TATAN wañupusqanta yuyarispa Mike nin: “Llakiyniyta pakaykunaypaq tanqasqajina sientekuq kani”, nispa. Mikeqa qharijina llakiyninchikta pakaykuna kasqanta yuyarqa. Chaywanpis chayta yuyaspa pantachkasqanta reparakurqa. Chayrayku imaynachus llakiy kasqanta yachaspa, amigonpa abuelon wañupuptin, imatachus ruwananta yacharqa, pay nin: “Manachus llakikuymanta yachayman karqa chayqa, wasanpi laqʼarispa: ‘Qharijina aguantakuy’, nispa niyman karqa. Chaywanpis kunanqa makinmanta japʼiykuspa nirqani: ‘Ama llakiyniykita pakaykuychu, imaraykuchus chayqa llakiyniykita atipanaykipaq yanapasunqa, ñuqa ripunayta munanki chayqa ripusaq, qhipakunayta munaptiykitaq qhipakusaq, chaywanpis ama manchachikuychu llakiyniykita rikuchiyta’”.

MaryAnnepis, qusan wañupusqanrayku, tanqasqajina llakiyninta pakaykunanta yuyasqa. Pay nin: “Wakkunapis mana ñuqajina waqanankupaq, mana waqarqanichu. Chaywanpis tiempo pasasqanmanjina llakiyniyta pakaykusqayqa, ni imapi yanapawasqanta repararqani. Sumaqta tʼukurispa: ‘Waqayta munanki chayqa, waqay. Amataq aguantakuychu’, nispa nikurqani”.

Mikewan, MaryAnnewanqa, llakiyninchikta mana pakaykunanchikta niwanchik. Chay nisqankuqa allin, imaraykuchus ajinamanta sunquchakuyta tarinki. Llakiyniykita rikuchisqaykiqa, mana anchata llakikunaykipaq yanapasunkiman. Llakiyniykita entiendesqayki, rikuchisqayki, imaraykuchus llakisqa kasqaykita yachasqayki ima, manaña anchata llakikunaykipaq yanapasunqa.

Chaywanpis, mana tukuychu kikinta llakikunku. Kaymantajinalla wañuqpa familiaresninqa, mana unayta unquspa wañupuqpa familiaresninjinachu llakikunku. Llakiyninkuta pakaykuqkunaqa, unqunkuman chayri mana allinta yuyaytapis atinkumanchu. Llakiyninchikta rikuchinaqa, astawan sumaq. ¿Imaynatá? Biblia yuyaychawanchik.

Llakiyninchikta wakkunaman willarikuspa. Chunka wawasnin wañupusqankumanta, wak llakiykunata ñakʼarisqanmanta ima, Job nirqa: “Sonqoyqa kay jina kawsaymanta saykʼusqaña kashan. Tukuy llakiyniymanta parlarisaj; atisqayta parlasaj llakiy kawsayniymanta”, nispa (Job 1:2, 18, 19; 10:1). Jobqa, llakiyninta mana pakaykuyta atillarqachu. Chayrayku llakiyninmanta wakwan ‘parlarinan’ karqa. Kaytaq kay rimaywan  kikinchakun: “Llakiyniyki pisiyananpaq wakwan parlariy”.

Chaywanpis pacienciawan, khuyakuywan uyarisuq chiqa ‘kawsaqiykiman’ llakiyniykita willarikuspaqa, sunquchakuyta tariwaq (Proverbios 17:17). Llakiyniykimanta waqaspa willarikusqayki, imaynachus sientekusqaykitapis nisqaykiqa, llakiyniykita atipanaykipaq yanapasunqa. Pichus uyarisuqqa, llakiyniykita atipanaykipaq, imaynatachus paypis llakiyninta atipasqanta willarisunkiman. Juk mama, wawitan wañupusqanmanta llakisqa kachkaspa, wak mamawan llakiyninmanta parlarisqan, imaynatachus llakiyninta atipananpaq yanapasqanmanta nin: “Wak mamapis, ñuqaqpatajina wawitan wañupusqanmanta llakisqa kachkaspa, llakiyninta atipasqanta yachayqa, llakiyniyta atipanaypaq kallpachawarqa”.

Llakiyniykimanta parlay, ¿astawanchu llakichisunki? Davidqa, Saúl, Jonatán ima wañupusqankumanta, may llakisqa kachkaspa, llakiyninta rikuchinanpaq juk llakiy takiyta qillqarqa, chaytaq kay iskay kaq Samuelpi qillqasqa kachkan (2 Samuel 1:17-27; 2 Crónicas 35:25). Achkha runasqa llakisqa kachkaspa, Davidjina qillqaspa llakiyninkuta rikuchinku, chaytaq paykunapaqqa atinankupaqjinalla. Juk viudaqa, imayna llakisqachus kachkasqanmanta qillqasqa, chay qillqasqantataq watiqmanta ñawirisqan sunquchasqanta nin.

