Skip to content

Skip to table of contents

A Uchul Me Ngsebeched el Otuil a Klaumerang er Kid er a Evangkelio

A Uchul Me Ngsebeched el Otuil a Klaumerang er Kid er a Evangkelio

A Uchul Me Ngsebeched el Otuil a Klaumerang er Kid er a Evangkelio

Ngar er a SUPER INTERESSANTE, el babier er a Brazil, e ngtilobed a tekoi el kmo: “Ngkmal mengasireng a klungiolel. Nguchul me ngmla meketmokl a betok el miliol a cheral el huirum . . . me a merael a chisel el babier . . . Me a klechelid er a Klekristiano a ousbech a tekoi er a chelsel. Ngdirrek el mla mekdubech a betok el omesodel a tekoi er a klechelid me a dirrek el berrotel el uldasu el omuchel a ultok.”

AIKA el tekoi ngkirel a ngerang? Tia el babier a milsaod el kirel a dirk mlo merael a chisel el klemeriarreng er a rechad me a tekoi el loruul el kirel aike el lebiltik el diak el merang el evangkelio, me a babier, me a chocholt er a melengel a 20 el dart el rak el mla er a Nag Hammadi me a lmuut el bebil er a basio er a Egipten. Aikaikid el babier me a lmuut el bebil el uai a teletelel a blechoel el lomekedong el kmo Gnostic me a lechub e ng Apocryphal. *

Ngmla er Ngii a Tekoi el Di Mle Berrotel e Metib?

Ngar er a taem el oumesingd el chad a oumededenger er a Biblia me a uleketmokl el klechelid, e aika el Gnostic me a Apocryphal a kora kmal ullechau a uldesuir a rechad. Aika el babier a mla er ngii a klou el ngedechii er a uldesuir a rebetok el kirel a osisecheklel a Jesus Kristus me a tekoi er a Klekristiano. Me ngua lolekoi a ta el babier el kmo: “Sel Evangkelio er a Thomas me aike el bebil er a apocryphal a mengedecheduch a rengrir a recheldebechel er a rechad el melemolem el merael el mo obdois er a chelecha el taem, el tir a rechad el blak a rengrir el osiik a tekoi er a klereng e ngdi ngdiak loumerang a klechelid.” Me a uldasu a kmo ngdi chelsel a Brazil e “ngngar er ngii a bekord el 30 el cheldebechel er a rechad el klaumerang er tir a ultuil er aika el Apocryphal.

Sera lebetik aika el babier e ngsilisichii a tekoi el kmo sera ongeua el dart el rak, e a Ikelesia er a Katolik a mle berrotel e tilbir el mo omart a klemerang el kirel a Jesus, me a dirrek el bebil er a tekoi er a klengar er ngii el mlocholt er aika el Apocryphal a lurreked, me a dirrek el ike el kleuang el Evangkelio el debetik er a chelsel a Biblia er a chelecha el taem a lengilodech. A Elaine Pagels, el sensei er a klechelid a melekoi el kmo: “Ngmocha sebechel el bleketakl a osenged er a kmo sel domekedong er ngii el Klekristiano me aike el dedangch el kmo ngsiukang er a Rekristiano, a mera er ngii a di omtechei er a di telkib el klemedengei el mlengai er aike el derta el mlengilt el babier, er a delongelel a kmal betok el babier el omeskid a chouaisei el klemedengei.”

Me ngngar er a uldesuir a rechellimosk, el uai a Pagels, e a Biblia a diak el di el tiakid a chimo el uchetemel a klaumerang er a Rekristiano, e le ngngar er ngii a lmuut el bebil er a sebeched el ousbech el uai aike el Apocryphal. El di ua tiang, a prokuram er a BBC el dai er ngii a Berrotel el Tekoi er a Biblia, er a suobel el “A Mera el Maria er a Magdala” a melekoi el kmo a Apocryphal a mesaod er a Maria er a Magdala el leko “ngsensei e omekrael er a rebebil er a redisaiplo er a tekoi er a klereng. Ngika el dil a diak el di el disaiplo; e ngbai apostol el mo er a rechapostol.” Me a lolekoi el kirel tia el leko ngngerechelel a Maria er a Magdala el ngar er a O Estado de S. Paulo, el simbung er a Brazil, e a Juan Arias a milluches el kmo: “Chelecha el sils e a rokui el tekoi el dodengei a rullid el mo oumerang el kmo a Klekristiano er a irechar el lulechelii a Jesus, a mle oumesingd el melisiich a tekoi el kirir a redil, e le aike el kot el ikelesia er a obliil a mla er a rekeblirir a redil, me ngtir a mle prist e bisop er ngii.”

