1, 2. ¿Tlake monejki kitlapejpenisej judíos katli itstoyaj Babilonia? (Esdras 1:2-4).

 YA Asitoya tonali kema judíos kisaskiaj tlen Babilonia. Maske itstoyaj se 70 xiuitl nopaya, ueliskiaj tlakuepilisej Israel (xijpoua Esdras 1:2-4). San Jehová uelki kichijki ni tlamantli pampa babiloniaeuanij amo kinkauayayaj ma kisakaj inintlatekipanojkauaj (Is. 14:4, 17). Maske kiampa kichiuayayaj, teipa kitsontlamiltijkej Babilonia. Uan nopa yankuik tlanauatijketl kiijtok judíos ueliskiaj tlakuepilisej ininaltepe. Yeka nochi judíos monekiyaya kitlapejpenisej se tlamantli: kisteuasej tlen Babilonia o nopaya mokauasej. Uelis sekij ouij kimatkej kitlapejpenisej ni tlamantli. ¿Kenke kiampa tikijtouaj?

² Se keskij ya ueuejtixtoyaj uan ouij kimatiskiaj tlauel uejka nejnemisej. Uan miakej judíos nopaya tlakatkej uan amo kema yajtoyaj ipan seyok altepetl. Moiljuiyayaj Israel eliyaya ininaltepe ininuejkapantatauaj, amo tlen inijuantij. Uan sekij uelis tlauel tlapijpixtoyaj ipan Babilonia, yeka uelis ouij kimatkej kikajteuasej ininchaj, ininteki uan yasej ipan se altepetl kampa amo tlaixmatiyayaj.

3. ¿Tlake tlateochiualistli kiseliskiaj katli tlakuepiliskiaj Israel?

³ Judíos katli amo kema kitlauelkajkej Jehová, kimajtoyaj ipan Israel kiseliskiaj nojua tlauel miak tlateochiualistli maske kikajteuaskiaj tlen kipixtoyaj. Kiitayayaj kej se ueyi tlateochiualistli pampa sampa ueliskiaj tlaueyichiuasej  kej kinamiki. Ipan Babilonia eltoya kipano 50 teokali kampa kinueyichiuayayaj sekinok teotsitsij uan amo onkayaya yon se teokali kampa kiueyichiuaskiaj Jehová. Amo eltoya se tlaixpamitl yon itstoyaj sacerdotes katli nopaya tekitiskiaj, yeka israeleuanij amo ueliyayaj temakaj nopa tlakajkaualistli kej kiijtouayaya nopa tlanauatili tlen kimakatoyaj Moisés. Itstoyaj tlauel miakej katli kinueyichiuayayaj sekinok teotsitsij, yeka judíos katli kinekiyayaj kiueyichiuasej Jehová kinekiyayaj tlakuepilisej Israel uan sampa tlaueyichiuasej kej kinamiki.

4. ¿Tlake tlamantli Jehová kintenkauilik judíos?

⁴ Maske judíos monekiyaya nejnemisej se naui metstli uan kiixnamikiskiaj miak tlaouijkayotl, Jehová kiniljuik kinmokuitlauiskia ipan ojtli uan kiampa kuali asiskiaj Israel. Jehová kiiljuik tlajtolpanextijketl Isaías ma kiijkuilo: “Xijchiuakaj para Toteko Dios se ojtli tlen xitlauak uan sepantik ipan uaktok tlali. Xijtemitikaj nochi tlamayamitl uan xijsepanokaj nochi tlachikili. Xijxitlauakaj nochi ojuijuijkoli uan xijtlaltemikaj nochi tlakomoli” (Is. 40:3, 4). Judíos amo ouij kimatiskiaj yasej Israel uan nima asiskiaj tlaj amo monekiskia tlejkosej o ixtemosej.

5. ¿Kenijkatsa kitokaxtijkej nopa ojtli tlen kejuak kisteuayaya Babilonia uan asiyaya Israel?

