Michael Servet — Een eenzame zoektocht naar de waarheid

DOOR EEN ONTWAAKT!-MEDEWERKER IN SPANJE

Op 27 oktober 1553 werd Michael Servet in het Zwitserse Genève op de brandstapel terechtgesteld. Guillaume Farel, de scherprechter en plaatsvervanger van Johannes Calvijn, waarschuwde de toeschouwers: „[Servet] is een wijs man die ongetwijfeld dacht dat hij de waarheid onderwees, maar hij viel in handen van de Duivel. . . . Pas op dat u niet hetzelfde overkomt!” Wat had dit onfortuinlijke slachtoffer gedaan dat hij zo’n tragisch einde verdiende?

MICHAEL SERVET werd in 1511 in het Spaanse dorp Villanueva de Sijena geboren. Hij was al vroeg een uitmuntend leerling. Volgens een biograaf ’had hij tegen de tijd dat hij veertien was, Grieks, Latijn en Hebreeuws geleerd en bezat hij een ruime kennis van filosofie, wiskunde en theologie’.

Toen Servet nog maar een tiener was, nam Juan de Quintana, de geestelijk raadgever van de Spaanse monarch Karel V, hem als page in dienst. Terwijl Servet zijn werkgever op diens reizen vergezelde, zag hij de onderliggende religieuze verdeeldheid in Spanje, waar joden en moslims verbannen waren of onder dwang tot het katholicisme waren bekeerd. *

Op zestienjarige leeftijd ging Servet rechten studeren aan de universiteit van Toulouse (Frankrijk). Daar zag hij voor het eerst een complete bijbel. Hoewel het streng verboden was de bijbel te lezen, deed Servet het toch, in het geheim. Nadat hij de bijbel helemaal gelezen had, zwoer hij dat hij dit boek „nog duizend keer” zou lezen. De bijbel die Servet in Toulouse bestudeerde was waarschijnlijk de Complutenzer polyglot, een vertaling die hem in staat stelde de Schrift in de oorspronkelijke talen te lezen (Hebreeuws en Grieks), met een vertaling  in het Latijn. * Door zijn studie van de bijbel en doordat hij de morele ontaarding van de geestelijkheid in Spanje had gezien, verloor hij zijn vertrouwen in het katholieke geloof.

Servets twijfels werden versterkt toen hij de kroning van Karel V bijwoonde. De Spaanse koning werd door paus Clemens VII tot keizer van het Heilige Roomse Rijk gekroond. De paus, gezeten op zijn draagstoel, ontving de koning, die zijn voeten kuste. Servet schreef later: „Ik heb met eigen ogen gezien dat de paus door de vorsten op de schouders werd gedragen, met alle pracht en praal, en dat hij in de straten door de omstanders werd aanbeden.” Servet kon die pracht en praal niet rijmen met de eenvoud van het evangelie.

Zijn zoektocht naar religieuze waarheid

Servet nam discreet ontslag bij Quintana en begon aan zijn eenzame zoektocht naar de waarheid. Hij geloofde dat Christus’ boodschap niet tot theologen of filosofen was gericht maar tot gewone mensen die de boodschap zouden begrijpen en toepassen. Daarom besloot hij de tekst van de bijbel in de oorspronkelijke talen te raadplegen en elke leerstelling die niet in overeenstemming was met de bijbel te verwerpen. Interessant is dat in zijn werken het woord „waarheid” en afleidingen ervan vaker voorkomen dan enig ander woord.

Servets historische en bijbelse studie bracht hem tot de conclusie dat het christendom in de eerste drie eeuwen van onze jaartelling verbasterd was. Hij kwam te weten dat Constantijn en zijn opvolgers valse leerstellingen hadden gepropageerd die er uiteindelijk toe leidden dat de Drie-eenheid als officiële geloofsleer werd aangenomen. Op twintigjarige leeftijd publiceerde Servet zijn boek „Over de dwalingen van de Drie-eenheid”, een werk dat hem tot een belangrijk doelwit van de inquisitie maakte.

Servet zag de dingen duidelijk. „In de bijbel”, zo schreef hij, „wordt geen melding gemaakt van de Drie-eenheid. . . . We leren God niet kennen door onze verwaande filosofische denkbeelden, maar door Christus.” * Ook kwam hij tot de conclusie dat de heilige geest geen persoon is, maar Gods kracht in actie.

Servet kreeg wel enkele positieve reacties. De protestantse hervormer Sebastian Franck schreef: „De Spanjaard, Servet, betoogt in zijn traktaat dat God slechts één persoon is. De Roomse kerk zegt dat er drie personen in één wezen zijn. Ik ben geneigd het met de Spanjaard eens te zijn.” Niettemin hebben noch de Rooms-Katholieke Kerk noch de protestantse kerken Servet ooit vergeven dat hij hun centrale geloofsleer betwistte.

