Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

Asoo Yɛ Aneɛ Ne Mɔ Vi “Babelɔ Tawa Ne Anu A Rale A”?

Asoo Yɛ Aneɛ Ne Mɔ Vi “Babelɔ Tawa Ne Anu A Rale A”?

‘Gyihova manle bɛkpondenle bɛhɔle azɛlɛ ye azo ɛleka biala, na bɛgyakyile suakpole ne ɛkyekyelɛ. Bɛvɛlɛle suakpole ne Babelɔn, ɔboalekɛ ɛkɛ ne a Gyihova manle menli ne aneɛ yɛle ngakyile na ɔmanle bɛkpondenle azɛlɛ ye azo amuala a.’—Mɔlebɛbo 11:8, 9.

ASOO zɔhane edwɛkɛ ne mɔɔ bɛhɛlɛ ye wɔ Baebolo ne anu la zile? Asoo menli bɔle ɔ bo hanle aneɛ ngakyile ɛkɛ ne ala kɛmɔ bɛhile la? Bie mɔ te kɛzi Baebolo ne kile kɛ alesama aneɛ bɔle ɔ bo na ɔkpondenle la a bɛsele wɔ nwolɛ. Buluku kɛlɛvolɛ ko ka kɛ: “Babelɔn Tawa ne anwo nwɔra ne amgba le edwɛkɛ mɔɔ ndelebɛbo ɛnle nu mɔɔ bɛka la anu ko.” Dwuunli kilehilevolɛ bie bɔbɔ hanle kɛ “ɔle mɔdenle mgbane mɔɔ bɛbɔ kɛ bɛkile kɛzi maanle maanle bɔle ɔ bo la.”

Duzu ati a menli ɛnlie Babelɔn edwɛkɛ ne ɛndo nu ɛ? Yɛka ye sikalɛ a, ɔ nee edwɛkɛ bie mɔ mɔɔ fane kɛzi aneɛ bɔle ɔ bo la ɛnle ko. Kɛ neazo la, nwomama bie mɔ suzu kɛ aneɛ ekpunli ne mɔ amba arɛlevilɛ nu ala na bɛvi “mɔlebɛbo aneɛ” ko anu a bɛrale ngyikyi ngyikyi a. Bie mɔ die di kɛ mɔlebɛbo aneɛ ngakyile angomekye rale, na bɛnyianle anyuhɔlɛ ngyikyi toonwo bɛyɛle ɛdendɛlɛ titile. Ɛhye nee nzuzulɛ ngakyile mɔɔ ko tia bɛ nwo la maa menli dɔɔnwo nee Benleravolɛ W. T. Fitch yɛ adwenle, wɔ mekɛ mɔɔ ɔhɛlɛle ye wɔ ye buluku ne mɔɔ se The Evolution of Language anu kɛ: “Yɛtɛnyianle mualɛ mɔɔ nuhua la ɛkɛ wienyi a” la.

Duzu a menli mɔɔ tudu azɛlɛ nwo kpondɛ tete ninyɛne nee neɛnleanuma ɛnwu ye wɔ kɛzi dasanli aneɛ bɔle ɔ bo na ɔnyianle anyuhɔlɛ la anwo a? Asoo mɔɔ bɛnwu ye la foa edwɛkɛ mɔɔ bɛha la bie azo? Anzɛɛ mɔɔ bɛnwu ye la di boa Babelɔn edwɛkɛ ne? Mɔɔ lumua la, bɛmaa yɛzuzu mɔɔ Baebolo ne ka la anwo kpalɛ.

NIENWU YƐƐ MEKƐ BONI A ƆZILE A?

Baebolo ne ka kɛ aneɛ mɔɔ yɛle ngakyile nee menli ne mɔɔ kpondenle la zile wɔ Hyaenaa “azɛlɛ sɛsɛ bie azo,” nzinlii bɛvɛlɛle ɛkɛ ne Babelɔn. (Mɔlebɛbo 11:2) Mekɛ boni a ɛhye zile a? Baebolo ne ka  kɛ “ewiade amra anu kpakyekpakyele” wɔ Pilɛge, mɔɔ bɛwole ye ɛvolɛ kɛyɛ 250 kolaa na bɛawo Ebileham la mekɛ zo. Yemɔti ɔbayɛ kɛ Babelɔn edwɛkɛ ne zile ɛvolɛ kɛyɛ 4,200 mɔɔ ɛze ɛhɔ la.—Mɔlebɛbo 10:25; 11:18-26.

