Dîna dia Nzambi ndileja kudi maleta matshintamane anayi a mu tshiena Ebelu aa: יהוה, ne didi misangu mitue ku 7 000 mu Mifundu ya mu tshiena Ebelu. Mu Bible eu, mbakudimune maleta anayi au (mabikila ne: Tétragramme) ne: “Yehowa.” Edi ke dîna didibu batele bikole mu Bible. Nansha mudi bafundi benzeja kudi nyuma bakula bua Nzambi mu mianzu ne biambilu bidi biumvuija tshidiye bu mudi: “Wa Bukole Buonso,” “Mutambe Bunene” ne “Mukalenge,” maleta anayi aa ke dîna dimuepele disunguluke didibu babikila Nzambi.

Yehowa Nzambi nkayende wakalombola bafundi ba Bible bua kufundabu dîna diende. Tshilejilu, wakasaka muprofete Yoele ku nyuma bua kufunda ne: “Muntu yonso udi ubila dîna dia Yehowa neapandishibue.” (Yoele 2:32) Nzambi wakasaka mufundi wa Misambu mukuabu bua kufunda ne: “Bamanye ne: wewe, udi ne dîna dia Yehowa, wewe nkayebe ke Mutambe Bunene pa mutu pa buloba bujima.” (Misambu 83:18) Mu bulelela, dîna dia Nzambi didi misangu mitue ku 700 mu mukanda wa Misambu nkayawu, mukanda udi ne tusala tuvuabu bimba ne bambulula kudi bantu ba Nzambi. Kadi, bua tshinyi dîna dia Nzambi kadiena mu nkudimuinu ya Bible ya bungi? Bua tshinyi mu Bible eu mbafunde ne: “Yehowa”? Ne dîna dia Nzambi, Yehowa, didi diumvuija tshinyi?

Bua tshinyi dîna edi kadiena mu nkudimuinu ya Bible ya bungi? Mbua malu a bungi. Bamue badi bela meji ne: Nzambi Wa Bukole Buonso kena dijinga ne dîna disunguluke bua kumubikilabu to. Bidi bimueneka ne: bakuabu mbalonde tshilele tshia bena Yuda tshia kubenga kutela dîna edi pamuapa bua kubenga kudipendeshisha. Kadi bakuabu badi bela meji ne: bu mudi muntu nansha umue kayi mumanye nshindumuinu mujalame wa dîna dia Nzambi, mbimpe  kumubikila mu mianzu bu mudi “Mukalenge” anyi “Nzambi.” Kadi malu aa ki mmalelela bua malu adi alonda aa:

• Bantu badi bamba ne: Nzambi Wa Bukole Buonso kena dijinga ne dîna disunguluke mbapue muoyo tshijadiki tshia ne: mikanda ya kumpala ya Dîyi diende, kusangisha ne eyi ivuabu balame katshia kumpala kua Kristo, idi ne dîna disunguluke dia Nzambi. Anu mutukadi bambe, Nzambi wakenza bua dîna diende dikale mu Dîyi diende misangu mitue ku 7 000. Mbimueneke patoke ne: mmusue bua tumanye dîna diende ne tuenze nadi mudimu.

• Bakudimunyi badi bumbusha dîna dia Nzambi bua kunemeka tshilele tshia bena Yuda ki mbamanye bualu kampanda bua mushinga to. Nansha muvua bamue bafundi bena Yuda babenge kutela dîna edi, kabavua badiumbushe mu Bible yabu to. Mivungu ya kale ivuabu bapete mu Kumelana pabuipi ne Mbuu Mufue idi ne dîna dia Nzambi miaba ya bungi. Bamue bakudimunyi ba Bible badi baleja muvua dîna dia Nzambi dikale mu mifundu ya ntuadijilu padibu bapingaja muanzu “MUKALENGE” mu maleta manene pa muaba wadi. Kadi lukonko ludi ne: Bua tshinyi bakudimunyi aba bavua bitabe bua kupingaja muanzu pa dîna dia Nzambi anyi kudiumbusha mu Bible, pabu bamanye ne: didi mu Bible misangu binunu ne binunu? Nnganyi udibu bela meji ne: mmubapeshe bukokeshi bua kushintulula malu mushindu eu? Bobu nkayabu ke badi mua kutuambila.

