Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

EDWƐKƐ TITILE

Konle Mɔɔ Hakyile Ewiade Ne La

Konle Mɔɔ Hakyile Ewiade Ne La

Ɛvoya bie mɔɔ ɛze ɛhɔ la anu, mgbavolɛ mgbe dɔɔnwo gyakyile banebɔlɛ mɔɔ bɛlɛ ye wɔ bɛ azua nu la na bɛhɔle konle. Maanlehulolɛ a lile bɛ adwenle manle bɛhɔle a. America sogyanli bie mɔɔ hɔle konle ne bie wɔ 1914 la hanle kɛ: “Me nye ɛlie kpole wɔ mekɛ kɛnlɛma mɔɔ ɛlɛba la anwo.”

Noko yeangyɛ, bɛ anyelielɛ ne hakyile alɔbɔlɛlilɛ. Awie biala anzuzu kɛ sogyama dɔɔnwo ɛhye mɔ anwo bahyele bɛ wɔ ɛvolɛ dɔɔnwo anu wɔ Belgium nee France. Zɔhane mekɛ ne, menli vɛlɛle ye “Konle Kpole.” Ɛnɛ, yɛfɛlɛ ye ewiade konle mɔɔ lumua la.

Ewiade konle ne mɔɔ lumua la yɛle kpole ɔlua menli dodo mɔɔ wule la ati. Mgbondabulɛ bie mɔ kile kɛ, menli kɛyɛ mgbe 10 wule yɛɛ mgbe 20 bodale. Ɛhye yɛle zɔ ɔlua nvonleɛ mɔɔ bɛyɛle la ati. Europe maanyɛlɛma angola anzɔ ngyegyelɛ mɔɔ vale ewiade amuala konle ne rale la anloa. Mɔɔ hyia kpalɛ la a le kɛ, “Konle Kpole” ne zɛkyele ewiade ne bɔkɔɔ. Ɔhakyile ewiade ne wɔ ndenle mɔɔ ɔka yɛ ɛnɛ la azo.

NVONLEƐ MƆƆ MANLE MENLI ABƐ NU BULE

Ewiade konle mɔɔ lumua la rale ɔluakɛ bɛanzuzu ninyɛne nwo kpalɛ la ati. Awie bie mɔɔ hɛlɛle The Fall of the Dynasties—The Collapse of the Old Order 1905-1922 la hilele nu kɛ, Europe mgbanyima anzuzu kɛ bɛ kpɔkɛzilɛ ne bazɛkye anzondwolɛ mɔɔ ɛnee wɔ ɛkɛ wɔ 1914 la.

Wɔ dapɛne ko anu, Austria belemgbunli ara ne mɔɔ bɛhunle ye la manle Europe maanle ne kɔsɔɔti mɔɔ lɛ tumi la hɔle konle mɔɔ ɛnee bɛngulo la. Konle ne bɔle ɔ bo la anzi mekɛ ekyi anu, bɛbizale Germany maanle kpanyinli ne kɛ, “Kɛzi ɔrale ye zɔ ɛ?” Ɔvale nyane ɔhanle kɛ, “Aa, saa ɛnee awie ze kɛ ɔbayɛ zɔ a.”

Mgbanyima mɔɔ zile kpɔkɛ ɛtane mɔɔ vale konle ne rale la annwu esiane mɔɔ bavi nu ara la. Noko yeangyɛ, sogyama mɔɔ ɛnee bɛlɛko la nwunle mɔɔ ɛlɛkɔ zo la. Bɛnwunle kɛ bɛ maanyɛlɛma bule bɛ abɛ nu, bɛ ɛsɔfoma bɛlɛbɛlale bɛ yɛɛ bɛ sogya mgbanyima yele bɛ manle. Adenle boni azo?

