Olivétan​—„A man di ben abi sakafasi èn di vertaal” a Fransitongo Bijbel

Tapu 13 september 1540, skowtu ben e sukusuku sani na ini na oso fu Collin Pellenc. Na ini wan kamra di tra sma no ben sabi noti fu en, den feni wan tu papira nanga wan bigi buku. Di den luku a buku moro fini, dan den si taki na tapu a di fu tu bladzijde a sani disi ben skrifi: „P. Robert Olivetanus, a man di ben abi sakafasi èn di vertaal Bijbel.” A ben de wan Bijbel fu den Waldensen! Den grabu Collin Pellenc, den krutu en taki a ben e bribi sani di no ben e kruderi nanga den leri fu kerki, èn den bron en libilibi.

NA A ten dati, Lomsu Kerki na ini Fransikondre èn na tra presi na ini Europa ben e suku fu grabu Protestantsma fu di den ben wani tyari wan kaba kon na den „takru” leri fu den. Wan fu den Protestantsma disi ben de Guillaume Farel. A man disi di ben de fayafaya, ben de klariklari fu du ala san a man fu sorgu taki ala sma di ben e taki Fransitongo ben e poti bribi na ini den leri fu Maarten Luther, wan fesiman fu den Protestantsma. Farel, di ben de fu a distrikt Dauphiné na zuid-owstusei fu Fransikondre, ben sabi taki wan prenspari fasi fa sma ben kan abi krakti tapu a denki fu trawan, na te den ben e gebroiki sani di ben druk na tapu papira. Fu man du san a ben abi na prakseri, dan a ben abi pamflet fanowdu, sosrefi traktaat, nanga Bijbel. Ma pe a ben o feni a moni fu pai gi den sani dati? A bosroiti fu go suku yepi na den Waldensen, wan kerki grupu di no ben e wroko makandra nanga den tra bigi kerki èn di ben e preiki a Bijbel boskopu fayafaya.

Wan konmakandra fu kerki fesiman di hori na Chanforan

Mindri mun fu september 1532, den domri fu den Waldensen hori wan konmakandra na Chanforan, wan pikin dorpu krosibei fu Turijn, na ini Italiakondre. Wan tu yari kaba, den Waldensen nanga den fesiman fu den Protestantsma ben e taki nanga makandra fu spesrutu tori. Na so a du kon taki Farel nanga difrenti trawan kisi kari fu kon na a prenspari konmakandra di ben o hori. Den Waldensen ben wani sabi efu den leri fu den ben e kruderi nanga den sani di Luther nanga den disipel fu en ben e preiki. *

Na Chanforan, Farel ben man overtoigi den kerki fesiman fu di a ben de wan bun takiman. Di den domri fu den Waldensen sori en den owru Bijbel di den ben skrifi nanga anu èn na ini a tongo di den ben e taki, dan den sani di a taigi den meki taki den ben de klariklari fu pai den kostu fu druk wan Fransitongo Bijbel. Tra fasi leki a Bijbel fu Lefèvre d’Étaples di ben druk na ini 1523 èn di ben vertaal komoto fu wan Latijntongo Bijbel, a Bijbel disi ben musu vertaal komoto fu a Hebrewtongo nanga a Grikitongo. Ma suma ben o man du a wroko disi?

Farel ben sabi wan man di ben man du a wroko. A ben nen Pierre Robert, ma sma ben sabi en leki Olivétan. * A yonkuman disi ben de wan leriman di ben gebore na ini a kontren fu Picardy na noordsei fu Fransikondre. Olivétan di ben de wan neef fu Johannes Calvijn, ben de wan fu den fosi Protestantsma èn sma ben man frutrow en. A ben tan wan tu  yari tu na ini Straatsburg, pe a ben e studeri den tongo di Bijbel ben skrifi na ini.

Neleki Farel nanga furu trawan, Olivétan ben lowe go kibri na Switserland. Den mati fu en ben begi en fu teki a vertaal wroko na en tapu. A weigri wan tu leisi, ma te fu kaba a teki a frantwortu na en tapu fu vertaal a Bijbel „komoto fu a Hebrewtongo nanga a Grikitongo go na ini Fransitongo”. Na a srefi ten, den Waldensen gi bun furu moni so taki sma ben kan druk a Bijbel.

