Skip to content

Muye pa utantiko wa vilimo

Elias Hutter na Mabaibo Amu Ciyebulai Yano Wasenwile

Elias Hutter na Mabaibo Amu Ciyebulai Yano Wasenwile

UZYE mungawelenga Baibo umu Ciyebulai? Mungafilwa. Limwi mutalolapo na Baibo umu Ciyebulai. Nomba, ndi cakuti mwasambilila pali vino Elias Hutter uwaliko muli ya 1600, na pa Mabaibo yaili Aciyebulai yano walemvile, mungatandika kutaizya sana pali Baibo wa muzilo uno mwakwata.

Elias Hutter wavilwe umu 1553 mu Gölizi, musumba unono uwayela pakasi ka mupaka wa Poland na Czech Republic umupiipi ni mpanga ya German. Hutter wasambilile indimi zya ku ufumondaka pi sukulu likalamba (Lutheran University) umu Jena. Lino wafisizye imyaka 24, wasoolwilwe ukuya kasambilizya mukalamba wa Ciyebulai umu Leipzig. Vino wali aali mukalamba mu masambililo, wapanzile isukulu umu Nuremberg pano yakasukulu yasambililanga Iciyebulai, Cigliki, Cilatin, ni Cigerman nupya yasambililanga sile mu myaka 4. Cintu cii citanga cicitike umu masukulu yauze anono nanti akalamba kwene.

“CINO BAIBO II YAZIPIILE”

Umu 1587, Hutter walemvile Baibo wa Ciyebulai uno tukati Upangano wa Mpiti. Nupya yamwanga ukuti Derekh ha-Kodesh, amazwi yaa yafuma pali Ezaya 35:8 aakasenula ukuti “Umuseo wakutungulula kuli umuzilo.” Milembele ino Baibo yalembilwemo i yalenga ukuti iziipe sana. Nomba icalenzile ukuti Baibo ii iziipe, u mulandu na vino asambi yaiomvyanga ku kusambilila Ciyebulai.

Pakuti mumanye umulandu uno Baibo ino Hutter walemvile yazipiile, sambililini pa ntazi ziili zino asambi yakwatanga lino yakuwelenga Baibo umu Ciyebulai. Icakutandikilako, Baibo iya Ciyebulai yalemvilwe umu nzila itale ni vilembo ivyalimo vyali ivitale kumanya, lyene cakwe ciili, tumazwi utukalemanya amazwi ni vilembo ivikasyalikizya kwi zwi vyatalanga kumanya. Izwi limwi ilya mu Ciyebulai likaloleka vii נפשׁ (lingalembwa vii ne’phesh), ilikasenula ukuti “umi.” Pali Ezekelo 18:4, izwi lii likalemenkana na kalizwi ka Ciyebulai akakaloleka vii ה (ha), nga lino lipanga izwi ilikaloleka vii הנפשׁ (han·ne’phesh). Aatamanyile izwi lii הנפשׁ (han·ne’phesh) lingaloleka kwati ilipusana sana kuli נפשׁ (ne’phesh).

Fwandi, Hutter wene pakuti aazwe asambi, waomvizye inzila yuze iyamilembele ya mazwi mu Ciyebulai. Walembanga izwi likulanda pa cisinka munzila yakuti limanyikwe. Tumazwi utukalemanya amazwi nu tulembo utukasyalikizya kwi zwi twapusanangako mu milembele ni zwi ilikulandwapo. Kucita vii kwavwile asambi kulamanya icikulandwapo umu Ciyebulai, nupya cayavwanga na lino yakusambilila Iciyebulai. Na Baibo yakuti New World Translation of the Holy Scriptures—With References yalembwa icili conga umu tumafutunoti. Izwi ilikulandwapo sana lyaya mu vilembo vitifi, lyene tulembo twa kwi zwi nu tumazwi twakulemanya amazwi, twene twalembwa ukwaula kutufiisya. Ivyati vilangililwa, aali vino vyaya pali Ezekelo 18:4 muli Baibo ya Ciyebulai ino Hutter walemvile nupya avino vyalembwa na muli Reference Baibo muli futunoti pa cikomo kwene cii.

BAIBO YA CIYEBULAI YA “UPANGANO UPYA”

Nupya Hutter wasenwile nu kupulinta Baibo ya Upangano Upya, umu ndimi 12. Baibo ii yalemvilwe umu Nuremberg mu 1599 nupya ika-amwa ukuti Nuremberg Polyglot. Nakupya Hutter walondanga nu kwikamo Ciyebulai mu Malembelo Acigliki. Nomba walanzile ukuti nanti cakuti aombesya kusenula Malembelo amu Cigliki ayatwala mu Ciyebulai, antu nga yatasumvileko mano. * Acino wasoolwilepo ukuisenwila Baibo wa Upangano Upya umu Ciyebulai, wakuomvya sile umwineco. Hutter wamazile mulimo wa kusenula umu mwaka sile onga!

Uzye Baibo ya Cigliki ino Hutter walemvile, yazifile uli? Lolini vino Franz Delish umu Yebulai walanzile, watiile: “Vino Hutter wasenwile Baibo ya Ciyebulai calanzile vino ululimi lutasesile ku Ina Klistu nupya ndakai Baibo ii icili ika-avwa antu, mazwi angupale yano waomvizye yaka-avwa antu kumanya umulozile amazwi.”

VINO BAIBO II YAVWA ANTU

Pa mulimo uno Hutter waomvile uwa kusenula Baibo, atalipilwe nanti kuya umukama. Lelo umulimo wakwe wavwa sana antu. William Robertson wizile apitulukamo muli Baibo ya Ciyebulai iya Upangano Upya umu 1661 nu kuipulinta, nupya umu 1798 Richard Caddick nawe wizile aipitulukamo nupya. Ukusenula Baibo ukufuma mu Cigliki, Hutter waomvizye ilumbo lyakuti Kyʹri·os (Mwene) na The·osʹ (Leza) kusenula “Yeova” (יהוה, JHVH) amazwi yaa yafumile umu Malembelo ya Ciyebulai nanti limwi wayuvwanga ukuti yakulozya kuli Yeova. Kucita vii kwaziifile sana pano umu Mabaibo aingi a Upangano Upya, mutaali izina lyakwe Leza, lelo mu Malembelo ya Cigliki yano Hutter wasenwile, wawezizye izina lyakwe Leza.

Fwandi lino mulazana izina lyakwe Leza ilyakuti Yeova, umu Malembelo ya Cigliki, muce mwiusye Elias Hutter na mabaibo amu ciyebulai yano walesenwile.

^ par. 9 Kwaliko yauze, aasenwilepo Baibo wa Upangano Upya umu Ciyebulai. Umwi a Simon Atoumanos, uwali mwi umba lyakwe ya simapepo aasitwala, umu ma 1360. Na muze a Oswald Skelekefuki, uwa ku German, umu ma 1565. Mabaibo yano yalemvile yatapulinsilwe foo nupya ndakai yaponga.