Ngar er ngii a rebetok el omes aike el Apocryphal el kuk bai klou a klisichel er a Biblia. Engdi tia el tekoi a mlo uchul a bebil er a ker el mlukdubech el kmo: Aika el Apocryphal ngmera el rredemelel a dotuil a klaumerang er a Rekristiano er ngii? Sel sekum a tekoi el lolekoi a mo bleketakl el omtok a osisechakl er a Biblia, e ngngera er ngii a bo doumerang er ngii, ng Biblia me a lechub e ng Apocryphal? Ngmera el mla er ngii a di mle berrotel e metib el tekoi er a eua el dart el rak el mlo orreked aika el babier me ngdiak el tobed e mo melodech aike el eua el Evangkelio el mo oltobed a meklou a ultutelel el tekoi er a chelsel el kirel a Jesus, me a Maria er a Magdala me a lmuut el bebil? A bo lemonger aika el ker, e ka me bo domes er a ta er aike el eua el Evangkelio er a Biblia, el Evangkelio er a Johanes.

Olechotel el Mlengai er a Evangkelio er a Johanes

A ta er a kmal klou a ultutelel el tedebechel a Evangkelio er a Johanes a lebiltik er ngii er a Egipten er a uchelel a 20 el dart el rak el dodengelii er a chelechang el Papyrus Rylands 457 (P52). Ngar er ngii er ngii a tekoi el debetik er a Johanes 18:⁠31-​33, 37, 38 er a Biblia er kid er a chelechang e uleketmokl el medechel er a John Rylands Library, el ngar er a Manchester, England. Tia sel kot el chuodel el tedebechel a Biblia el melluches el tekoi er a Grik, el bla lebetik er ngii. Te betok el chellimosk el sensei er a tekoi er a Biblia a oumerang el kmo tiang a milluches er a rak er a 125, el locha bekord dirk ngar er a 25 el rak er a uriul er a kodellel a Johanes. Sel mengasireng el tekoi a kmo a tekoi er a chelsel tia el babier a kmeed el kmal di osisiu ngii me a melluches el babier er a uriul. Tia el tekoi el kmo a uaisei el chuodel el utsusi er a Evangkelio er a Johanes a mla merous el mo lmuut er a Egipten, el lebiltik er ngii aika el tedebechel tia el babier, a melisiich er a uldasu el kmo a ungil el chais el oeak a Johanes, a mera el lulluches a Johanes er sera kot el dart el rak, el ua lolecholt a Biblia. Me a babier er a Johanes a mera el lulluches er ngii a chad el ulemes a tekoi el dilubech.

Ngar er a kuk bitang, e a Apocryphal a rokui el melluches er a chelsel a ongerung el dart el rak el mei, me ngmesaod a tekoi el dilubech er a uriul er a bo el chib a dart el rak me a derengel. Te ngar er ngii a rebebil er a remellomes a rengrir el chad el omtok el kmo aika el Apocryphal a melluches el ultuil er a mla er ngii el babier er a irechar me a lechub e ngsiukang, engdi chouaika el tekoi a diak a mera el olechotel. Me seikid e ngmelemalt a doker el kmo, Kau ke otilii a klaumerang er kau er a ngera er ngii, ngtekingel a chad el ulemes a tekoi el dilubech me a lechub a rechad el kiliei er a dart el rak er a uriul er a ledubech ngii el tekoi? Ngkmal bleketakl a nger er tiang. *

