Marcos: Mula sa pangalang Latin na Marcus. Marcos ang Romanong apelyido ni “Juan” na binanggit sa Gaw 12:12. Ang kaniyang ina ay si Maria, isa sa mga unang alagad na nakatira sa Jerusalem. Si Juan Marcos ay “pinsan ni Bernabe” (Col 4:10), na nakasama niya sa paglalakbay. Naglakbay rin si Marcos kasama ni Pablo at iba pang misyonerong Kristiyano noon. (Gaw 12:25; 13:5, 13; 2Ti 4:11) Hindi binanggit sa Ebanghelyo kung sino ang sumulat nito, pero sinasabi ng mga manunulat noong ikalawa at ikatlong siglo C.E. na si Marcos ang sumulat nito.

Ayon kay Marcos: Hindi sinabi ng sinumang manunulat ng Ebanghelyo na sila ang sumulat ng ulat nila, at ang mga pamagat ay lumilitaw na hindi bahagi ng orihinal nilang isinulat. Ang ilang manuskrito ng Ebanghelyo ni Marcos ay may pamagat na Eu·ag·geʹli·on Ka·taʹ Marʹkon (“Mabuting Balita [o, “Ebanghelyo”] Ayon kay Marcos”), at sa iba naman ay ginamit ang mas maikling pamagat na Ka·taʹ Marʹkon (“Ayon kay Marcos”). Hindi malinaw kung kailan idinagdag o sinimulang gamitin ang mga pamagat. Sinasabi ng ilan na nagsimula ito noong ikalawang siglo C.E., dahil may mga natagpuang manuskrito ng Ebanghelyo na mula pa noong mga huling bahagi ng ikalawang siglo o mga unang bahagi ng ikatlong siglo kung saan makikita ang mas mahabang pamagat. Ayon sa ilang iskolar, ang mga unang salita sa aklat ni Marcos (“Ang pasimula ng mabuting balita tungkol kay Jesu-Kristo, ang Anak ng Diyos”) ang malamang na dahilan kung bakit ginamit ang salitang “ebanghelyo” (lit., “mabuting balita”) para tukuyin ang mga ulat na iyon. Malamang na naglagay ng mga pamagat kasama ng pangalan ng sumulat ng aklat dahil praktikal ito—mas madaling matukoy ang mga aklat.

mabuting balita: Ito ang unang paglitaw ng salitang Griego na eu·ag·geʹli·on, na isinasaling “ebanghelyo” sa ilang Bibliya. Ang kaugnay na salitang Griego na eu·ag·ge·li·stesʹ, na isinasaling “ebanghelisador,” ay nangangahulugang “mángangarál ng mabuting balita.”—Gaw 21:8; Efe 4:11, tlb.; 2Ti 4:5, tlb.

ang mabuting balitang ito: Ang salitang Griego na eu·ag·geʹli·on ay mula sa mga salitang eu, na nangangahulugang “mabuti; maganda” at agʹge·los, “tagapagdala ng balita; tagapaghayag.” (Tingnan sa Glosari, “Mabuting balita.”) Isinasalin itong “ebanghelyo” sa ilang Bibliya. Ang kaugnay na ekspresyong isinasaling “ebanghelisador” (sa Griego, eu·ag·ge·li·stesʹ) ay nangangahulugang “mángangarál ng mabuting balita.”—Gaw 21:8; Efe 4:11, tlb.; 2Ti 4:5, tlb.

mabuting balita: Tingnan ang study note sa Mat 4:23; 24:14 at Glosari.

mabuting balita tungkol kay Jesu-Kristo: Ang pananalitang ito sa Griego ay puwede ring isaling “mabuting balita ni Jesu-Kristo,” ang mabuting balita na inihayag ni Jesus.

ang Anak ng Diyos: Hindi mababasa sa ilang manuskrito ang ekspresyong “ang Anak ng Diyos,” pero mas maraming lumang manuskrito ang sumusuporta sa mas mahabang parirala.