Nwomama bie mɔ ka kɛ adwuleso aneɛ dɔɔnwo vi mɔlebɛbo aneɛ mɔɔ bɛsuzu kɛ alesama hanle wɔ ɛvolɛ kɛyɛ 100,000 mɔɔ ɛze ɛhɔ la anu. * Bie mɔ ka kɛ aneɛ mɔɔ bɛka ye ɛnɛ la zɔho aneɛ dɔɔnwo mɔɔ ɛnee bɛka wɔ ɛvolɛ 6,000 mɔɔ ɛze ɛhɔ anu la. Noko kɛzi menli mɔɔ sukoa aneɛ nwo edwɛkɛ la kile kɛzi aneɛ mɔɔ bɛnga ye bieko la bɔle ɔ bo ɛ? Economist magazine ne ka kɛ, “ɛhye ɛnla aze.” Kile kɛ “menli mɔɔ sukoa aneɛ nwo edwɛkɛ la ɛnlɛ abɔdeɛ mɔɔ bɛwu mɔɔ bamaa bɛanwu dɛba ne edwɛkɛ kɛ menli mɔɔ sukoa abɔdeɛ nwo debie la.” Magazine ne toa zo ka kɛ menli mɔɔ sukoa kɛzi aneɛ kakyi la dua “mgbonda mɔɔ bɛfa bɛ adwenle bɛbu la azo a dwula bɛ edwɛkɛ ne a.”

Noko akee, “aneɛ nwo edwɛkɛ mɔɔ ɛwu la” wɔ ɛkɛ. Duzu a le ninyɛne wulera ɛhye mɔ na duzu a bɛmaa yɛnwu ye wɔ alesama aneɛ mɔlebɛbo nwo a? The New Encyclopædia Britannica ne kilehile nu kɛ: “Aneɛ mɔɔ bɛhɛlɛ la anwo kɛlɛtokɛ mɔɔ wɔ ɛkɛ, mɔɔ le aneɛ nwo edwɛkɛ mɔɔ ɛwu mɔɔ sonla anye la kɛ ɔ sa baha la, vi ɛvolɛ kɛyɛ 4,000 anzɛɛ 5,000 anu.” Nienwu a menli mɔɔ tudu azɛlɛ nwo kpondɛ tete ninyɛne la nwunle “tete ngɛlɛlera nwo edwɛkɛ” anzɛɛ “aneɛ mɔɔ bɛhɛlɛ la anwo kɛlɛtokɛ ne” ɛ? Bɛnwunle ye wɔ Mɛsɔpɔteemea nyiakɛ—ɛleka mɔɔ tete Hyaenaa * wɔ la. Ɛhye ati, daselɛ mɔɔ wɔ ɛkɛ la nee edwɛkɛ mɔɔ wɔ Baebolo ne anu la le ko.

ANEƐ NGAKYILE, ADWENLE NGAKYILE

Baebolo ne ka kɛ wɔ Babelɔn, Nyamenle ‘kpɔtɔle bɛ ɛdendɛlɛ ne amaa bɛande bɛ nwo aneɛ bieko.’ (Mɔlebɛbo 11:7) Ɔlua ɛhye ati, gyimayɛvoma ne ‘gyakyile suakpole ne ɛkyekyelɛ’ na “bɛkpondenle azɛlɛ ye azo amuala.” (Mɔlebɛbo 11:8, 9) Ɛhye ati, Baebolo ne ɛnga kɛ adwuleso aneɛ kɔsɔɔti vi “mɔlebɛbo aneɛ” ko anu. Emomu, ɔka kɛzi aneɛ dɔɔnwo mɔɔ di munli la rale arɛlevilɛ nu, na biala kola kile sonla nganeɛdelɛ nee ye nzuzulɛ na eza ko biala le ngakyile kolaa wɔ gyɛne anwo la.

Ndɛtɛlɛ mɔɔ tete ngɛlɛlera wɔ zolɛ mɔɔ ɔvi Mesɔpɔteemea, ɛvolɛ apenle nsa K.Y.M.