E kuk mekerang sel tekoi el kmo aika el Evangkelio er a Biblia a mlengodech me bo el sebechir el orreked el diak el oltobed a bebil er a tekoi el mla er ngii er a klengar er a Jesus? El ua tiang, ngar er ngii a ngii di el olechotel a kmo a Evangkelio er a Johanes a mlengodech er sera eua el dart el rak me bo el uchul e lobart a mera el mla er ngii el tekoi? A bo donger er tia el ker, e ngkired el melatk er tia el tekoi el kmo, a ta er aike el meklou a ultutelel el babier el lulluusbech er ngii el uchetemel a omelechesel tia el Biblia er a chelecha el taem a mle Vatican 1209, el babier er a eua el dart el rak. Me a lsekum a Biblia er kid a ngar er ngiii er ngii a omelodech el mleketmokl er a eua el dart el rak, e aikaikid el omelodech a dirrek el sebeched el mes er a chelsel tia el Vatican 1209. Me ngdmeu a rengud e le ngngar er ngii a lmuut el ta er a babier, el Bodmer 14, 15 (P75), er a rak er a 175 el mo er a rak er a 225, el ngar er ngii er ngii a oumesingd er a babier er a Lukas me a Johanes. E a remellomes a rengrir el chad er a omesubel a Biblia a melekoi el kmo a tekoi el lolekoi tia el babier a kmeed el di osisiu ngii me a Vatican 1209. Me ngbelkul a kmo, ngdimlak a kltukl el meklou el omelodech el merruul el mo er aika el Evangkelio el ngar er a Biblia, e tia el tekoi a sebeched el meketeklii el ousbech er a Vatican 1209.

Ngdiak a olechotel, el babier me a lechub e ngii di el ngerang, el kmo a babier er a Johanes me a lechub aike el bebil er a Evangkelio a mlengodech er a eua el dart el rak. A uriul er a lomes aike el derstelkib el babier el lebiltik el ngar er a Oxyrhynchus, Egipten e a Dr. Peter M. Head, er a Cambridge University, a milluches el kmo: “A bleketakl el omesodel a kmo aika el babier a di melisiich aike el tekoi el llechukl er a uncials [aikang aike el babier el melluches er sera ongeuang el dart el rak el di uluusbech a meklou el llechukl] el ngii a rullii a uchetemel sel oidel a Biblia el tekoi er a Grik el dousbech er ngii er a chelecha el taem. Ngdiak a ngerang er a chelsel tiang el ousbech er a cherrungel el beches el klemedengei el kirel aike el di mla motobed el tekoi er a Beches el Testament.”

Me a Leuaisei e Kede Kmo Ngerang?

Aike el kleuang el Evangkelio el ngar er a Biblia, el Matteus me a Markus me a Lukas me a Johanes, a lekilengei er a delongelir a rokui el Kristiano el kesengil e ngulemuchel er a melengel a ongerung el dart el rak. A Kristiano el chad er a omeluches er a Siria, el Tatian, a mle blechoel el ousbech er a Diatessaron (el tekoi er a Grik el belkul a kmo “oeak aike el euang”), el melluches er a delongelel a rak er a 160 el mo er a rak er a 175, a ngiluu a uchetemel aike el eua el Evangkelio er a Biblia e dimlak a ngii di el Gnostic el “evangkelio” el lousbech er ngii. (Momes er a baks el kmo “A Omesebechakl er Aike el Evangkelio el Mla er Ngii er a Uchei.”) Ngdirrek el utebengall a tekoi el ledilung a Iranaeus er a ulebongel er a ongerung el dart el rak. Ngmellekoi el kmo ngar er ngii a kmal di kleuang el Evangkelio, el di uai a beluulechad el di obii el eua el saus me a di ngar er ngii a eua el uchul a eolt. Me alta aika el okesiul a sebechel el mo kerioll, engdi sel tekoi el lullekoi er ngii a melisiich er a uldasu el kmo, ngdi mla er ngii a kleuang el Evangkelio er a Biblia er seikid el taem e merekong.