De studie van de bijbel bracht Servet er ook toe andere kerkelijke leerstellingen te verwerpen, en hij beschouwde het gebruik van beelden als onbijbels. Anderhalf jaar nadat Servet zijn boek „Over de dwalingen van de Drie-eenheid” had gepubliceerd, zei hij dan ook over zowel katholieken als protestanten: „Ik ben het met geen van beide partijen in alles eens of oneens. Ze schijnen namelijk allemaal enige waarheid en enige dwaling te hebben, maar iedereen ziet de dwaling van de ander en niemand onderscheidt zijn eigen dwaling.” Hij stond alleen in zijn zoektocht naar de waarheid. *

Ondanks zijn oprechtheid kwam Servet echter tot enkele verkeerde conclusies. Hij berekende bijvoorbeeld dat Armageddon en Christus’ duizendjarige regering tijdens zijn leven zouden komen.

 Zijn zoektocht naar wetenschappelijke waarheid

Servet was genoodzaakt zijn vervolgers te ontvluchten; hij veranderde zijn naam in Villanovanus en vestigde zich in Parijs, waar hij een titel in de letteren en in de geneeskunde haalde. Zijn wetenschappelijke nieuwsgierigheid zette hem ertoe aan ontledingen te verrichten om de werking van het menselijk lichaam te begrijpen. Dit leidde ertoe dat hij wellicht als eerste Europeaan een beschrijving gaf van de kleine bloedsomloop. Hij nam zijn bevindingen op in zijn werk „Het herstel van het christendom”. Dit was 75 jaar voordat William Harvey de totale bloedsomloop beschreef.

Servet publiceerde ook een nieuwe uitgave van Ptolemaeus’ Geographia. Die bleek zo succesvol dat sommigen hem de vader van de vergelijkende geografie en etnografie hebben genoemd. Later, tijdens zijn berechting in Genève, werd Servet bekritiseerd omdat hij Palestina als een schaars bebouwd, onvruchtbaar land had beschreven. Servet verdedigde zich door aan te voeren dat die beschrijving van toepassing was op zijn tijd, en niet op Mozes’ tijd, toen het land ongetwijfeld vloeide van melk en honing.

Servet schreef ook de „Universele verhandeling over siropen”, waarin een nieuwe, evenwichtige benadering van een bepaald soort geneesmiddelen werd gepresenteerd. De rijkdom aan medische kennis in dat boek maakte hem tot een pionier op het gebied van de farmacologie en het gebruik van vitaminen. Gezien Servets deskundigheid op zo veel terreinen beschreef een historicus hem als „een van de grootste geesten in de menselijke geschiedenis, iemand die een bijdrage heeft geleverd aan de universele cultuur”.

Een geducht tegenstander

Mensen die naar de waarheid zoeken, hebben altijd veel tegenstanders (Lukas 21:15). Een van Servets vele tegenstanders was Johannes Calvijn, die in Genève een autoritaire protestantse staat had gesticht. Volgens de historicus Will Durant stoelde Calvijns dictatuur ’niet op wet of kracht, maar op wil en karakter’, en was Calvijn ’net zo absoluut als een paus in het verwerpen van individualisme op het gebied van geloof’.

Servet en Calvijn hebben elkaar als jonge mannen waarschijnlijk in Parijs ontmoet. Hun persoonlijkheden botsten vanaf het begin, en Calvijn werd Servets grootste vijand. Hoewel Calvijn een van de leiders van de Reformatie was, gaf hij Servet uiteindelijk bij de katholieke inquisitie aan. Servet slaagde er ternauwernood in Frankrijk te ontvluchten, waar hij in effigie werd verbrand, wat wil zeggen dat zijn beeltenis werd verbrand. Maar in de grensstad Genève, waar Calvijns woord wet was, werd hij herkend en gevangengezet.

Calvijn liet Servet in de gevangenis een wrede behandeling ondergaan. Toch verklaarde Servet zich tijdens de terechtzitting in zijn debat met Calvijn bereid zijn zienswijze te veranderen als zijn tegenstander bijbelse argumenten kon aanvoeren om hem te overtuigen. Calvijn bleek daartoe niet in staat. Na de terechtzitting werd Servet tot de brandstapel veroordeeld: volgens sommige historici de enige andersdenkende die door de katholieken in effigie en door de protestanten levend verbrand werd.

