Nde na atënë so a tene ka na ngoi ti matanga ti Noël, Bible asara kua pëpe na tënë “awandara ota” wala “agbia ota” ti sara tënë ti azo so ague lani ti bâ Jésus na peko ti so a dü lo (Matthieu 2:1). Nde na so, na Évangile ti Matthieu, a sara kua na tënë ti grec magoi ti sara tënë ti azo so ague lani ti bâ Jésus so. Tënë ni so aye peut-être ti sara tënë ti azo so ayeke gi nda ti aye na lege ti atongoro nga na ambeni ye nde so andu magie. a Na yâ ti ambeni traduction ti Bible, a iri ala “azo ti gingo nda ti aye na lege ti atongoro” wala “amage.” b

•  “Amage” ni ayeke lani oke?

•  Eskê “amage” ni ayeke lani agbia?

•  Iri ti “amage” ni ayeke nyen?

•  Lawa la “amage” so aga abâ Jésus lani?

•  Eskê Nzapa la afa lege na “amage” ni so na lege ti “tongoro” ti Bethléhem?

 “Amage” ni ayeke lani oke?

 Bible afa ni ape, nga azo ayeke na apensé nde nde na ndö ti wungo ti ala. Ti gue oko na bakari Encyclopedia Britannica, “mingi ti azo so ayeke na mbage ti Asie atene so wungo ti amage ni ayeke bale-oko na use, me mingi ti azo so ayeke na mbage ti Europe nga na Amérique atene ti ala so ala yeke ota, peut-être ngbanga ti so Bible asara tënë ti acadeau ota so a ga na ni lani ti mû na molenge ni; a yeke aye tongana “lor, vuru dukane nga na myrrhe.” (Matthieu 2:11).

 Eskê “amage” ni ayeke lani agbia?

 Atâa so na ngoi ti Noël a tene ka so ala yeke agbia, mbeni tënë oko na yâ ti Bible afa ape so ala yeke agbia. Bakari so a iri ni Encyclopedia Britannica atene so a yôro tënë ni so na yâ ti mbaï ni angu ngbangbo mingi na peko ti so a dü Jésus, na a sara ni tongaso ti tene “a sara si mbaï ni anzere.”

 Iri ti “amage” ni ayeke nyen?

 Bible afa iri ti azo ti gingo nda ti aye na lege ti atongoro ni ape. Mbeni mbeti (The International Standard Bible Encyclopedia) atene so na yâ ti ambeni tere wala apande, a mû na ala iri ti Gaspard, Melchior nga na Balthazar.

 Lawa la “amage” so aga abâ Jésus lani?

 Azo ti gingo nda ti aye na lege ti atongoro ni ague lani peut-être ti bâ Jésus nze mingi na peko ti so a dü lo. E tene tongaso ndali ti so Gbia Hérode, so aye lani ti fâ Jésus, amû yanga ti tene a fâ amolenge-koli kue so ngu ti ala alondo na ngu use ti kiri na gbe ni. Lo fa ngu ni tongaso alingbi na asango so lo wara na mbage ti azo ti gingo nda ti aye na lege ti atongoro ni.​—Matthieu 2:16.

 Azo ti gingo nda ti aye na lege ti atongoro ni ague lani abâ Jésus pëpe na bï so a dü lo. Bible atene: “Na ngoi so ala lï na yâ ti da ni, ala bâ kete molenge ni na mama ti lo Marie.” (Matthieu 2:11). Ye so aye ti fa so sewa ni awara lani mbeni da ti lango dä awe na so Jésus angbâ lani pëpe na ngoi ni so mbeni bébé so alango na yâ ti ndo ti tengo kobe ti anyama.​—Luc 2:16.

 Eskê Nzapa la afa lege na “amage” ni so na lege ti “tongoro” ti Bethléhem?

 Ambeni zo apensé so a yeke Nzapa la atokua “tongoro” ti Bethléhem so ti fa lege na azo ti gingo nda ti aye na lege ti atongoro so ti tene ala wara Jésus. Bâ ngbanga ti nyen a yeke na lege ni ape ti tene tongaso.

•   “Tongoro” ni ague na azo ti gingo nda ti aye na lege ti atongoro ni kozo na Jérusalem. Bible atene: “Azo ti gingo nda ti aye na lege ti atongoro alondo na mbage ti est aga na Jérusalem. Ala tene: “Lo so a dü lo gbia ti aJuif so, lo yeke na ndo wa? Na ngoi so e yeke na mbage ti est, e bâ tongoro ti lo. Ni la, e ga ti ba li ti e na gbe ti lo.”​—Matthieu 2:1, 2.

•   A yeke Gbia Hérode, me pëpe “tongoro” ni la afa na azo ti gingo nda ti aye na lege ti atongoro ni ti gue na Bethléhem. Na temps so lo mä tënë ti “gbia ti aJuif,” Hérode agi ti hinga ndo so a yeke dü ande Christ so a sara tënë ti lo depuis so dä. (Matthieu 2:3-6) Na temps so lo mä a tene a yeke na Jérusalem, lo hunda na azo ti gingo nda ti aye na lege ti atongoro ni ti gue kâ, ti gi molenge ni na ti kiri ti fa peko ti aye ni na lo.

   A yeke tâ gï na pekoni awe la azo ti gingo nda ti aye na lege ti atongoro aga ti mû lege ti gue na Bethlélem. Bible atene: “Na peko ti so ala mä tënë ti gbia ni awe, ala mû lege ala gue. Bâ, tongoro so ala bâ lani tongana ala yeke na mbage ti est ayeke hon na devant ti ala, juska a luti na ndö ti ndo so kete molenge ni ayeke dä.”​—Matthieu 2:9.

•   Na peko ti so azo abâ “tongoro” ni, gbâ ti aye akomanse ti passé so azia fini ti Jésus na lê ti kuâ nga ye ti pekoni ayeke so a fâ gbâ amolenge senge senge. Na peko ti so azo ti gingo nda ti aye na lege ti atongoro ni aquitté Bethléhem, Nzapa agboto mê ti ala ti kiri na mbage ti Hérode ape.​—Matthieu 2:12.

 Hérode asara ye lani tongana nyen? Bible atene: “Hérode abâ so azo ti gingo nda ti aye na lege ti atongoro ahanda lo, lo sara ngonzo ngangu. Lo tokua azo ti fâ amolenge ti koli kue na Bethléhem nga na ando kue so ayeke na terê ni. Ala fâ amolenge so ngu ti ala alondo na ngu use ti kiri na gbe ni. Ala fâ ala alingbi na ngoi so Hérode wani adiko, ti gue oko na ye so azo ti gingo nda ti aye na lege ti atongoro afa na lo.” (Matthieu 2:16) Nzapa apeut ti sara mara ti mbeni sioni tongaso lâ oko ape.​—Job 34:10.