Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Torah Ne A Le Duzu?

Torah Ne A Le Duzu?

Baebolo ne bua kɛ

 Nrelenza edwɛkpɔkɛ “Torah” vi Hibulu edwɛkɛkpɔkɛ toh·rahʹ, mɔɔ bɛkola bɛkile ɔ bo “folɛdulɛ,” “ngilehilelɛ,” anzɛɛ “mɛla” la anu. * (Mrɛlɛbulɛ 1:8; 3:1; 28:4) Neazo mɔɔ doɔdoa zo la maa yɛnwu kɛzi bɛfa Hibulu edwɛkpɔkɛ ɛhye bɛdi gyima wɔ Baebolo ne anu la.

  •   Toh·rahʹ kile Baebolo mbuluku nnu mɔɔ limoa​—Mɔlebɛbo, Adendulɛ, Sɛlɛvolɛma, Ɛdianlɛ, yɛɛ Mɛla ne. Eza bɛfɛlɛ bɛ Pentateuch, mɔɔ vi Giliki edwɛkpɔkɛ mɔɔ kile “mbuluku nnu” anu la. Mosisi a hɛlɛle Torah ne a, ɔti bɛfɛlɛ ye ‘Mosisi Mɛla buluku ne.’ (Dwɔhyua 8:31; Nihɛmaya 8:1) Ɔda ali kɛ mɔlebɛbo ne bɛhɛlɛle bɛbɔle nu yɛɛ nzinlii bɛhyehyɛle nu a amaa bɛlɛfa bɛali gyima a bɛanvɛ.

  •   Eza bɛfa Toh·rahʹ ne bɛdi gyima wɔ mɛla mɔɔ bɛvale bɛmaanle Yizilayɛma mɔɔ fale edwɛkɛ titili bie mɔ anwo la, le kɛ ‘mɛla mɔɔ wɔ ɛtane afɔlebɔlɛ nwo,’ “ewule kokobɛ nwo mɛla,” nee “mɛla mɔɔ wɔ ɛkɛ maa Nazalaenli” la.​—Sɛlɛvolɛma 6:25; 14:57; Ɛdianlɛ 6:13, NW.

  •   Ɔdwu mekɛ ne bie a, Toh·rahʹ kile folɛdulɛ nee ngilehilelɛ mɔɔ awovolɛ, nrɛlɛbɛvolɛma, anzɛɛ Nyamenle fa maa la.​—Mrɛlɛbulɛ 1:8; 3:1; 13:14; Ayezaya 2:3.

Torah, anzɛɛ Pentateuch ne a le duzu?

  •   Tetedwɛkɛ mɔɔ fale kɛzi Nyamenle nee alesama lile ɔvi ninyɛne ɛbɔlɛ zo kɔdwu mekɛ mɔɔ Mosisi wule la a wɔ nu a.​—Mɔlebɛbo 1:27, 28; Mɛla ne 34:5.

  •   Mɛla mɔɔ wɔ Mosisi Mɛla ne anu la. (Adendulɛ 24:3) Mɛla mɔɔ bo 600 la a wɔ nu a. Mɔɔ ɛlie duma kpalɛ la a le Shema anzɛɛ Dwuuma diedi ne. Shema ne foa bie ka kɛ: “Bɛva bɛ ahonle muala, bɛ ɛkɛla muala, nee bɛ anwosesebɛ muala bɛhulo [Gyihova] bɛ Nyamenle ne.” (Mɛla ne 6:4-9) Gyisɛse hanle ɛhye anwo edwɛkɛ kɛ ɔle “mɛla kpole kpalɛ nee mɔɔ limoa a.”​—Mateyu 22:36-38.

  •   Gyihova duma ne finde nu fane kɛyɛ 1,800. Torah ne ɛndua kɛ bɛmmabɔ Nyamenle duma ne, emomu ɔlɛ mɛla bie mɔɔ kile kɛ ɔwɔ kɛ Nyamenle menli bɔ ye duma ne.​—Ɛdianlɛ 6:22-27; Mɛla ne 6:13; 10:8; 21:5.

Torah ne anwo adalɛ edwɛkɛ

 Adalɛ edwɛkɛ: Torah ne ɛnrɛpɛ nu ɛlɛ, ɔwɔ ɛkɛ ne dahuu.

 Nɔhalɛ edwɛkɛ: Baebolo ngilebɛbo bie mɔ ka mɛla titili bie mɔ mɔɔ wɔ Torah ne anu la anwo edwɛkɛ​—bie a le mɛla mɔɔ fale Ɛnwomenlelielɛ, ɛsɔfolilɛ, yɛɛ Mgbɔdalɛ Kenle ne anwo edwɛkɛ kɛ ɔwɔ kɛ bɛdi zo “dahuu.” (Adendulɛ 31:16; 40:15; Sɛlɛvolɛma 16:33, 34, King James Version) Noko, Hibulu edwɛkɛkpɔkɛ mɔɔ bɛva bɛli gyima wɔ ngyehyɛnu ɛhye mɔ anu la kola kile debie mɔɔ badɛnla ɛkɛ ne mekɛ bie na ɔngile kɛ ɔbadɛnla ɛkɛ ne dahuu. * Mekɛ mɔɔ bɛvale Mosisi Mɛla ne bɛlile Gyima kɛyɛ ɛvolɛ 900 anu la, Nyamenle hanle kɛ ɔbava “ngyekyeleɛ fofolɛ” yeazie ɔ gyakɛ anu. (Gyɛlɛmaya 31:31-33) Kɛmɔ Nyamenle ‘hanle “ngyekyeleɛ fofolɛ” nwo edwɛkɛ la ati, ɔmaanle alimoa ngyekyeleɛ ne yɛle dɛba.’ (Hibuluma 8:7-13) Bɛgyinlanle Gyisɛse Kelaese ewule ne azo a bɛyele bɛvile ɛkɛ wɔ ɛvolɛ kɛyɛ 2,000 mɔɔ ɛpɛ nu la a.​—Ɛfɛsɛsema 2:15.