Wakkunawan llakiyniykimanta parlarisqayki chayri qillqasqaykiqa, llakiyniyki pisiyananpaq yanapasunqa. Chantapis mana allin yuyaykunata sutʼinchawaq. Juk llakisqa mama nin: “Qusaywan, ñuqawanqa, imaynatachus wak qhariwarmis, wawitanku wañupusqanrayku divorciakusqankumanta parlaqta uyariq kayku, manataq chay ñuqaykutapis pasanawaykuta munaqchu kayku. Sapa kuti phiñanakuspa chayri iskayniyku juchachanakuspaqa, chay chʼampayniykuta allinchanaykukama parlaq kayku. Chayta ruwasqaykutaqsina astawan jukchasqa kanaykupaq yanapawarqayku”. Llakiyniykita rikuchisqaykiqa, ichá wak runas, familiankumanta pillapis wañupusqanrayku mana qamjinachu llakiyninkuta rikuchisqankuta, llakikunku chaypis munasqankumanjina llakiyninkuta rikuchisqankuta, entiendenaykipaq yanapasunqa.

Llakiyniykimanta sunquchakunaykipaqqa, waqasqayki yanapallasunkimantaq. Biblia nin: “Uj tiempoqa tiyan waqanapaj”, nispa (Eclesiastés 3:1, 4). Mana ni jaykʼaq creerqanichu familianchikmanta pillapis wañupuptin, juk tiempo waqanapaq kasqanta. Llakiyninchikta waqaspa rikuchiyqa, llakiyninchikta atipanapaq may allinsina.

Juk sipas, maman wañupusqanrayku may llakisqa kachkaptin, chay llakiyninta atipananpaq juk amigan yanaparisqanmanta nin: “Amigayqa ñuqawanpuni kachkarqa. Ñuqawan parlaq, ñuqawantaq waqaq. Chayraykutaq llakiyniymanta parlaytaqa atillarqani, chaytaq ñuqapaqqa may allin karqa. Manataq waqaytaqa pʼinqakunaychu  karqa” (Romanos 12:15, ñawiriy). Chayrayku qampis waqayta mana pʼinqakunaykichu tiyan. Rikusqanchikmanjina, Bibliaqa, chiqa iñiyniyuq qharis, warmis chantá Jesucristo ima, mana pʼinqakuspalla, waqayninkuwan llakiyninkuta rikuchisqankuta willawanchik (Génesis 50:3; 2 Samuel 1:11, 12; Juan 11:33, 35).

Ichá tiempo pasasqanmanjinaqa, imayna llakiypichus tarikunaykita mana yachawaqchu. Ichapis mana suyasqallayki waqayta qallariwaq. Juk viudaqa sapa kuti mercadoman rantiq rispa (imatachus sapa kuti qusanwan ruwaq kanku chayta), imachus qusanman gustasqanta mana cuentata qukuspalla uqharispa, waqayta qallarisqanta reparakusqa. Chayrayku qam kikinwan pacienciakuy. Amataq waqayniykita ñitʼiykukuyta yuyaychu. Llakisqa kachkaspa waqasqaykiqa, mana saqrachu nitaq juchachu.

Rikusqanchikmanjina, wakinqa familiankumanta pillapis wañupusqanrayku, wañupunanpaq paykuna juchayuq kasqankuta yuyaspa, paykuna kikin juchachakunku. Jinata yuyasqankutaq, chiqa sunqu Jacobpa llakiyninta sutʼinchawanchik, paymanqa wawan Joseta ‘juk saqra animal’ wañuchisqanta yuyachirqanku. Jacobqa, wawan Joseta, hermanosnin allinchus manachus kachkasqankuta watukamunanpaq kachasqa. Chayraykutaq ichá Jacobqa, manchay llakisqa, kaykunata yuyayninpi nikuchkarqa: ‘¿Imaraykutaq wawayta sapallanta kacharqaniri? ¿Imaraykutaq saqra animalkuna, maypichus kachkanku chayman kacharqaniri?’, nispa (Génesis 37:33-35).