Bɛ maanyɛlɛma bule bɛ abɛ nu, bɛ ɛsɔfoma bɛlɛbɛlale bɛ yɛɛ bɛ sogya mgbanyima yele bɛ manle

Maanyɛlɛma bɔle ɛwɔkɛ kɛ konle ne bava ewiade fofolɛ mɔɔ le kpalɛ la ara. Germany maanle kpanyinli ne hanle kɛ: “Yɛlɛko amaa yɛanyia anzondwolɛ nee banebɔlɛ na yɛahola yɛayɛ gyima kpalɛ mɔɔ bamaa yɛ nwo adɔ yɛ kenlebie la.” America Maanle Kpanyinli Woodrow Wilson hanle edwɛkɛ bie mɔɔ ɔkyekye menli rɛle la kɛ, konle ne bamaa “ewiade mɔɔ menli dodo maamulɛ nwo banebɔlɛ wɔ nu la” ara. Wɔ Britain, menli zuzule kɛ ɔbayɛ “konle mɔɔ bapɛ konle zo.” Ɛnee bɛ muala bɛnze mɔɔ bɛlɛka la.

Ɛsɔfoma boale konle ne kpalɛ. The Columbia History of the World ka kɛ, “Ɛsɔfoma mɔɔ ɔwɔ kɛ bɛfa Baebolo ne bɛkilehile la manle menli ne anwosesebɛ kɛ bɛhɔ konle. Konle ne vale ɛkpɔlɛ rale ɛleka biala.” Ɛsɔfoma manle ɛkpɔlɛ ne hɔle zo tɛla kɛ bɛbamaa ɔ bo apɛ la. A History of Christianity hanle kɛ, “Fane dɔɔnwo ne ala, ɛnee ɛsɔfoma ne ɛngulo kɛ bɛfa Keleseɛne diedi ne bɛdumua maanlehulolɛ nyunlu. Menli dɔɔnwo bule Keleseɛne ɛzonlenlɛ kɛ ɔ nee maanlehulolɛ le ko. Bɛdule Keleseɛne sogyama mɔɔ wɔ asɔne kɔsɔɔti anu la folɛ kɛ bɛhu bɛ nwo wɔ bɛ Dievolɛ ne duma nu.”

Sogya mgbanyima bɔle ɛwɔkɛ kɛ bɛbayɛ ye ndɛndɛ bali konim, noko yeanyɛ zɔ. Yeangyɛ, bɛnwunle kɛ bɛdwu ɛleka mɔɔ bɛyɛ nwolɛ ɛhwee a ɔnyɛ boɛ a. Yemɔ anzi, sogyama mgbe dɔɔnwo yiale mɔɔ tetedwɛkɛ kɛlɛvolɛ ko hanle nwolɛ edwɛkɛ kɛ, “nyane mɔɔ sonla vale ɔ nwo nane nee ye nganeɛdelɛ gyinlanle ɔ nloa la.” Ɔnva nwo kɛ ɛnee menli ɛlɛwu la, sogya mgbanyima manle bɛ menli ne gyinlanle mbulalɛ mɔɔ pepɛ bɛ nwo nee etudolɛ nloa. Ɔnyɛ nwanwane kɛ menli dɔɔnwo dele atua la.

Kɛzi ewiade konle ne mɔɔ lumua la hanle menli ɛ? Tetedwɛkɛ kɛlɛvolɛ ko kile kɛ sogyanli mɔɔ hɔle konle ne bie la hanle kɛ: “Konle ne . . . zɛkyele awolɛndoazo ɛhye subane nee bɛ adwenle.” Nɔhalɛ nu, ɔlua konle ne ati arelemgbunlililɛ kɔsɔɔti zɛkyele. Konle ɛzulolɛ ɛhye a le debie mɔɔ lumua wɔ alesama ɛvoya mɔɔ bɛha mogya bɛgua wɔ nu bɛdɛla biala a. Atuadelɛ nee basabasayɛlɛ hɔle zo wɔ ɛleka biala.

Duzu ati a ewiade konle ne manle ewiade ne ati butule aze a? Asoo ɔle esiane kpole mɔɔ amgba zile a? Asoo mualɛ ne maa yɛnwu mɔɔ bado yɛ kenlebie la?