Aika el rokui el tekoi el mla mesaod, ngngera ngolecholt? Ngolecholt el kmo sel oidel a Biblia el tekoi er a Grik el lousbech er ngii a Rekristiano er a chelecha el taem, el uldimukl er ngii aike el kleuang el Evangkelio, a millemolem el dimlak a meklou el omelodech el mo er ngii er sera ongerung el dart el rak el mei. Ngdiak a mesisiich el uchul me doumerang el kmo ngmla er ngii a berrotel el omelib er a chelsel a ongeua el dart el rak el mo melodech me a lechub e lorreked me lak lemotobed a ngii di el tedebechel a Bades el mlukreng er a Dios. Ngbai, a chellimosk er a Biblia el Bruce Metzger a milluches el kmo: “Ngar er a ulebongel er a ongerung el dart el rak . . . e a klou el kltang er a uldasu el kirel a oumesingd er a Beches el Testament a mlo er ngii er a delongelel a betok el kakerous e berberiid el ongdibel er a ruumerang el dimlak di el ngar er aike el beluu el meliuekl er a debel a Mediterranean, e ngdirrek el ulemerk er a Britain el mo lmuut er a Mesopotamia.”

A apostol el Paulus me a Petrus a millisiich er a klemerang er a Tekingel a Dios. Tir el terung a dul mle mesisiich el mengelechel er a rekldemir el Kristiano me lak lekengei me a lechub e bo el loumerang a kuk ngodech el tekoi er aike el bla lemosisechakl er ngii. El di ua tiang, a Paulus a milluches el mo er a Timoteus el kmo: “Timoteus, mongkar a ikel tekoi el mloterekokl er kau. E momekiai a delebeseaol el diak a blkul cheldecheduch ma klaititekangel el lomngakl el kmo klemedengei, e alechub e ngklsuul, ar bebil rar chad chobekella er ngiil leko ngklemedengei, me tieta ra kloumerang.” E a Petrus a dilu el kmo: “Sera ki mosubed er kemiu ra klisichel ma ltel a Rubak er kid el Jesus Kristus, e ngdimlak ki mousbech a melolaok el delbochel cheldecheduch, ele ngkemam a ulemes a medemam er sel klisichel a klebkellel.”​—1 Timoteus 6:​20, 21; 2 Petrus 1:⁠16.

Ngbetok el dart el rak er a mla me mong, e a profet el Isaia a mlukreng el mo melekoi el kmo: “Choi, a chudel a mo moalech ma bung a mechimetemet, ngdi tekingel a Dios er kid a kmal diak bo le metom!” (Isaia 40:⁠8) Me kede oba ulterekokl el reng el kmo Ngike el ulemekreng er a omelechesel a Chedaol el Llechukl a sebechel el omekerreu er ngii er a klemengetel a reksi er a klechad me bo el sebechir el “mosobel a rokuil chad e bo lodenge klemerang.”​—1 Timoteus 2:⁠4.

[Footnote]

^ A “Gnostic” me a “Apocryphal” a mlengai er a tekoi er a Grik el belkul a kmo “berrotel el klemedengei” me a “ungil el blart.” Aika el tekoi a lousbech el melutk el mo er aike el babier el lullasem el meluches el omekesiu aike el Evangkelio, me a Rellir, me a babier me a chocholt el ngar er sel oidel a Biblia el tekoi er a Grik.

^ A ta er a merengelel a kmo aika el Apocryphal a di mekesai a utsusi er ngii el medechel. Sel Evangkelio er a Maria er a Magdala el dullekoi el kirel er a uchei a di ngar er ngii a teblong el mekekerei el tedebechel me a chimong el kemanget el tedebechel el tekoi el ngar er a chelsel a dibus a tedobech er aike el mle kot el llechukl er ngii. E ngii el rokui el tedebechel me ngdirrek el ngar er ngii a kltukl el klekakerous er a tekoi el lolekoi.

