15:6.

Balondi ba kikōkeji ba Yesu baendelele kuyukanya dijina dya Leza kitatyi kyāfwile Yesu ne kusangulwa. (Tala kapango,  “Lelo Bene Kidishitu Babajinji Bādi Bengidija Dijina dya Leza?”) Mu pentekosa 33 K.K., difuku dine dyābundilwe kipwilo kya Bwine Kidishitu, mutumibwa Polo wāpitulukile mu bupolofeto bwa Yoela bwānenenwe ku Bayuda bavule ne bakwabo baketutyile’mo amba: “Bonso bakwita dijina dya Yehova abo bakapanda.” (Bilongwa 2:21; Yoela 2:32) Bene Kidishitu babajinji bākweshe bantu ba mizo mivule bayuke dijina Yehova. O mwanda kitatyi kyābungakenine batumibwa ne bakulumpe mu Yelusalema, mwana bwanga Yakoba wānene amba: ‘Leza wapempula baJentaila kutekunamo bamo bantu ke ba dijina dyandi.’ —Bilongwa 15:14.

Inoko boba bādi balwa na dijina dya Leza kebalekele’byopo. Batumibwa abo pa kufwa, Satana kapityijepo kitatyi kya kukuna bupondo. (Mateo 13:38, 39; 2 Petelo 2:1) Kimfwa, Justin Martyr mulembi wādi witela bu Mwine Kidishitu wābutwilwe kitatyi kyāfwile Yoano mutumibwa wa mfulo. Eyo, Justin wānene ukoma mu bilembwa byandi amba Mwine upāna bintu byonso i “Leza wampikwa dijina.”

Batupondo Bene Kidishitu pa kulemba bisonekwa bya Kingidiki bya Bwine Kidishitu, bātalwile dijina Yehova dyatelelwa kasuku mu mikanda ne kwidipingakanya na Kyʹri·os, kishima kya Kingidiki kishintulula amba “Mfumwetu.” Ne mu Bisonekwa bya Kihebelu namo beditalwile’mo. Kepaijije basonekeji Bayudea batupondo kitatyi kyobādi batanga na diwi ditunduke mu bisonekwa byabo bādi bapingakenya dijina dya Leza na ʼAdho·naiʹ misunsa 130 ne kupita. Bwalamuni bwa Bible bwādi bwingidijibwa na bantu i bwa mu Kilateni bwāalamwinwe na Jerome mu 405 K.K. ne kwityibwa bu Vulgate nabo bwātalwile dijina dya Leza dya kasuku.

Bantu i Batompe Kubula Dijina dya Leza Dyalelo

Dyalelo bafundi ibayuke amba dijina dya bunka Yehova ditanwa mu Bible kintu kya misunsa 7000. Inoko bantu bavule bengidijanga malamuni a Bible, pamo bwa La Bible de Jérusalem wa katolika, La Biblia Latinoamérica wa katolika mu Kiespanyole, ne bwalamuni butumbe bwa Reina-Valera mu Kiespanyole, abo bwingidije dijina dya bunka dya Leza pambulwa kakoba. Malamuni amoamo alamwine dijina dya Leza bu “Yahweh.”

I kya bulanda, bipwilo bivule bimanine malamuni a Bible bityinyanga bafundi mbavu amba batalule dijina dya Leza mu malamuni abo a Bible. Kimfwa mu mukanda wa mafuku 29 kweji 6, 2008, wātuminwe bemaniji ba bitango bya ba eveke ba katolika, Vatika unena amba: “Mu myaka ya panopano kino kisela kyekujije bityebitye mu mutelelo wa dijina dine dya Leza wa Isalela.” Uno mukanda wāletele bulombodi bwa amba “dijina dya Leza . . . Kedifwaninwepo kwingidijibwa nansha kutelwa kwine.” Kadi “mu bwalamuni bwa bilembwa bya Bible mu ndimi ya panopano, . . . masomo aná a dijina dya Leza (tétragramme) afwaninwe kwalamunwa mu kishima kidingakene kya Adonai/Kyrios ko kunena amba: ‘Mfumwetu.’” Bibamweka patōka amba buno bulombodi bwa Vatika bwātompele kukankaja kwingidija dijina dya Leza.