 Adalɛ edwɛkɛ: Dwuuma tetedwɛkɛ mɔɔ bɛka la nee Talmud ne yɛɛ Torah ne le ko.

 Nɔhalɛ edwɛkɛ: Daselɛ biala ɛnle ɛkɛ mɔɔ kile kɛ Nyamenle vale mɛla mɔɔ bɛtɛkɛlɛle la bokale Torah ne anwo maanle Mosisi a. Emomu, Baebolo ne ka kɛ: “[Gyihova] zele Mosisi kɛ, ‘Kɛlɛ edwɛkɛ ɛhye.’” (Adendulɛ 34:27) Nzinlii bɛhɛlɛle Dwuuma tetedwɛkɛ mɔɔ bɛka la na bɛvɛlɛle ye Mishnah na awieleɛ bɔkɔɔ ne bɛvale mɛla bie mɔ bɛbokale nwo na bɛvɛlɛle ye Talmud, ɛnee Dwuuma amaamuo nee bɛ awozonlezonlenlɛ nwo edwɛkɛ a wɔ nu a. Fane dɔɔnwo ne ala tetedwɛkɛ ɛhye mɔ nee Torah ne ɛnyia. Ɔlua ɛhye azo, Gyisɛse hanle hilele Falasiima ne kɛ: “Bɛva bɛ amaamuo bɛzɛkye Nyamenle edwɛkɛ ne.”​—Mateyu 15:1-9.

 Adalɛ edwɛkɛ: Ɔnle kɛ bɛkilehile mraalɛ Torah ne anu edwɛkɛ.

 Nɔhalɛ edwɛkɛ: Ɛnee mɛla bie wɔ Mosisi Mɛla ne anu mɔɔ kile kɛ ɔwɔ kɛ bɛkenga Mɛla ne amuala bɛkile Yizilayɛma kɔsɔɔti mɔɔ mraalɛ nee ngakula boka nwo a. Duzu ati ɔ? “Amaa bɛade mɛla ne na bɛazulo [Gyihova] bɛ Nyamenle ne, na bɛali mɛla ne amuala azo nɔhalɛ nu.”​—Mɛla ne 31:10-12. *

 Adalɛ edwɛkɛ: Fealeranu edwɛkɛ a wɔ Torah ne anu a.

 Nɔhalɛ edwɛkɛ: Mosisi mɔɔ hɛlɛle Torah ne la hɛlɛle kɛ nuhua edwɛkɛ ne anu la ɛkɛ yɛɛ awie biala kola sukoa bie, ɔnle fealeranu debie. (Mɛla ne 30:11-14) Adwenle mɔɔ menli lɛ kɛ fealeranu edwɛkɛ a wɔ Torah ne anu la vi Kabbalah, anzɛɛ Dwuuma ɛzonlenlɛ mɔɔ dua adalɛ ‘adwenle nzuzulɛ zo’ kilehile Ngɛlɛlera ne anu la anu. *​—2 Pita 1:16.

^ Nea the Revised Edition of The Strongest Strong’s Exhaustive Concordance of the Bible, mɔɔ tɔ zo 8451 wɔ foa ne mɔɔ se, “Hebrew-Aramaic Dictionary-Index to the Old Testament” ne la.

^ Nea Theological Wordbook of the Old Testament, Volume 2, mukelɛ 672-​673.

^ Menli mɔɔ kilehile Dwuuma amaamuo nu la yɛ mɔɔ nee Torah ne ɛnle ko la, bɛmmaa mraalɛ adenle bɛmmaa bɛnzukoa Torah ne. Kɛ neazo la, Mishnah ne hanle Rabbi Eliezer ben Hyrcanus edwɛkɛ mɔɔ ɔhanle la, ɔse: “Awie biala mɔɔ kɛhilehile ɔ ra raalɛ Torah ne la kilehile ye kyibadeɛ.” (Sotah 3:4) Jerusalem Talmud ne ka kɛ: “Kɛ anrɛɛ bɛkɛhilehile mraalɛ Torah ne anu edwɛkɛ la, bɛva senle bɛyela ye emomu.”​—Sotah 3:​19a.

^ Kɛ neazo la, Encyclopaedia Judaica ne kilehile subane mɔɔ menli mɔɔ die Kabbalah ngilehilelɛ di lɛ wɔ Torah ne anwo anu kɛ: “Torah ne ɛngile debie titili bie ɔnva nwo kɛ ɔka ninyɛne ngakyile dɔɔnwo anwo edwɛkɛ wɔ adenle ngakyile dɔɔnwo azo la.”​—Second edition, Volume 11, mukelɛ 659.