propetang si Isaias: Ang kasunod na bahagi ay mga hulang sinipi sa Mal 3:1 at Isa 40:3. Parehong tumutukoy kay Juan na Tagapagbautismo ang mga hulang ito. Nilagyan ng panaklong ang sinipi mula sa Malakias para maibukod ito sa sinipi mula sa Isaias, na mababasa mula sa talata 3 at nakapokus sa mismong mensahe ni Juan. Ang hula ni Malakias ay tungkol sa papel ni Juan bilang mensahero. Si Isaias lang ang sinabing pinagmulan ng buong pagsipi, posibleng dahil ang idiniriing bahagi ay mula sa Isaias.

Jehova: Sa pagsiping ito sa Isa 40:3, ang pangalan ng Diyos, na kinakatawan ng apat na katinig sa Hebreo (ang transliterasyon ay YHWH), ay lumitaw sa orihinal na tekstong Hebreo. (Tingnan ang Ap. C.) Ginamit ni Mateo ang hulang ito para tumukoy sa ginawa ni Juan Bautista na paghahanda ng daan para kay Jesus bilang kinatawan ng Diyos. Sa Ebanghelyo ni Juan, sinabi ni Juan Bautista na siya ang tumutupad sa hulang ito.—Ju 1:23.

Jehova: Sa pagsiping ito sa Isa 40:3, ang pangalan ng Diyos, na kinakatawan ng apat na katinig sa Hebreo (ang transliterasyon ay YHWH), ay lumitaw sa orihinal na tekstong Hebreo. (Tingnan ang Ap. A5 at Ap. C.) Ipinakita ng mga manunulat ng Ebanghelyo na sina Mateo, Marcos, at Lucas na si Juan Bautista ang tinutukoy sa hulang ito, at sa Ebanghelyong ito ni Juan, si Juan Bautista mismo ang nagsabi na siya ang tutupad sa hulang ito. Papatagin ni Juan ang dadaanan ni Jehova dahil ihahanda niya ang daan para kay Jesus, na kakatawan sa kaniyang Ama at darating sa ngalan ng kaniyang Ama.​—Ju 5:43; 8:29.

Patagin ninyo ang lalakaran niya: Posibleng ipinapaalala nito ang ipinapagawa ng mga tagapamahala noon para maihanda ang daraanan ng karwahe nila—ipinapaalis nila ang malalaking bato at nagpapagawa pa nga sila ng tulay at ipinapapatag ang mga burol.

Jehova: Sa pagsiping ito sa Isa 40:3, ang pangalan ng Diyos, na kinakatawan ng apat na katinig sa Hebreo (ang transliterasyon ay YHWH), ay lumitaw sa orihinal na tekstong Hebreo. (Tingnan ang Ap. C.) Ipinakita ni Marcos na tinupad ni “Juan na Tagapagbautismo” (Mar 1:4) ang hulang ito nang ihanda niya ang daan para kay Jesus.—Tingnan ang study note sa Mat 3:3; Ju 1:23.

Patagin ninyo ang lalakaran niya: Tingnan ang study note sa Mat 3:3.

Bautista: O “Tagalubog”; tinatawag na “Tagapagbautismo” sa Mar 1:4; 6:14, 24. Lumilitaw na itinuturing itong apelyido, na nagpapakitang si Juan ay kilala sa pagbabautismo sa pamamagitan ng paglulubog sa tubig. Tinukoy siya ng Judiong istoryador na si Flavius Josephus bilang si “Juan, na may apelyidong Bautista.”

ilang ng Judea: Silangang dalisdis ng kabundukan ng Judea. Ang kalakhang bahagi nito ay di-tinitirhan at kalbo. Ito ay mga 1,200 m (3,900 ft) palusong sa kanlurang pampang ng Ilog Jordan at Dagat na Patay. Sinimulan ni Juan ang ministeryo niya sa isang bahagi ng rehiyong ito sa hilaga ng Dagat na Patay.