Na aneɛ ekpunli ngakyile mɔɔ bɛka ye wɔ ewiade ye anu ɛnɛ la ɛ? Asoo bɛle ko anzɛɛ ngakyile titile wɔ nu? Lera Boroditsky, mɔɔ le adwenle nwo nrɛlɛbɛvolɛ la hɛlɛle kɛ: “Mekɛ mɔɔ aneɛ nwo sukoavoma nleɛnleanle ewiade aneɛ ne mɔ anu (7,000 anzɛɛ mɔɔ kɛyɛ zɔ la, ekyi bie ala a bɛnleɛnleanle nu a), na bɛnwunle ngakyile dɔɔnwo kpalɛ wɔ nu.” Ɛhɛe, ɔle zɔ kɛ aneɛ bie mɔ mɔɔ bɛ bo vi ɛleka ko, le kɛ Nzema nee Twi mɔɔ bɛka ye wɔ yɛ maanle ye anu la bahola azɔho bɛ nwo ɛdeɛ, noko bɛle ngakyile wɔ aneɛ gyɛne mɔɔ bɛ bo vi ɛleka ko, le kɛ Nrelenza nee Felanze la anwo.

Aneɛ maa menli dwenle wɔ adenle ngakyile zo na bɛka kɛzi bɛnwu ewiade ne anu ninyɛne le kɛ kɔla, dodo, ɛleka, adehilelɛ la anwo edwɛkɛ. Kɛ neazo la, wɔ aneɛ ko anu awie baha kɛ, “Ɛbanwu ɔ  bo aleɛ.” Noko wɔ aneɛ gyɛne anu, awie bahola aha kɛ, “Ɛbapɛ zolɛ ma.” Ngakyile ɛhye mɔ kola gyegye adwenle. Ɔnyɛ nwanwane kɛ menli mɔɔ ɛlɛkyekye suakpole Babelɔn la nwunle kɛ bɛnrɛhola bɛnrɛdoa bɛ gyima ne azo la.

ƐDENDƐLƐ TITILE ANZƐƐ ƐNEE NUHUA ƐNLA ƐKƐ Ɔ?

Kɛzi ɛnee alesama mɔlebɛbo aneɛ ne de ɛ? Baebolo ne bɔ amaneɛ kɛ sonla ne mɔɔ lumua, Adam, holale nyianle edwɛkɛ agbɔkɛ wɔ mekɛ mɔɔ ɔlɛtoto nane nee nloma ne mɔ aluma la. (Mɔlebɛbo 2:20) Adam eza vale edwɛkɛ dole edwɛne hilele kɛzi ɔte nganeɛ wɔ ɔ ye anwo la, na ɔhanle mɛla mɔɔ Nyamenle ɛva ɛmaa bɛ nee mɔɔ bɛyɛ Ɔ nwo anzosesebɛ a ɔbado bɛ la anwo edwɛkɛ wienyi. (Mɔlebɛbo 2:23; 3:1-3) Ɛhye ati, ɛnee aneɛ ne mɔɔ lumua la maa alesama kola di adwelie kpalɛ na bɛka edwɛkɛ mɔɔ bɛ nye die nwolɛ la.

Aneɛ ne mɔɔ bɛkpɔtɔle ye wɔ Babelɔn la ammaa alesama angola anva bɛ adwenle nee bɛ anwosesebɛ anyɛ gyima ambɔ nu. Noko, ɛnee bɛ aneɛ fofolɛ ne le kɛ dɛba ne la, ɛnee ɔle titile. Wɔ ɛvoya ekyi anu, menli sisile azuamgbole mɔɔ zolɛ le begyebegye, bɛnyianle ɛlɔnema mɔɔ bɛlɛ tumi na bɛ nee maanle maanle lile gua. (Mɔlebɛbo 13:12; 14:1-11; 37:25) Saa edwɛkɛ agbɔkɛ nee ɛdendɛndenle kpalɛ ɛnle nu a asoo anrɛɛ bɛbahola bɛanyia anyuhɔlɛ ɛhye? Baebolo ne kile kɛ, aneɛ mɔɔ ɛnee bɛka ye mɔlebɛbo ne yɛɛ mɔɔ rale wɔ Babelɔn la ɛnle mɔɔ nuhua ɛnla ɛkɛ mɔɔ maa bɛkponle bɛ nzo abo a, na ɛnee bɛle aneɛ titile.