Ichá, familiaykimanta pillapis wañupunanpaq qam juchayuq kasqaykita yuyachkanki. Ajinata yuyasqayki chiqa chayri mana chiqa kaptinpis, familiamanta pillapis wañupuptin ajina sientekusqanchikta yachasqaykiqa, mayta sunquchasunkiman. Chaywanpis, ajina sientekusqaykitaqa mana pakaykunaykichu tiyan, manaqa wakwan chaymanta parlarisqayki allinniykipaq kanman.

Familianchikmanta pillapis wañupunanmantaqa, mana jarkʼayta atisunmanchu, imaraykuchus juk ‘tiempo chayamuptinqa, wakinpaq allin imas tiyan, wakinpaqtaq mana’, chaytataq mana qunqananchikchu tiyan (Eclesiastés 9:11). Chaywanpis  tukuy imata ruwasqaykiqa, paypaq allinninrayku karqa. Sutʼinchanapaq, mana ñawpaqmantapacha doctorman pusasqayki, ¿ninayanchu unqunanta chayri wañupunanta munasqaykita? ¡Mana! Chayrayku ¿nisunmanchu qam wañupunanpaq juchayuq kasqaykita? ¡Mana!

Juk mama, wawitan autowan saruchikuspa wañupusqanmanta, pay juchayuq kasqanta yuyayninmanta urqhunanpaq, imatachus ruwasqanmanta nin: “Kachasqayrayku ñuqa wañupunanpaq juchayuq kasqayta yuyarqani. Chaymantaraq ajina sientekusqayqa, mana allinchu kasqanta reparakurqani. Imaraykuchus tatanman sapallanta kachanayqa, mana juchachu karqa. Jinata wañupunanpaq mana ñuqachu juchayuq karqani”.

Ichá, ‘kaytapis, jaqaytapis ruwanay karqa’, nispa yuyanki. Chaywanpis pipis, ¿ninmanchu juk tata chayri juk mama, juk wawa, mana juchayuq kasqanta? Biblia yuyarichiwanchik: “Tukuyninchej ashkha kutita pantanchej. Pichus mana pantanchu parlasqampi chayqa, chaymá sumaj runaqa”, nispa (Santiago 3:2, Qheshwa Biblia; Romanos 5:12). Pantaq runa kasqaykita ama qunqakuychu. Imatachus ruwanayki karqa chaypi yuyasqaykiqa, mana wañupuqta kawsarichimunqachu, manaqa astawan llakichillasunqa.

Juchayuqpuni kasqaykita yuyaspaqa, llakiyniyki pisiyananpaq, manañataq juchachakunaykipaq Diospa perdonninta maskʼanaykipi yuyanaykiqa, astawan allin kanman. Salmista nirqa: “Señor, Tata Dios, juchastachus cuentaman churawaj chayqa, pitaj ñawpaqeykipi sayayta atinmanri? Qampi perdonta tariyku, jatumpaj qhawasqa kanaykipaj”, nispa (Salmo 130:3, 4). Imachus pasasqantaqa mana ni imaynamanta allinchawaqchu, chaywanpis juchaykimanta Dios perdonasunanta mañakuwaq. ¿Imatawan ruwawaq? Rikunchikjina Dios juchasta perdonasqanta yachaspa, ¿manachu qam kikinpis perdonakunayki kanman? (Proverbios 28:13; 1 Juan 1:9.)

Doctorespaq, enfermeraspaq, amigosniykipaq, wañupuqpaq ima, ¿phiñasqa kachkasqaykitachu yuyanki? Jinata yuyasqaykiqa mana saqrachu. Ichá llakisqa kachkasqaykirayku, wakkuna imatapis ruwasqanku chayri nisusqanku mayta phiñachisunkiman. Chay ruwasqankuta entiendesqaykitaq, mana anchata phiñakunaykipaq yanapallasunkimantaq. Juk qillqaq nin: “Imallamantapis usqhayllata phiñakusqaykita yachasqaykiqa, mana chay phiñakuyniykiwan atipachikunaykipaq yanapasunkiman”.

Phiñasqa kasqaykita rikuchisqaykiqa yanapallasunkimantaq. ¿Imaynatá? Mana maqanakuspachu. Biblia nisqanmanjina, phiñasqallapuni kayqa, mana allinchu (Proverbios 14:29, 30). Kʼachamanta uyarisuq amigoykiwan llakiyniykimanta parlarisqaykiqa, phiñakuyniykita ñitʼiykukunaykipaq yanapasunkiman. Wakintaqa phiñasqa kaspa, puriykacharisqanku, ejerciciosta ruwasqanku ima, phiñakuyninkuta ñitʼiykukunankupaq yanapan (Efesios 4:25, 26, qhawarillaytaq).