Wan bigi tyalensi

Na a bigin fu 1534, Olivétan go tan en wanwan na den Alpbergi, pe a bigin vertaal a Bijbel. Den buku di a ben abi drape ben de leki en „leriman”. Ibri sabiman fu a ten disi ben o dyarusu na en tapu fu di a ben abi so furu prenspari buku. Fu eksempre, a ben abi a Bijbel na ini Siriatongo, na ini Grikitongo, èn na ini Latijntongo. A ben abi sosrefi sani di Dyu leriman ben skrifi fu Bijbel, buku di ben e sori fa fu skrifi èn fa fu gebroiki a tongo fu den Kaldeyasma, nanga furu tra buku. San moro prenspari, na taki a ben abi wan Hebrewtongo Bijbel di ben tyari kon na doro na Feneisia.

Olivétan ben vertaal a pisi fu Bijbel di sma sabi leki a Nyun Testamenti komoto fu a Fransitongo vertaling fu Lefèvre d’Étaples. Ma furu leisi, a gebroiki a Griki Bijbel tu di a sabiman Erasmus fu Bakrakondre ben meki. Nofo tron Olivétan ben e gebroiki wortu di no ben e horibaka gi den denki fu a Lomsu Kerki, so taki a kerki no ben o abi so furu makti moro na tapu sma. Fu eksempre, a ben gebroiki a wortu „opziener” na presi fu a wortu „beskopu” èn a wortu „gemeente” na presi fu a wortu „kerki”.

Olivétan ben de nomonomo fu vertaal ibri wortu fu a Hebrewtongo te a ben o vertaal a pisi fu Bijbel di sma e kari na Owru Testamenti. A ben de wan bigi tyalensi gi en fu vertaal a Hebrewtongo go na ini Fransitongo. Gi en a ben de neleki a ben e leri wan pikolet fu singi leki wan popokai.

Olivétan kon si taki a Tetragrammaton, noso den fo letter fu a nen fu Gado, ben skrifi dusundusun leisi na ini den fositen Hebrew buku fu Bijbel. A bosroiti fu vertaal a nen dati leki „A Têgowan”. Bakaten, den wortu disi ben de fu feni furu leisi na ini tra Fransitongo Bijbel. Ma na difrenti presi a ben skrifi a nen „Yehovah”, soleki fa wi kan si dati na Eksodes 6:3.

A moi fu sabi taki na tapu 12 februari 1535, Olivétan meki bekènti taki a ben klari nanga a wroko fu en. Te yu luku en bun, dan a wroko disi ben teki pikinmoro wán yari! Soleki fa a ben taki, dan „wan heri pisi ten kaba, en wawan ben tyari a hebi frantwortu fu a vertaalwroko”. Sobun, wi kan frustan taki na ini a pisi ten fu 1534 nanga 1535, a ben e wroko fayafaya èn a du a wroko dati finifini. Olivétan ben taki nanga sakafasi: „Mi du ala san mi man.” A wan-enkri sani di ben musu pasa ete, na taki den ben musu druk a fosi Fransitongo Bijbel di ben vertaal na a fasi fa den owruten tongo fu Bijbel ben e tyari sani kon na fesi.

Na ini a wrokokamra fu Pirot

Wan tra sma di yepi nanga a wroko, na Pierre de Wingle, di sma ben sabi leki Pirot Picard. A man disi ben de wan mati fu Farel èn sosrefi wan Protestantsma di ben e druk buku. Fu di a Lomsu Kerki ben e tanteri en, meki a lowe gowe libi Lyon, èn na ini 1533 a go tan na Neuchâtel, na Switserland. Nanga a moni di a ben kisi fu den Waldensen, a bigin druk bun furu sani di ben e krutu den leri fu a kerki. Fu eksempre, na ini a wrokokamra fu en den meki pôster di ben e krutu den kerki seremonia pe sma ben e memre a dede fu Krestes. Sonwan fu den pôster disi ben doro a Lomsu Kownu Frans I fu Fransikondre.

Agen de Wingle bigin drai a drukpers fu en, ma disi leisi a ben o druk wan Bijbel! Fu man du a  wroko moro esi, wan grupu fu fo noso feifi wrokoman ben e wroko na ibriwan fu den tu masyin fu seti den letter èn fu druk den papira. Te fu kaba, „na tapu 4 yuni 1535,” de Wingel poti en nen na tapu wan fu den bladzijde na a bigin fu a Bijbel, fu sori taki na en ben druk a buku disi. Leki bigin wortu fu a Bijbel, Olivétan skrifi taki a ben du a wroko disi gi den pôti bribiman di „ben e kisi kwinsi èn di ben lasi-ati” leki bakapisi fu „falsi gwenti”.

