Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

TSHIENA-BUALU TSHINENE

Mvita ivua mishintulule malu pa buloba

Mvita ivua mishintulule malu pa buloba

Kukadi bidimu, bansonga miliyo ya bungi bavua bumbuke ku nzubu yabu bua kudifila mu mvita. Bavua badifile ne makanda abu onso bua dinanga dia matunga abu. Muena mu ditunga dia Amerike mukuabu uvua muye pende mu mvita eyi wakamba mu tshidimu tshia 1914 ne: “Ndi ne disanka dia bungi bua matuku mimpe adi kumpala kuanyi.”

Kadi matuku makese pashishe, disanka diabu diakandamuka dibungama dikole. Kakuvua muntu nansha umue uvua mudianjile kumona muvua bilulu bia bukole ebi mua kukuluka munkatshi mua bidimu bia bungi mu buteyi bua ditunga dia Belgique ne dia France. Mu tshikondo atshi, bantu bavua babikila mvita ayi ne: “Mvita Minene.” Lelu tudi tuyibikila ne: Mvita ya kumpala ya buloba bujima.

Bantu ba bungi bavua bafue mu Mvita ayi. Bamue bantu badi batshinka ne: bantu miliyo 10 bavua bafue ne bavua bakose bantu miliyo 20 bimue bitupa bia mubidi mu mvita ayi. Malu avua menzeke nunku bua bilema binene bivua bantu benze. Mbulamatadi wa ku Mputu uvua mupange mua kujikija dikokangana divua pankatshi pa matunga divua dilue kubuejeja buloba bujima mu tshimvundu. Bia dibungama, “Mvita Minene” ivua bimvundu ebi bikebeshe, mminyange malu kakuyi mushindu wa kuakaja to. Mmishintulule malu pa buloba too ne mu matuku etu aa.

BILEMA BIVUA BISAKE BANTU BUA KUBENGA KUEYEMENA BAKUABU

Mvita ya kumpala ya buloba bujima ivua mienzeke bualu bantu bavua benze makumi bibi. Mukanda kampanda udi wamba ne: “Bamfumu ba ku Mputu kabavua bajingulule ne: mapangadika abu neapatule bipeta bibi pa buloba bujima to.”​—The Fall of the Dynasties​—The Collapse of the Old Order 1905-1922.

Mu mbingu mikese, dishipa dia François Ferdinand munene wa mu Autriche ke divua dibuejeje matunga onso a ku Mputu avua ne bukole mu mvita ivuabu kabayi belele meji. Bakebeja mfumu wa mu Allemagne matuku makese bimvundu abi bimane kutuadija ne: “Nnganyi udi mukebeshe bimvundu bionso ebi?” Wakandamuna ne dibungama ne: “Kakuena muntu udi mumanye to.”

Bamfumu ba mbulamatadi bavua bangate mapangadika bua mvita eyi, kabavua bele meji ku bipeta bibi bivua mua kupatuka to. Kadi mu bulelela, mu matuku makese, basalayi bakamona bipeta bibi bia mvita. Bakajingulula ne: bamfumu ba mbulamatadi bavua babafuishishe, bamfumu babu ba bitendelelu bavua babashime ne ba komanda babu bavua babadile majangi. Mushindu kayi?

Bamfumu ba mbulamatadi bavua babafuishishe, bamfumu babu ba bitendelelu bavua babashime ne ba komanda babu bavua babadile majangi

Bamfumu ba mbulamatadi bavua balaye ne: mvita ivua mua kufikisha bantu ku dikala ne nsombelu mupiamupia muimpe pa buloba. Mfumu wa mu Allemagne wakamba ne: “Tudi tuluangana mvita bua kupeta ditalala, bua kupeta budikadidi ne bua kuikala bimpe mu matuku atshilualua.” Mfumu Woodrow Wilson wa mu ditunga dia Amerike wakamba mêyi avua bantu banyishe a ne: “Mvita eyi neambuluishe bua mungalata ubuele.” Bantu ba mu Angleterre bavua bele meji ne: “Mvita neijikije mvita mikuabu.” Bonso buabu bavua badishime.

Bamfumu ba bitendelelu bavua bambuluishe bikole bua mvita eyi kuenzekayi. Mukanda kampanda udi wamba ne: “Bamfumu aba bavua mua kuambuluisha bantu ne Dîyi dia Nzambi, bavua bobu basake bantu bua kuya mu mvita. Mvita eyi mmivudije lukuna munkatshi mua bantu.” (The Columbia History of the World.) Bamfumu ba bitendelelu bavua bakoleshe lukuna munkatshi mua bantu pamutu pa kulukepesha. Mumanyi mukuabu wa malu a Nzambi wakafunda ne: “Bamfumu ba bitendelelu kabavua bakokeshe bua kuambila bantu bua kuikalabu ne ditabuja dia bena Kristo, kadi bavua babasake bua kunanga ditunga bikole. Bantu ba bungi bavua babuejakaje buena Kristo ne dinanga dia ditunga. Bakalomba basalayi ba mu bukua buena Kristo ba mu bitendelelu bionso bua kushipanganabu mu dîna dia Musungidi wabu.”​—A History of Christianity.

Ba komanda bavua balaye ne: nebatshimune ne lukasa luonso, kadi kabiakenzeka nanku to. Matuku makese tshianana, basalayi bakadimona kumpala kua mvita mikole mitambe. Pashishe, miliyo ya basalayi yakatuilanga ne mvita mikole ya katshi ku dînu idi mumanyi wa malu a kale umvuija ne: “Imue misangu, elu ndutatu lukole lutambe ludi muntu kayi muanji kutuilangana nalu to.” Nansha muvua basalayi benda bafua ba bungi, ba komanda babu bavua anu babasaka bua kupueja mitu mu masashi ne bingoma binene bivua baluishi babu batuta. Kakuyi mpata, bantu bakashipangana mu mushindu mubi mutambe.

Mvita eyi ivua milenge bantu mu mushindu kayi? Mumanyi kampanda wa malu a kale wakafunda ne: “Mvita eyi ivua minyange meji ne bikadilu bia bantu.” Bu tshipeta, mvita eyi yakajimija makalenge kampanda. Dishipangana edi divua bu ntuadijilu wa diela mashi a bantu panshi bikole divua bantu kabayi banji kumona. Butomboji buakajuka miaba ya bungi.

Bua tshinyi mvita eyi ivua minyange malu a pa buloba? Nnjiwu minene ivua mienzeke patupu anyi? Mandamuna a nkonko eyi adiku atuambila bualu kampanda bua matuku atshilualua anyi?