⁵ Ipan ni tonali miak ojtli kipia itoka o se número. Nopa ojtli tlen kiijtok Isaías nojkia kipia itoka. Biblia kiijtoua: “Uan nopano ipan nopa uaktok tlali onkas se ueyi ojtli uan kitokaxtisej: ‘Ojtli tlen Tlatsejtseloltijkayotl’. Uan niyon se tlakatl tlen axyoltlapajpaktik iixpa TOTEKO axuelis nejnemis ipan nopa ojtli” (Is. 35:8). ¿Kenijkatsa kinpaleuik israeleuanij tlen Jehová kiniljuik? ¿Uan kenijkatsa techpaleuia tojuantij?

6. ¿Kenke nopa ojtli kitokaxtijkej “Ojtli tlen Tlatsejtseloltijkayotl”?

⁶ Tlauel yejyektsi kej kitokaxtijkej nopa ojtli. ¿Kenke kitokaxtijkej “Ojtli tlen Tlatsejtseloltijkayotl”? Pampa amo kikauaskiaj ma itsto ipan Israel se akajya katli momekatiyaya, katli kinueyichiuayaya sekinok teotsitsij o katli kichiuayaya sekinok tlajtlakoli. Judíos katli tlakuepiliskiaj monekiyaya kinextisej Jehová kintlapejpenijtoya (Deut. 7:6). Uajka, ¿kiijtosneki katli kisteuaskiaj Babilonia ayokmo mokuapoloskiaj? Amo. Nojua monekiskia kipatlasej se keski tlamantli.

7. ¿Tlake monekiyaya kipatlasej se keskij judíos? Xikijto se neskayotl.

⁷ Kej tikijtojkej ipan achtoui párrafos, miakej tlakatkej ipan Babilonia, yeka nojkia moiljuiyayaj uan monejnemiltiyayaj kej babiloniaeuanij. Kema ya itstoyaj kipano 69 xiuitl ipan Israel, Esdras kimatki miakej judíos mosenkajtoyaj ininuaya siuamej katli euayayaj tlen sekinok altepemej (Éx. 34:15, 16; Esd. 9:1, 2). Teipa, tlanauatijketl Nehemías tlauel mosentlachilik pampa kiitak judíos ininkoneuaj amo ueliyayaj kamanaltij hebreo (Deut. 6:6, 7; Neh. 13:23, 24). Uajka, ¿kenijkatsa kiikneliskiaj uan kiueyichiuaskiaj Jehová tlaj amo kikuamachiliyayaj nopa tlajtoli tlen ika moijkuilok toTeotsij iTlajtol? (Esd. 10:3, 44). Nopa judíos monekiyaya kipatlasej miak tlamantli, uan nopa ueliskia kichiuasej tlaj itstoskiaj ipan Israel, kampa pejtoyaj  kiueyichiuaj Jehová kej kinamiki (Neh. 8:8, 9).

8. ¿Kenke ipan ni tonali nojua moneki timoiljuisej ipan tlen panok uejkajkia? (Xikita tlaixkopinkayotl ipan ipantsajka).

⁸ Uelis se akajya moiljuis: “Maske tlauel kuali tlen kinpanok judíos, ¿nojkia nechpaleuia ipan ni tonali?”. Kena, pampa tojuantij nojkia kejuak tinemij ipan nopa “Ojtli tlen Tlatsejtseloltijkayotl”. Ni ojtli techpaleuia ma tijueyichiuakaj Jehová ipan ni tonali uan nojkia teipa ipan nopa yankuik Tlaltipaktli. Tlaj timotemachiaj tiasej iluikak o amo, moneki nojua tijchijtosej kampeka kejuak tinemisej ipan ni ojtli (Juan 10:16). b Ipan 1919 miakej tlakamej, siuamej uan konemej pejkej kisaj tlen Ueyi Babilonia, tlen kiixnextia nochi religiones tlen amo melauak, uan pejkej kejuak nemij ipan nopa ojtli. Uelis ta nojkia tikiski tlen Babilonia. Maske ya kipia se 100 xiuitl pejkej nejnemij nopaya, kipia miak xiuitl kejuak pejkej kikualchijchiuaj ni ojtli.

