A sara ngu ngbangbo oko awe, amaseka-koli kutu na kutu adö yanga-da ti ala azia, ala gue ti tiri bira. Ala gue na nzerengo tere, nga tënë ti kodoro ti ala agbu bê ti ala. Na ngu 1914, mbeni zo ti Amerika so ague ti sara bira nga atene: “Tere ti mbi anzere ngangu ndali ti apendere ye so ayeke si ande na e.”

Me gi hio tongaso, nzerengo tere ti ala ni aga vundu. Zo oko apensé lani ape so gbâ ti aturugu so ague ti tiri bira ayeke ninga ngu mingi na Belgique nga na France. A si na mbeni ngoi, azo airi bira ni so “Kota Bira,” na laso, e hinga ni na iri ti kozo bira so amû sese kue.

Kozo bira so amû sese kue ayeke lani biani mbeni kota bira ndali ti gbâ ti asioni ye ti pekoni. Ambeni tondo afa so bira ni afâ azo kutu 10 tongaso, nga asara si ambage ti tere ti azo kutu 20 tongaso abuba. Me, mbeni ye so asara si bira ni abâ gigi ayeke ndali ti ambeni kota faute ti buba so akota zo ti komande ti akodoro ti Poto asara lani. Kpale ayeke lani na popo ti akodoro ti ala, me a kara ala ti leke ni. Ala zia si aye ni ague ngbii aga kota bira na popo ti ala. Mbeni ye nde so peut-être asara si a yeke tâ sioni mingi ayeke so “Kota Bira” ni achangé dunia kue na mbeni fason so andu e même laso.

Kozo bira so amû sese kue asungba ndali ti so azo ni abâ lani yâ ti aye ni nzoni ape. Mbeni mbeti (The Fall of the Dynasties—The Collapse of the Old Order 1905-1922) atene so akota zo ti akodoro ti Poto apensé lani ape so desizion so ala mû na ngu 1914 so ayeke gue ti ga mbeni kota kpale na ndo ti dunia kue.

Ayenga kete na peko ti so a fâ mbeni kota zo ti kodoro ti Autriche, akota kodoro ti Poto alï na yâ ti mbeni bira so ala ye ni lani ape. Alango kete na peko ti so bira ni ato nda ni, a hunda mbeni tënë na kozo gbenyon-gbia ti Allemagne, atene: “A sara tongana nyen si aye so kue aga tongaso?” Na vundu na bê, lo tene: “Mbi hinga ape.”

Akota zo ti komande so amû adesizion ti tiri bira ni ayeke lani na mbeni pensé kete ape na ndo ti ye so ayeke si na ngoi ti bira ni. Me, aturugu so ayeke na lê ti bira ni la si amä fion ni. Ala ga ti bâ so akota zo ti komande ti ala nga na akota zo ti nzapa ti ala ahanda ala nga so aturugu ti kota kamba ti ala azia ala na lê ti kuâ. Ala sara ni tongana nyen?

Akota zo ti komande atene lani so bira ni ayeke zi lege na mbeni fini dunia so ayeke nzoni ahon ti so ala yeke na yâ ni. Kozo gbenyon-gbia ti Allemagne atene lani, atene: “E yeke tiri ndali ti siriri so ayeke na yâ ti kodoro ti e. E yeke tiri ti bata aye ti kotara ti e nga ndali ti gigi ti kekereke ti e.” Ti dë bê ti azo, Woodrow Wilson, so ayeke président ti États-Unis ti ngoi ni kâ, atene so bira ni ayeke ti tene démocratie amû yâ ti dunia kue, na tënë ni so amû yanga ti azo kue. Nga na Angleterre, azo apensé lani atene a yeke duti “mbeni bira so ayeke kaï abira kue.” Andâ ala kue ahanda tere ti ala.

Akota zo ti nzapa ayeda lani na bira ni na bê oko. Mbeni mbeti (The Columbia History of the World) atene: “Amokonzi-nzapa so ala la ayeke fa tënë ti Nzapa apusu gbâ ti azo ti gue ti tiri bira. A sara si kengo tere amû ndo kue.” Ahon ti tene ala kaï tënë ti kengo tere ni, ala kiri ahuru gi wâ na gbe ni. Mbeni mbeti ni nde (A History of Christianity) atene so “akota zo ti nzapa aye lani gi ti yä tënë ti kodoro na nduzu ahon ti bâ tënë ti mabe kozo. Mingi ti ala afa so zo kue so ayeke Chrétien, lo doit gi ti tiri ndali ti kodoro ti lo. Ala pusu aturugu so ayeke aChrétien ti akodoro nde nde ti fâ tere na popo ti ala na iri ti Sauveur ti ala.”

Aturugu ti kota kamba atene lani na aturugu ti ala so bira ni ayeke ninga ape, nga ala yeke sö benda. Me a yeke ye so asi lani ape. Kete na pekoni, aturugu ni kue aluti, zo ti sö benda na ndo ti mba ti lo ayeke dä ape. Nga, gbâ ti aturugu ni atingbi na mbeni kpale so asara ala nzoni oko ape na so ayeke tâ ngangu mingi na ala ti girisa ni, a lingbi na tënë ti mbeni wasungo mbaï. Atâa so gbâ ti azo akui, aturugu ti kota kamba ni angbâ gi ti tokua aturugu ti ala na lê ti awato ti ala so ahonde tere ti ala na peko ti abarbelé nga so ayeke tokua gbâ ti alê ti ngombe na ndo ti awato ti ala. A sara si aturugu ni ake ti mä yanga ti akota zo ti ala.

Kozo bira so amû sese kue asara nyen na ndo ti azo? Mbeni mbeti afa peko ti tënë ti mbeni turugu ni, atene: “Bira ni . . . abuba li ti azo nga na sarango ye ti tere ti ala.” Biani, na peko ti bira ni, ambeni kota kodoro agirisa. Sioni bira so azi lege na mbeni ngoi so na yâ ni azo atuku mênë ti amba ti ala dä mingi ahon ti atanga ti angoi kue. A sara nga si asenge zo ti kodoro ayeke londo fadeso mingi na tere ti akota zo ti komande nga ala yeke sara agrève.

Bira so achangé dunia tongaso ngbanga ti nyen? A yeke mbeni ye so asi gi gbagburu tongaso? Akiringo tënë ni afa nyen na ndo ti kekereke ti e?