Bene Mishoni i babulwe bulēme mu muswelo obengidija dijina Yehova. Musedi wa myanda umo wa Bene Mishoni wimanine bwalamuni bwa New International, bwālupwilwe mu 1978 mu Angele wālembele amba: “Yehova i dijina dya Leza dya pa bula ne dyotufwaninwe kwingidija mu muswelo mulumbuluke. Ino twadi tutūla kipindi kya mudiyo umo wa dolala mu buno bwalamuni ne kine kyotwadi twelela luno lupeto, i mwanda wa kwalamuna, kimfwa mitōto 23 inena amba, ‘Yahweh i mukumbi wami.’”

Kadi, bipwilo byāfile Amerika wa kunshi buyuki bwa kuyuka dijina dya Leza. Steven Voth, mwalamuni wādi unyemenwa’ko wa mu Bumo bwa Masosiete a Bible (United Bible Societies) wāsonekele amba: “Mwisambo umo wāijije wa Bene Mishoni ba mu Amerika wa kunshi wādi ujokolokela’nka pa kwingidija dijina Jehová . . . Kintu kitulumukwa, kipwilo kikatampe kadi kyadi kitanta kya neo-pentecostal . . . Kyānene amba kisaka bwalamuni bwa Reina-Valera bwa mu 1960, ino bwakubulwa’mo dijina Jehová. Inoko bādi basaka kishima Señor [Mfumwetu].” Mungya Voth, wa mu UBS wēbapelele dibajinji ino mwenda mafuku waitabija ne kulupula bwalamuni bwa Bible bwa Reina-Valera “bwakubulwa’mo kishima Jehová.”

Kutalula dijina dya Leza mu Kinenwa kisonekwe ne kwidipingakanya na kishima “Mfumwetu” i kujikakanye batangi baleke kuyuka Leza mwine i ani. Kuno kupingakenya dijina na bishima bikwabo kuvutakanyanga bantu. Kimfwa, mutangi ukokeja kukomenwa kuyuka shi kishima “Mfumwetu” kifunkila padi Yehova’ni nansha padi wandi Mwana, Yesu. Kimfwa, mu kisonekwa kipitulukile mutumibwa Petelo, binenwa bya Davida binena amba: “Yehova wanenene Mfumwami [Yesu musanguke] amba: Shikata kuno ku lundyo lwami,” i byalamunwe namino mu malamuni mavule a Bible amba: “Mfumwami wanenene Mfumwami amba.” (Bilongwa 2:34, NIV) Ne kadi, David Clines nandi, i munene mu dibuku dyandi (“Yahweh and the God of Christian Theology”) amba: “Kibudilwe dijina Yahweh mu Bwine Kidishitu i mutyima wa kwimanina bininge pa bumuntu bwa Kidishitu.” Ino, bana ba kipwilo bavule bayukididile’tu amba Leza wa bine wādi ulomba Yesu mu milombelo i Muntu udi na dijina—Yehova.

Satana uloñanga bukomo bwandi bonso mwanda wa kusaba bantu meso a mutyima baleke kuyuka Leza. Nansha nankyo, ukokeja kuyuka Yehova biyampe.

Nobe Ukokeja Kuyuka Dijina Yehova

Yuka amba, Satana ulwanga na dijina dya Leza, ne wingidijanga na bunwanwa mitōtelo ya bubela pa uno mwanda. Inoko, na bubine, i kutupu lupusa nansha lumo, shi lwa mūlu shi lwa panshi lubwanya kukankaja uno Mubikadi Mfumwetu Yehova kuyukanya dijina dyandi ku boba basaka kuyuka bubinebine bwandi ne mpango yandi ya kutendelwa yakwatyile bantu ba kikōkeji.

Batumoni ba Yehova bakasangela kukukwasha kupityila ku kifundwa kya Bible nobe uyuke mwa kufwenena kudi Leza. Balondanga kimfwa kya Yesu, wānene Leza amba: “Nebayūkija ne dijina dyobe.” (Yoano 17:26) Ponso potala bisonekwa bilombola mingilo pala pala ingila Yehova mwanda wa kwesela bantu, ukayuka ngikadila mivule milumbuluke ya bumuntu bwandi bwa kwanwa.