9. Kej kiijtoua Isaías 57:14, ¿kenijkatsa kikualchijchijkej nopa “Ojtli tlen Tlatsejtseloltijkayotl”?

⁹ Kema judíos kiskej Babilonia, Jehová kichijki amo tleno ma kintsakuili ipan ininojui (xijpoua Isaías 57:14). ¿Nojkia kiampa kichijki ika “Ojtli tlen Tlatsejtseloltijkayotl” ipan ni tonali? Kena. Kema ayamo asiyaya xiuitl 1919, Jehová kintekiuik se keskij tlakamej katli kuali tlaneltokayayaj ma kikualtlalikaj ni ojtli (nojkia xikita Isaías 40:3). Inijuantij kejuak kikualtlalijkej nopa ojtli, kiampa katli kipiayayaj kuali ininyolo ueliskiaj kisasej ipan religiones tlen amo melauak uan kiueyichiuaskiaj Jehová kej kinamiki. Ma tikitakaj kenijkatsa kikualtlalijkej nopa ojtli.

10, 11. ¿Kenijkatsa kinpaleuik maseualmej pampa kitlajtolkuepkej uan kichijchijkej Biblia? (Nojkia xikita tlaixkopinkayotl).

¹⁰ Kichijchijkej ika amatl. Ipan xiuitl 1450, san kimaixkopinayayaj Biblias. Yeka tlauel uejkauayayaj kichijchiuaj uan eliyaya tlauel patiyo. Maske kiampa eliyaya, kema pejki motekiuia imprentas, ayokmo ouij kimatkej kichijchiuasej miak Biblias uan kimoyauasej.

¹¹ Kitlajtolkuepkej. Miak xiuitl, Biblia san eltoya ipan latín, nopa tlajtoli san kikuamachiliyayaj katli tlauel momachtijtoyaj. Maske kiampa panoyaya, kema pejki motekiuia imprentas, se keskij tlakamej katli kitlepanitayayaj toTeotsij kichijkej kampeka kitlajtolkuepasej Biblia ipan tlajtoli tlen maseualmej kikuamachiliyayaj. Kiampa katli kipouayayaj Biblia, ueliyayaj kiitaj tlaj eliyaya melauak tlen tlamachtiyayaj ipan iglesia.

12, 13. Xikijto kenijkatsa kinextijkej amo eli melauak tlen tlamachtiaj religiones.

¹² Amatlajkuiloli tlen kinpaleuik momachtisej Biblia. Miakej maseualmej kuali momachtijkej Biblia, kiyekojkej miak tlamantli uan nojkia kinejkej kinnextilisej sekinok, yeka tlauel kualankej katli tlayakanayayaj ipan religiones. Se neskayotl, ipan siglo 19, se keskij tlakamej katli kipixtoyaj kuali ininyolo, pejkej kimoyauaj amatlajkuiloli tlen kiijtouayaya religiones amo tlamachtiaj tlen melauak.

¹³ Henry Grew kiikneliyaya toTeotsij, yeka ipan 1835 kikixtik se pilamochtsi kampa kiixtomayaya tlake kinpano katli mikij. Nopaya kiijtok Biblia kiixtoma  nochi tlami kema timikij uan san toTeotsij uelis kichiuas se akajya nochipa ma itsto. Ipan 1837, George Storrs kipantik se tlen nopa amatlajkuiloli kema yauiyaya ipan tren. Kema kipojki, kiitak tlen nopaya kiijtouayaya eliyaya tlen melauak, yeka nojkia kinnextilik sekinok. Uan ipan 1842, kiixtonki se keski tlamachtili tlen motokaxtik: “¿Amo mikij katli amo kuajkualmej?”. Tlen kiijkuilok tlauel kipaleuik se telpokatl katli itoka Charles Taze Russell.

14. ¿Kenijkatsa Russell uan iuampoyouaj tlauel kinpaleuik tlen sekinok kichijkej? (Nojkia xikita tlaixkopinkayotl).

¹⁴ Russell uan iuampoyouaj tlauel kinpaleuik nopa tekitl tlen sekinok kichijkej. Ipan nopa tonali ya onkayaya diccionarios, amochtli tlen ika momachtiyayaj uan sekinok Biblias. Yeka inijuantij ueliyayaj kitekiuiaj nochi ni amochtli kema momachtiyayaj. Nojkia, tlauel kinpaleuik nopa amatlajkuiloli tlen kichijtoyaj Henry Grew, George Storrs uan sekinok. Russell uan iuampoyouaj nojkia kichijkej miak tekitl ipan “Ojtli tlen Tlatsejtseloltijkayotl” pampa kichijchijkej miak amatlajkuiloli tlen mokixtik ipan Biblia.