• Bantu badi bamba ne: kabiena bikengela kuenza mudimu ne dîna dia Nzambi bualu kakuena udi mumanye mua kudishindumuna bimpe, batu benza mudimu ne dîna dia Yezu kakuyi bualu. Kadi, bayidi ba kumpala ba Yezu bavua bashindumuna dîna dia Yezu bishilangane bikole ne mudi bena Kristo ba bungi badishindumuna lelu. Bua bena Kristo bena Yuda, bavua mua kuikala bashindumuna dîna dia Yezu ne: Yeshua. Bavua bashindumuna muanzu “Kristo” ne: Mashiah anyi “Masiya.” Bena Kristo bavua bakula tshiena Greke bavua bamubikila ne: Iesous Khristos, ne bavua bakula Laten bamubikila ne: Iesus Christus. Ku diambuluisha dia nyuma muimpe, bavua bafunde nkudimuinu wa mu tshiena Greke wa dîna diende mu Bible, bileja ne: bena Kristo ba mu bidimu lukama bia kumpala bavua balonde mfundilu wa dîna edi uvuabu bafunda pa tshibidilu mu muakulu wabu. Bia muomumue, Komite wa dikudimuna Bible wa Nkudimuinu wa bulongolodi bupiabupia mmumone ne: mbimpe kufunda mfundilu wa “Yehowa” nansha mudi mfundilu eu kayi menemene muvuabu mua kuikala bashindumuna dîna dia Nzambi mu tshiena Ebelu tshia kale to.

Bua tshinyi Nkudimuinu wa bulongolodi bupiabupia udi ufunda ne: “Yehowa”? Mu Tshiluba, maleta a mu tshiena Ebelu anayi au (יהוה)  mmaleja kudi maleta matshintamane aa: YHWH. Kabavua basakidila maleta majikuke ku maleta anayi aa to, anu muvuabi bua miaku yonso ivuabu bafunda mu tshiena Ebelu tshia kale. Pavua bantu bakula tshiena Ebelu tshia kale matuku onso, bivua bipepele bua babadi kukumbaja maleta majikuke avua makumbanyine.

Bidimu bitue ku tshinunu panyima pa bamane kujikija difunda Mifundu ya mu tshiena Ebelu, bamanyi bena Yuda bakalongolola tutoba, peshi tumanyinu, bua kuambuluisha mua kushindumuna miaku, bua kuleja maleta majikuke a kuela pavuabu babala tshiena Ebelu. Kadi tshikondo atshi, bena Yuda ba bungi bavua ne lungenyi lubi lua ne: bivua bibi bua kutela dîna disunguluke dia Nzambi ne dîyi dikole, nunku bavua bapingaje mianzu pa dîna edi. Nanku, bidi bimueneka ne: pavuabu batentule maleta anayi au (anyi Tétragramme), bavua babueja maleta majikuke a mu mianzu ivuabu bapingaje pa dîna dia Nzambi mu maleta anayi matshintamane adi aleja dîna dia Nzambi. Nunku, mikanda mifunda ku tshianza idi ne tutoba tudi bu maleta majikuke kayena yambuluisha bua kumanya muvuabu bashindumuna dîna edi ku ntuadijilu mu tshiena Ebelu to. Bamue badi bela meji ne: bavua bashindumuna dîna edi ne: “Yahweh,” kadi bakuabu badi bafila nshindumuinu mikuabu. Muvungu kampanda wa ku Mbuu Mufue udi ne tshitupa tshia mukanda wa Lewitiki mu tshiena Greke udi ne dîna dia Nzambi difunda ne: Iao. Pakumbusha mfundilu eu, bafundi bena Greke ba kumpala bavua kabidi bela meji ne: bivua bikengela kushindumuna ne: Iae, Iabe, ne Iaoue. Kadi kabiena bikengela kukolesha malu to. Katuena anu bamanye muvua batendeledi ba Nzambi ba kale bashindumuna dîna edi mu tshiena Ebelu to. (Genese 13:4; Ekesode 3:15) Tshitudi bamanye ntshia ne: Nzambi uvua utela dîna diende misangu ne misangu pavuaye uyukila ne bantu  bende ne bobu bavua bamubikila mu dîna edi, kabidi ne: bavua baditela bipepele pavuabu bayukila ne bakuabu.—Ekesode 6:2; 1 Bakalenge 8:23; Misambu 99:9.

Kadi bua tshinyi Bible eu mmuangate yeye mbikidilu wa “Yehowa”? Mbualu mbikidilu wa mu Tshiluba wa dîna dia Nzambi eu ngua kale kale.

