Jo-Rumi ne mako ji mang’eny bang’ lweny kendo ne giketogi gibed wasumbni. Joma ne omakgo ne iuso kendo thothne ne ok gidog thuchegi kata neno joodgi nyaka chieng’.

Wasumbni mang’eny ne tho e bugni ma ne ikunyoe gik moko kaka mula nikech tich mapek ahinya ma ne iturogigo kuondego. Kata kamano, wasumbni ma ne tiyo e puothe gi ma ne tiyo e ute ji ngimagi ne ber berie. Ne inyalo rwak ne msumba chuma moro e ng’ute ma nondikie ni kapo ni oringo ma ng’ato odwoke ne ruodhe to ibiro mi ng’at modwokeno mich. Wasumbni ma ne temo ringo nyadinwoya ne itiyo gi chuma maliet mondo oketnegi alama mar F e pat weng’egi; alamano ne ochung’ne fugitivus ma tiende en nga’t ma pondo.

Bug Filemon e Muma wuoyo e wi kaka jaote Paulo ne odwoko misumba moro ma ne opondo ma niluongo ni Onesimo ir ruodhe ma ne iluongo ni Filemon. Kata obedo ni Filemon ne nigi ratiro mar miyo Onesimo kum mager, Paulo nokwayo Filemon mondo ‘orwak’ Onesimo e yo mang’won nikech hera kod osiep ma ne nie kind Filemon kod Paulo.—Filemon 10, 11, 15-18.

Foiniki, ma kindegi nyalo bedo e piny miluongo ni Lebanon, ne ong’ere ahinya e loso rangi machalo gi jamna ma ne wuok e dala mar Turo. Ruodh Israel ma ne iluongo ni Solomon, ne oduso hekalu gi lewni molos gi usi ma rajamna kata “maratiglo” ma ne olos gi ng’at moro molony moa piny Turo.—2 Weche mag Ndalo 2:13, 14.

Achiel kuom gimomiyo rangi ma ne iloso e dala mar Turono ne nengone tek moloyo rangi mamoko ne en nikech tich matek ma ne itimo mondo olose. Mokwongo, jolupo ne choko kit kamnie moro miluongo ni murex shellfish * kowuok e nam. Ne nyaka gichok kamnie mang’eny ahinya nikech kamnie ma dirom 12,000 ne nyalo golo mana rangi ma nyalo loko mana law achiel kende. Bang’ choko kamniego, ne igologi e pategi kata e ogonglogi mondo eka ogol rangi ma ne ni e igi. Ne giolo chumbi e kamniego kae to gimoyogi e chieng’ kuom ndalo adek. Bang’ mano, ne giketo kamnie ma koro orudorego e depe moko miumo kendo ne gichwakogi kuom ndalo mogwaro gi pi chumbi mowuok e nam.

Nikech ohelni ma ne Jo-Foiniki timo kod loch ma ne gibedogo e wi pinje moko kuom higni miche, ne giyudo kuonde ma ne ginyalo usoe rangigini kendo ne gidhi nyime lose e okang’ maduong’. Moko kuom gik ma ne gitiyogo e loso rangini oseyud e alwora mar Nam Mediterranean kendo moko oseyud kuonde maboyo kaka Cádiz, man e piny Spain.