15. ¿Tlake tlamantli tlen tlauel ipati panok ipan 1919?

¹⁵ Ipan 1919, nopa Ueyi Babilonia ayokmo kinkajkayajki toTeotsij itekipanojkauaj. Ipan nopa xiuitl nopa “tlalnamijkatlatekipanojketl” pejki kichiua iteki, kiampa maseualmej katli kipiayayaj kuali ininyolo ueliskiaj nejnemisej ipan nopa “Ojtli tlen Tlatsejtseloltijkayotl” (Mat. 24:45-47). Nopa tekitl tlen kichijkej sekinok, kinpaleuik miakej nojua ma kiixmatikaj Jehová uan tlen mosentlalijtok kichiuas (Prov. 4:18). Nopa kinpaleuik ma kipatlakaj ininnemilis uan kiampa kiyolpakiltiskiaj toTeotsij. Maske Jehová kinekiyaya kiampa ma kichiuakaj, ika yolik kinpaleuijtiajki itekipanojkauaj ma kiueyichiuakaj kej kinamiki  (xikita nopa recuadro “ Jehová kinpaleuia itekipanojkauaj ika yolik”). Tlauel tiyolpakisej kema uelis tijchiuasej nochi tlen Jehová kineki (Col. 1:10).

16. ¿Kenijkatsa pejkej kikualtlaliaj nopa “Ojtli tlen Tlatsejtseloltijkayotl” ipan xiuitl 1919? (Isaías 48:17; 60:17).

¹⁶ Nochi ojtli moneki ma kikualchijchiuakaj uan kiampa nochipa kuali eltos. Ipan xiuitl 1919, pejkej kejuak kikualchijchiuaj nopa “Ojtli tlen Tlatsejtseloltijkayotl” uan kiampa tlauel miakej maseualmej uelis kisasej tlen nopa Ueyi Babilonia. Nopa “tlalnamijkatlatekipanojketl” pejki chikauak tekiti, yeka ipan xiuitl 1921 kikixtik nopa amochtli El Arpa de Dios, tlen kinpaleuiskia ma momachtikaj miakej maseualmej. Momoyajki nechka 6 millones amochtli ipan 36 tlajtoli uan miakej kiixmatkej Jehová ika ni amatlajkuiloli. Uan namanok kikixtijkej nopa amochtli Nochipa xiitsto, tlen ika tikinmachtiaj maseualmej. Ipan itlamia tonali Jehová kitekiuia itlanechikol uan kiampa techmaka nopa tlamachtili tlen techpaleuia nojua ma tinemikaj ipan nopa “Ojtli tlen Tlatsejtseloltijkayotl” (xijpoua Isaías 48:17; 60:17).

17, 18. ¿Kanke tlami nopa “Ojtli tlen Tlatsejtseloltijkayotl”?

¹⁷ Kema se akajya peua momachtia Biblia kejuak peua nemi ipan nopa “Ojtli tlen Tlatsejtseloltijkayotl”. Sekij kitlajkokauaj ni ojtli, uan sekij nojua mosentlalijtokej nejnemisej nopaya uan asitij kampa tlami. Uan, ¿kanke tlami ni ojtli?

¹⁸ Katli motemachiaj yasej iluikak, ininojui tlami iluikak (Apoc. 2:7). Uan katli motemachiaj nochipa itstosej ipan Tlaltipaktli, ininojui tlamis kema panos nopa Mil Xiuitl kema Jesús tlanauatijtos, kema nochi maseualmej elisej xitlauakej. Tlaj ya tinemi ipan ni ojtli, amo xikilnamiki tlen tijkajtejki, nojua ximosentlalijto nopaya tinemis uan kiampa tiasiti ipan nopa yankuik Tlaltipaktli. Yeka timitsiljuiaj: ¡Nojua xijchijto kampeka tinemis ipan ni ojtli!