Yoba, mukulutuba wa kikōkeji, wāsangedile “bulunda bwa Leza,” nobe ubwanya kusamba nandi bulunda. (Yoba 29:4, Bisonekwa Bitokele) Shi wikale na buyuki bwa Kinenwa kya Leza, ubwanya kuyuka dijina Yehova. Buno buyuki bukakukulupija amba kulonga kulonga Yehova bintu mungya milao yandi kulombola nshintulwilo ya dijina dyandi—“Nne yewa nkekala.” (Div. 3:14, BB) Nanshi, ukafikijija milao yandi yonso milumbuluke yalaile bantu.

[Kapango/Bifwatulo pa paje 6]

 Lelo Bene Kidishitu Babajinji Bādi Bengidija Dijina dya Leza?

Mu mafuku a batumibwa ba Yesu, mu myaka katwa kabajinji K.K., bipwilo bya Bwine Kidishitu byābundilwe mu matanda mavule. Boba bādi mu bino bipwilo bādi babungakena pamo kitatyi ne kitatyi mwanda wa kwifunda Bisonekwa. Lelo Bene Kidishitu babajinji bātene dijina Yehova mu Bisonekwa byobādi nabyo?

Penepa, Kingidiki lo ludimi lwādi lwisambwa konso, bipwilo bivule byādi bingidija bwalamuni bwa Kingidiki bwa Septante bwa Bisonekwa bya Kihebelu bwāvuilwe mu myaka katwa ka bubidi K.K.K. Basantaudi bamo bafwatakanya amba tamba kitatyi kyaālamwinwe Bisonekwa dibajinjibajinji, bwalamuni bwa Septante bwādi bupingakanya kitatyi kyonso dijina dya Leza na kitenta Kyʹri·os, kishima kya Kingidiki kishintulula amba “Mfumwetu.” Inoko kudi bukamoni bulombola amba ke amopo.

Bipindi bya bilembwa bilombwelwe pa kifwatulo’bi i bya mu bwalamuni bwa Kingidiki bwa Septante bya tamba mu myaka katwa kabajinji K.K.K. Bilombola patōkelela dijina Yehova, disonekelwe mu bilembwa bya Kingidiki na ano masomo aná a Kihebelu יהוה (YHWH). Polofesele George Howard ulembele amba: “Tudi na Mabible asatu meshileshile a bwalamuni bwa Kingidiki bwa Septante a kumeso kwa Bwine Kidishitu, ne i kutupu pantu nansha pamo palamwinwe ano masomo aná bu kyrios nansha ke kwialamuna mu muswelo mukwabo mwine. Pano tubwanya kunena kwampikwa ne kutatana kwine amba kumeso kwa kulemba Kipwanino Kipya, kitatyi kya kulembwa kwakyo, ne pokyadi ke kipwe kulembwa, Bayuda bādi nyeke na kibidiji kya kulemba dijina dya Leza . . . mu Bisonekwa bya Kingidiki.”—Biblical Archaeology Review.

Lelo batumibwa ne bana ba bwanga ba Yesu bādi bengidija dijina dya Leza mu bilembwa byabo bya ku bukomo bwa mushipiditu? Polofesele Howard unena’mba: “Bwalamuni bwa Septante bwadi bwingidijibwa ne kunyemena’ko na kipwilo kya Kipwanino Kipya budi na dijina dya Leza dilembwe mu Kihebelu, balembi ba Kipwanino Kipya i balembe ano masomo aná mu tunwe.”

O mwanda mwine, tunena ne kutatana kwine mpika amba Bene Kidishitu babajinji bādi batanga dijina dya Leza mu malamuni a Bisonekwa bya Kihebelu ne a Bisonekwa bya Kingidiki obādi nao.

[Kutambile Kifwatulo]

Kulupwilwe mafoto onso: Société Royale de Papyrologie du Caire

[Kifwatulo pa paje 5]

Kipindi kya Mukanda wa Isaya kya mu Mivungo ya mu Kalunga ka Mwepo, Palembe Dijina dya Leza

[Kutambile Kifwatulo]

Shrine of the Book, Photo © The Israel Museum, Jerusalem

[Kifwatulo pa paje 7]

Bipwilo i bitalule dijina dya Leza mu Bible pa mwanda wa bisela bya Bayuda nansha pangala pa kamweno kabyo

[Kifwatulo pa paje 8]

Yesu i mushiye kimfwa mu kuyukanya dijina dya Leza