Wakman llakiyninchikmanta parlarisqanchik allin kaptinpis, paywan rabianchikta pagachikusqanchikqa, mana kikinchu willarikuywan kasqanta, yuyarina tiyan. Wakkunata, phiñakusqaykimanta llakiyniykimanta ima, juchachasqaykiqa, mana allillantaqchu. Llakiyniykita uyarisuqman, mana phiñakuspalla willarikuy (Proverbios 18:21). Kunanqa, pichus llakiyninchikta atipanapaq yanapayta atiwasqanchikta qhawarisunchik.

Biblia nin: “Tata Diosqa qayllallapi kashan salvanampaj juchallisqankumanta sonqonkuta nanachikojkunata, pikunachus manaña salvasqa kayta suyankuchu, chaykunata”, nispa (Salmo  34:18). Diosman qayllaykusqaykiqa, wak imasmanta nisqa, llakiyniykita atipanaykipaq yanapasunkiman. ¿Imaynamanta? Ruwayta atinaykipaqjina yuyaychaykunaqa, Bibliapi kachkan. Kawsayniykipi, Bibliap nisqanmanjinataq ruwasqaykiqa, llakiyniykita atipanaykipaq yanapasunkiman.

Chantá, ama ni jaykʼaq Diosmanta mañakuyta pisipaq qhawaychu. Biblia niwanchik: “Llakiyniykita Tata Diosman saqey. Payqa sinchʼita sayachisonqa. Payqa cheqan runata ni jaykʼaj urmajta saqenqachu”, nispa (Salmo 55:22). Kʼachamanta uyarisuq amigoykiman llakiyniykimanta parlarisqayki yanapasunki chayqa, ¡‘tukuy imapi sunquchaq Diosman’, sunquykimantapacha llakiyniykimanta parlarisqaykiqa, astawan yanapasunqa! (2 Corintios 1:3.)

Jinata mañakusqaykiqa, mana allin kanallaykipaqchu yanapasunqa, imaraykuchus Jehovaqa ‘mañakusqankuta uyariqjina’, kamachisnin sunqumantapacha mañakuptinkuqa, espíritu santonta qunanta nin (Salmo 65:2; Lucas 11:13). Diospa espíritu santon chayri Diospa Atiyninqa, ñawpaqman rinallaykipaqpuni yanapasunkiman, imaraykuchus chay ‘may sumaq atiyqa Diosmanta jamun’ (2 Corintios 4:7). Dios, chiqa kamachisninta, ima chʼampaytapis, llakiytapis atipanankupaq, sapa jukta yanapasqanta yuyarikuy.

Juk mama, wawitan wañupusqanrayku llakisqa kachkaspa, imaynatachus Diosmanta mañakusqan llakiyninta atipananpaq, yanapasqanmanta yuyarikuspa nin: “Tuta wasiykupi qhipakuspaqa, wawaykumanta yuyarikuspa mayta llakikuyta qallariq kayku, chayraykutaq Diosmanta yanapata mañakuq kayku. Qutuchakuyman, jatun tantakuykunaman ima, manaña wawitaykuwanchu rinaykuta yuyarikuspataq, mana anchata llakikunaykupaq mayta kallpachakuq kayku. Sutʼiyayta, llakiyniykuta mana atipanaykupaqjina kachkaspaqa, Jehovamanta yanapata mañakuq kayku. Manataq yachanichu imaraykuchus sapa wasiyman yaykuspa llakikusqaymanta, jina kachkaspataq Diosmanta yanapata mañakuq kani”. Kay mamaqa, Diosmanta yanapata mañakusqan may allin kasqanta nin. Qampis, ajinata ruwanki chayqa, Dios, ‘sunqu tiyaykuyninta sunquykiman churanqa, chaytaq sunquykita, yuyayniykita ima waqaychanqa’ (Filipenses 4:6, 7; Romanos 12:12).

Diosqa chiqamantapuni yanapasunqa. Apóstol Pablo nin: “Payqa sonqochawanchej tukuy llakiyninchejpi, noqanchejpis sonqochananchejpaj llakiypi, ñakʼariypi kajkunata”, nispa. Chiqamanta nisunman Diospa yanapayninqa, mana tukuy llakiyninchiktachu jukllapi chinkarpachinanta, chaywanpis ñawpaqman rinallapaqpuni yanapayta atiwanchik. Chaytaq mana ninayanchu mana waqanaykita chayri wañupuqta qunqapunaykita. Llakiyniykitaqa, atipayta atiwaq. Jinata ruwasqaykitaq wakkunata kʼachamanta, khuyakuywan uyarinaykipaq, yanapanaykipaq ima, yanapasunkiman (2 Corintios 1:4).