Yɛ mekɛ ye azo neɛnleanu di boa edwɛkɛ ɛhye. The Cambridge Encyclopedia of Language ka kɛ: “Amaamuo biala mɔɔ bɛnleɛnlea nu la, ɔnva nwo kɛzi bɛyɛ bɛ ninyɛne kɛ ‘bɛ nye ɛtɛtele’ la, bɛnwu kɛ bɛlɛ aneɛ mɔɔ di munli na bɛka ye wɔ adenle titile zo kɛ maanle maanle mɔɔ bɛse ‘bɛnyia anyuhɔlɛ’ la.” Harvard Kɔlegyi Benleravolɛ Steven Pinker hɛlɛle ye zɔhane ala noko kɛ: “Aneɛ biala ɛnle ɛkɛ mɔɔ ɔnli munli a.”

KƐZI ANEƐ BAYƐ WƆ KENLEBIE

Mekɛ mɔɔ yɛnleɛnlea “tete aneɛ ngɛlɛlera,” ɛvolɛ mɔɔ bɛli, ngakyile mɔɔ wɔ aneɛ ekpunli nu nee kɛzi tete aneɛ ne mɔ le titile anu la, edwɛkɛ boni a yɛbaha yɛava yɛadwula a? Menli dwula edwɛkɛ ne kɛ mɔɔ Baebolo ne ka kɛ ɔzile wɔ Babelɔn la le nɔhalɛ bɔkɔɔ.

Baebolo ne ka kɛ Gyihova Nyamenle kpɔtɔle menli ne aneɛ ne wɔ Babelɔn ɔluakɛ bɛdele ɔ nwo atua. (Mɔlebɛbo 11:4-7) Noko akee, ɔbɔle ɛwɔkɛ kɛ ɔbamaa “bɛadendɛ ɛdendɛlɛ kpalɛ mɔɔ anwo te la, amaa bɛ muala bɛadea bɛavɛlɛ medame [Gyihova] na bɛabɔ nu bɛazonle me.” (Zɛfanaya 3:9) “Ɛdendɛlɛ kpalɛ” ɛhye mɔɔ anwo te anzɛɛ aneɛ tagyee ne, mɔɔ le nɔhalɛ ne mɔɔ wɔ Nyamenle Edwɛkɛ ne anu la, ka menli bɔ nu wɔ ewiade amuala ɛnɛ. Ndelebɛbo wɔ nu kɛ kenlebie Nyamenle baha alesama abɔ nu yeamaa baha aneɛ ko, na yeaye bɛ aneɛ ne mɔɔ bɛkpɔtɔle ye wɔ Babelɔn la yeavi ɛkɛ.

^ ɛden. 8 Aneɛ nwo nzuzulɛ ta kile kɛ alesama hakyile vile nane mɔɔ le kɛ akatia la anu. Saa ɛkulo kɛ ɛsuzu edwɛkɛ ɛhye anwo a, nea bulohyua ne mɔɔ se The Origin of Life—Five Questions Worth Asking, mɔɔ Gyihova Alasevolɛ ɛyɛ la mukelɛ 27-29.

^ ɛden. 9 Menli mɔɔ tudu azɛlɛ nwo kpondɛ tete ninyɛne la ɛnwu asɔne sua tawa mɔɔ le kɛ pelamid la dɔɔnwo wɔ ɛleka mɔɔ Hyaenaa wɔ la. Baebolo ne ka kɛ menli mɔɔ zile tawa ne wɔ Babelɔn la guale belekese, tɛ awolɛ na bɛvale bilewu bɛsosɔle ayia ne mɔ azo. (Mɔlebɛbo 11:3, 4) The New Encyclopædia Britannica ka kɛ wɔ Mɛsɔpɔteemea, “ɛnee awolɛ nwo hyia anzɛɛ bie ɛnle ɛkɛ bɔbɔ” noko ɛnee bilewu dɔɔnwo wɔ ɛkɛ.