[Blurb el ngar er a 9 el llel]

The Papyrus Rylands 457 (P52), a dertelkib el babier er a Evangkelio er a Johanes el milluches er a rak er a ongerung el dart, el di mle lluich me a tela el rak er a uriul er a kot el omelechesel

[Baks el ngar er a 11 el llel]

A Omesebechakl er Aike el Evangkelio el Mla er Ngii er a Uchei

Ngar er a uchelel a reksi er a Klekristiano, e a rulemtok a millekoi el kmo aike el Evangkelio el mle ketouch a dimlak el sebeched el otuil a klaumerang er kid er a tekoi el lolekoi. A Kristiano el chad er a omeluches er a Siria el Tatian (el chad er a bekord el 110 el mo er a 180 C.E.) a mlo mesebechakl a Evangkelio. Ngulemdasu el kmo a ngii di el bleketakl el kora ua leketouch el tekoi a mo diak a lsekum aika el Evangkelio a mo ungil el modak e murachem a tekoi er ngii el di mo chimong el diak el kleuang.

Me a Tatian a mlo omuchel el mengetmokl el kirel a chouaisei el odekial aika el babier. Ngdiak el bleketakl el kmo a tekoi el lulluches ngmle tekoi er a Grik me a lechub e ngmle tekoi er a Siria. Engdi a bekord el rak er a 170 er a taem er kid, e a Tatian a rirekir a urerel el lodengelii a rechad er a chelechang el kmo Diatessaron, el tekoi er a Grik el belkul a kmo “oeak aike el euang.” Ngera me ngkirem el mo semeriar er a chouaitia el dimlak el mlukreng el babier?

Ngar er a ongeteruich me a etiu el dart el rak, e a rumtok a mlo omuchel el oldubech er a uldasu el kmo ngdimlak a ta el Evangkelio el melluches er a uchei er a ongerung el dart el rak, me seikid e ngdiak a kmal kerresel er a reksi. Engdi aike el mle llechukl el babier er a irechar el kirel tia el Diatessaron el lebiltik er a uriul er seikid el taem, a meskid a ulterekokl el olechotel a kmo aike el eua el Evangkelio​​—e kmal di ikeikid el kleuang e merekong​​—a bla bo lodengei a rebetok el chad e mla kongei er ngii el kmo ngta er a mleketmokl el babier er a melengel a ongerung el dart el rak.

Sera lebetik er a Diatessaron me aike el tekingir a rechad el kirel el mle llechukl el ngar er a Arabic, Armenian, Grik, me a Latin e ngrirellii a sensei er a Biblia el Sir Frederic Kenyon el mo meluches el kmo: “Aikaikid el babier el lebiltik a kol mocha sebechel el oriid a ngii di el klaumededenger er a kmo ngerang a Diatessaron e meketeklii el kmo ngbekord ngar er a rak er a 170 e aike el kleuang el Evangkelio el ngar er a Biblia a dimlak a omtok el kmo ngmle mesisiich er a ngii di el omelekoi me a lechub e ngbabier el mesaod er a klengar er a Osebeled.”

[Siasing el ngar er a 10 el llel]

Vatican 1209

Sel babier el Vatican 1209 el melluches er a ongedei el dart el rak el llechukl er a bab a ochotii el kmo ngdimlak a mengodech el tekoi er a chelsel aike el Evangkelio

[Credit Line]

Ngmlengai er a babier el Bibliorum Sacrorum Graecus Codex Vaticanus, 1868

[Chart/​Siasing el ngar er a 8 el llel]

(A lsoam el omes er ngii, e momes er a babier)

“c.” a kirel a tekoi el “circa” me a lechub e “ngbekord.”

33 C.E.

Jesus a mad

c. 41

Matteus a melluches

c. 58

Lukas a melluches

c. 65

Markus a melluches

c. 98

Johanes a melluches

125

Rylands 457 (P52)

c. 140

Omelechesel a Apocryphal a ulemuchel

c. 175

Bodmer 14, 15 (P75)

Ongeuang el Dart el Rak el

Vatican 1209

[Siasing el ngar er a 11 el llel]

Tatian

[Siasing el ngar er a 11 el llel]

Diatessaron in Arabic

[Credit Line]

© Tirke el oungerachel er a Chester Beatty Library, Dublin