Musangu wa kumpala wakafundabu dîna dia Nzambi mu Bible wa Anglais mmu 1530 mu mikanda itanu ya ntuadijilu ya mu Bible ivua William Tyndale mukudimune. Uvua mudifunde mu mbikidilu wa “Iehouah.” Mu bungi bua matuku, muakulu wa Anglais wakashintuluka, ke kuakajabu kabidi ne mfundilu wa dîna dia Nzambi. Tshilejilu, mu 1612, pavua Henry Ainsworth mukudimune mukanda wa Misambu, wakafundamu muonso dîna dia Nzambi ne: “Iehovah.” Pashishe mu 1639, pavuabu bakajilule mukanda au ne bawupatule ku biamu pamue ne mikanda itanu ya ntuadijilu ya mu Bible, bakafunda dîna dia Nzambi ne: “Jehovah.” Mu 1901, bakudimunyi ba Bible wa American Standard Version, miaba ivua dîna dia Nzambi mu Mifundu ya tshiena Ebelu, bakafundapu ne: “Jehovah.”

Joseph Bryant Rotherham, mumanyi wa malu a mu Bible munemekibue, wakaleja mu mukanda wende (Studies in the Psalms) wa mu 1911 tshivuaye mufundile dîna dia “Jehovah” pamutu pa “Yahweh” ne: uvua musue kuangata “mbikidilu wa dîna uvua mumanyike bikole (kadi mutambe kuanyishibua) kudi babadi ba Bible ba bungi.” Mu 1930, mumanyi wa malu a mu Bible Alexander Kirkpatrick wakamba pende bia muomumue bua dibikila dia dîna dia Nzambi ne: “Jehovah.” Wakamba ne: “Bamanyi ba mikenji ya muakulu badi bamba mudidi ne bua kubadibua ne: Yahveh anyi Yahaveh; kadi mbikidilu wa JEHOVAH udi umueneka mumane kuasa miji bikole mu muakulu wa Anglais, ne tshidi ne mushinga menemene ki nnshindumuinu mujalame wa dîna to, kadi nkuitaba kua ne: Adi ke Dîna menemene dia Nzambi, ki mmuanzu patupu wa mua kubikilangana, bu mudi ‘Mukalenge’ to.” Bua mu Tshiluba, dîna dia Nzambi didi mu Bible wa Mukanda wa Nzambi (mupatula mujima mu 1927) misangu mipite pa 5 800 mu tshibikidilu tshia ne: “Yehowa,” mmumue ne: misangu mipite pa 5 825 mu Mifundu ya mu tshiena Ebelu (Dihungila Dikulukulu) ne misangu bu 33 mu Mifundu ya mu tshiena Greke ya buena Kristo (Dihungila Dihia-dihia). Kabidi bakudi ba  Tshiluba pabuipi ne bonso mbibidilangane ne dîna edi bikole ne batu baditela. Ke bualu kayi Bible eu mmulame anu tshibikidilu tshia dîna edi tshitu bantu batamba kutela tshia ne: “Yehowa.”

Dîna Yehowa didi diumvuija tshinyi? Mu tshiena Ebelu, dîna “Yehowa” ndifumine ku muaku wa pa muanda udi umvuija “kulua” (anyi “kuvua”), ne bamanyi ba bungi mbamone ne: dîna adi didi dileja muaku wa pa muanda wa mu tshiena Ebelu au mu ngumvuilu wawu wa dienzeja bualu. Nunku, Komite wa dikudimuna Bible wa Nkudimuinu wa bulongolodi bupiabupia mmumvue bimpe ne: dîna dia Nzambi didi diumvuija: “Yeye udi uvuija.” Bamanyi badi ne mmuenenu mishilashilangane, nunku katuena anu mua kukolesha malu ne: diumvuija didi anu nanku to. Tshidibi, diumvuija edi ndikumbanyine mudimu wa Yehowa bimpe bu Mufuki wa bintu bionso ne Mukumbaji wa disua diende. Kavua anu muenze bua bukua bintu bidi bimueneka ne bifukibua bia meji bikalaku patupu to, kadi anu mudi malu enda amueneka, udi utungunuka ne kuenza bua disua diende ne bidiye mulongolole bikumbane.

Nunku, diumvuija dia dîna dia Yehowa ki ndishikidile anu pa muaku wa pa muanda udi umvuangana nadi wa mu Ekesode 3:14 udi wamba ne: “Nendue tshindi nsungula bua kulua,” peshi “Nengikale tshingikala” to. Bua kuamba bualu pa bualu, miaku eyi kayena yipatula diumvuija dionso dia dîna dia Nzambi to. Kadi idi itubuluila tshitupa tshia bumuntu bua Nzambi, ileja mudiye ulua tshionso tshidi tshikengedibua mu nsombelu yonso bua kukumbaja disua diende. Nunku, nansha mudi dîna dia Yehowa mua kuikala kabidi ne diumvuija edi, dîna edi ki ndishikidile anu pa tshidiye udisunguila yeye muine bua kulua to. Didi kabidi dikongoloja tshionso tshidiye ufikisha ku dienzeka bua bualu bua bifukibua biende ne bua dikumbana dia disua diende.