Di a Bijbel ben klari, dan sma ben breiti srefisrefi nanga en. A Fransitongo Bijbel disi ben de makriki fu leisi èn fu frustan. A ben skrifi nanga moi letter èn den sani di ben skrifi na tapu den bladzijde ben seti na ini tu faki. Boiti dati, a Bijbel ben prati na ini kapitel nanga paragraaf. Den sani di skrifi na seisei fu den bladzijde e sori krin taki Olivétan ben de wan koniman di ben man vertaal bun. Boiti taki sani ben skrifi na a bigin fu sonwan fu den kapitel, tra sani ben skrifi tu na ini a Bijbel fu tyari spesrutu tori kon na krin, sosrefi lijst fu nen nanga tra sani, nanga puwema. Ala den sani disi ben e meki a Bijbel moro moi. Na bakasei fu a Bijbel, a skrifi na wan aparti fasi taki „na den Waldensen di e preiki a bun nyunsu, meki taki sma kan abi a Bijbel disi”.

Wan kefalek bun Bijbel di no seri so furu

Fosi, sma ben e wisiwasi a Bijbel fu Olivétan, ma now ala sma e si a Bijbel dati leki wan kefalek bun Bijbel di wan koni sabiman meki. Boiti dati, dri hondro yari langa, sma gebroiki a Bijbel disi fu meki difrenti Protestant Bijbel.

Aladi sma ben druk pikinmoro 1000 kopi fu a Bijbel fu Olivétan, toku furu fu den no ben seri. Dati ben kon fu di wan bun fasi no ben de fu seri den Bijbel disi èn fu di a Bijbel ben druk na wan ten di a Fransitongo ben e kenki esi-esi. Boiti dati, den Bijbel ben bigi èn den ben e wegi 5 kilo. Dati meki a no ben makriki gi domri fu tyari den go nanga den na tra presi èn a no ben makriki tu gi sma fu leisi en kibrikibri.

Soleki fa wi leisi na a bigin fu na artikel, sma ben feni wan fu den Bijbel disi na ini na oso fu Collin Pellenc na Fransikondre. Ma disi no ben wani taki dati furu fu den Bijbel disi ben seri. Na ini 1670, pikinmoro 150 yari baka dati, wan bukuwenkri na ini Geneve, ben e seri wan fu den Bijbel dati ete.

„A no abi wan nen èn a no de fu nowan presi”

Baka di Olivétan klari a wroko fu en, sma no yere noti moro fu en. A tyari kenki kon na a Nyun Testamenti èn na difrenti pisi fu na Owru Testamenti fu a Bijbel di a ben meki, ma a no skrifi en trutru nen na a bigin fu a buku. A ben e gebroiki furu ten tu fu du wan tra sani di a ben lobi, dati na fu gi sma leri. Fu di a ben de wan leriman di ben lobi denki dipi fu sani, meki a tyari wan tu kenki kon na ini a buku fu en di nen Instruction for Children (Sani di pikin musu leri). A buku disi ben e leri yonguwan fa den musu tyari densrefi. A ben e leri den tu fu leisi Fransitongo nanga yepi fu Bijbel tori. Wan fu den tra nen di a ben teki na Belisem de Belimakom, san wani taki „A no abi wan nen èn a no de fu nowan presi”.

Olivétan dede na ini 1538 di a ben abi sowan 30 yari. A kan taki a ben de na ini Rome na a ten dati. Wan tu sma nomo na ini a ten disi sabi o furu a yongu skrifiman disi du fu meki taki sma abi wan Fransitongo Bijbel. Wanwan leisi nomo en nen de fu feni na ini wortubuku. Ma kande na dati Louys Robert, noso Olivétan, ben wani! A no fu soso a ben kari ensrefi „a man di ben abi sakafasi èn di vertaal Bijbel”.

[Futuwortu]

[Sma di abi a reti fu a prenki na tapu bladzijde 18]

Archives de la Ville de Neuchâtel, Suisse / Photo: Stefano Iori

[Sma di abi a reti fu den prenki na tapu bladzijde 19]

Left photo: Alain Leprince - La Piscine-musée, Roubaix / Courtesy of the former Bouchard Museum, Paris

Center and right: Société de l’Histoire du Protestantisme Français, Paris

[Sma di abi a reti fu a prenki na tapu bladzijde 20]

Société de l’Histoire du Protestantisme Français, Paris