Een voorvechter van godsdienstvrijheid

Hoewel Calvijn zijn persoonlijke rivaal uit de weg had geruimd, verloor hij zijn morele gezag. De ongerechtvaardigde terechtstelling van Servet maakte weldenkende mensen in heel Europa woedend en verschafte voorstanders van burgerlijke vrijheid, die eisten dat niemand om zijn religieuze overtuiging gedood zou worden, een krachtig argument. Ze werden  vastbeslotener dan ooit om de strijd voor godsdienstvrijheid voort te zetten.

De Italiaanse dichter Camillo Renato protesteerde: „Noch God noch zijn geest heeft een dergelijke actie aanbevolen. Zo ging Christus niet om met de mensen die hem loochenden.” En de Franse humanist Sébastien Chateillon schreef: „Met het doden van een man bescherm je geen leerstelling; je doodt een man.” Servet zelf had gezegd: „Ik beschouw het doden van mensen omdat ze dwalen op een bepaald punt van bijbelinterpretatie als een ernstige zaak, omdat we weten dat zelfs de uitverkorenen op een dwaalspoor gebracht kunnen worden.”

Over het blijvende effect van Servets terechtstelling zegt het boek Michael Servetus — Intellectual Giant, Humanist, and Martyr: „Servets dood was het keerpunt in de ideologie en de mentaliteit die sinds de vierde eeuw de overhand hadden.” Het zegt verder: „Vanuit historisch standpunt bezien is Servet gestorven opdat gewetensvrijheid een fundamenteel recht kon worden van alle burgers in de moderne samenleving.”

In 1908 werd in de Franse stad Annemasse, ongeveer vijf kilometer van de plek waar Servet stierf, een gedenkteken voor hem opgericht. De inscriptie luidt: „Michael Servet, . . . geograaf, arts, fysioloog, heeft bijgedragen aan het welzijn van de mensheid door zijn wetenschappelijke ontdekkingen, zijn toewijding aan de zieken en de armen, en zijn onverzettelijke onafhankelijkheid van denken en geweten. . . . Zijn overtuiging was onwankelbaar. Hij gaf zijn leven voor de zaak van de waarheid.”

[Voetnoten]

[Kader/Illustraties op blz. 21]

Servet en de naam Jehovah

Servets zoektocht naar de waarheid bracht hem er ook toe de naam Jehovah te gebruiken. Enkele maanden nadat William Tyndale die naam in zijn vertaling van de Pentateuch had gebruikt, publiceerde Servet zijn boek „Over de dwalingen van de Drie-eenheid” — waarin hij van begin tot eind de naam Jehovah gebruikte. In dit werk legde hij uit: „De andere naam, de heiligste van alle, יהוה, . . . kan als volgt worden geïnterpreteerd, . . . ’Hij die doet zijn’, ’hij die tot bestaan brengt’, ’de oorzaak van het bestaan’.” Hij merkte op: „De naam Jehovah past alleen de Vader.”

In 1542 gaf Servet ook de beroemde Latijnse bijbelvertaling van Santes Pagnino uit (hieronder te zien). In zijn uitgebreide kanttekeningen legde Servet opnieuw de nadruk op Gods naam. Hij gebruikte de naam Jehovah in de kantlijnverwijzingen naar belangrijke teksten zoals Psalm 83:18, waar in de hoofdtekst het woord voor „Heer” staat.

In zijn laatste werk, „Het herstel van het christendom”, zei Servet over Gods naam, Jehovah: „[Het] is duidelijk . . . dat er in oude tijden velen waren die deze naam uitspraken.”

[Illustratie]

Het gedenkteken in Annemasse

[Illustratie op blz. 18]

Een 15de-eeuwse gravure van de gedwongen doop van moslims in Spanje

[Illustratieverantwoording]

Capilla Real, Granada

[Illustratie op blz. 19]

Eerste bladzijde van „Over de dwalingen van de Drie-eenheid”

[Illustratieverantwoording]

From the book De Trinitatis Erroribus, by Michael Servetus, 1531

[Illustratie op blz. 20]

Servet bestudeerde de kleine bloedsomloop

[Illustratieverantwoording]

Anatomie descriptive et physiologique, Paris, 1866-7, L. Guérin, Editor

[Illustratie op blz. 20]

Servets boek „Universele verhandeling over siropen” bevatte totaal nieuwe denkbeelden op het gebied van de farmacologie

[Illustratie op blz. 21]

Johannes Calvijn werd een aartsvijand van Servet

[Illustratieverantwoording]

Biblioteca Nacional, Madrid

[Illustratieverantwoording op blz. 18]

Biblioteca Nacional, Madrid