Magsisi: Ang salitang Griego ay puwedeng isaling “magbago ng isip” at nangangahulugang pagbabago ng kaisipan, saloobin, o layunin. Sa kontekstong ito, gagawin ang ‘pagsisisi’ para magkaroon ng magandang kaugnayan sa Diyos.—Tingnan ang study note sa Mat 3:8, 11 at Glosari, “Pagsisisi.”

Ipakita muna ninyo na talagang nagsisisi kayo: Lit., “Magluwal kayo ng bungang angkop sa pagsisisi.” Ang “bungang angkop sa pagsisisi” ay tumutukoy sa mga patunay at mga gawa na nagpapakitang nagbago na ang kaisipan o saloobin ng mga nakikinig kay Juan.—Luc 3:8; Gaw 26:20; tingnan ang study note sa Mat 3:2, 11 at Glosari, “Pagsisisi.”

Binabautismuhan ko kayo: O “Inilulubog ko kayo.” Ang salitang Griego na ba·ptiʹzo ay nangangahulugang “ilublob; ilubog.” Ipinapakita sa iba pang bahagi ng Bibliya na ang pagbabautismo ay lubusang paglulubog. Sa isang pagkakataon, nagbautismo si Juan sa isang lugar sa Lambak ng Jordan malapit sa Salim “dahil may malaking katubigan doon.” (Ju 3:23) Nang bautismuhan naman ni Felipe ang isang mataas na opisyal na Etiope, pareho silang “lumusong sa tubig.” (Gaw 8:38) Ang salitang ba·ptiʹzo rin ang ginamit ng Septuagint sa 2Ha 5:14 nang sabihin nitong “lumublob [si Naaman] sa Jordan nang pitong beses.”

nagsisisi: Lit., “nagbago ng isip.”—Tingnan ang study note sa Mat 3:2, 8 at Glosari, “Pagsisisi.”

Tagapagbautismo: O “Tagalubog.” Ang salitang Griego na isinaling “Tagapagbautismo” dito at sa Mar 6:14, 24 ay puwede ring isaling “isa na nagbabautismo.” Ang anyo ng salitang ito ay may kaunting kaibahan sa pangngalang Griego na Ba·pti·stesʹ, na isinaling “Bautista” sa Mar 6:25; 8:28 at sa Mateo at Lucas. Ang dalawang katawagang ito, “Tagapagbautismo” at “Bautista,” ay parehong ginamit sa Mar 6:24, 25 para tumukoy sa iisang tao.—Tingnan ang study note sa Mat 3:1.

ilang: Tumutukoy sa ilang ng Judea.—Tingnan ang study note sa Mat 3:1.

bautismo bilang sagisag ng pagsisisi: Lit., “bautismo ng pagsisisi.” Hindi inaalis ng bautismo ang mga kasalanan. Sa halip, ang mga binautismuhan ni Juan ay hayagang nagsisi sa mga kasalanan nila laban sa Kautusan, na nagpapakitang determinado silang magbago. Ang pagsisisi nila ay umakay sa kanila sa Kristo. (Gal 3:24) Sa gayon, naihanda ni Juan ang mga tao para makita ang “pagliligtas ng Diyos.”—Luc 3:3-6; tingnan ang study note sa Mat 3:2, 8, 11 at Glosari, “Bautismo”; “Pagsisisi.”

Binabautismuhan ko kayo: O “Inilulubog ko kayo.” Ang salitang Griego na ba·ptiʹzo ay nangangahulugang “ilublob; ilubog.” Ipinapakita sa iba pang bahagi ng Bibliya na ang pagbabautismo ay lubusang paglulubog. Sa isang pagkakataon, nagbautismo si Juan sa isang lugar sa Lambak ng Jordan malapit sa Salim “dahil may malaking katubigan doon.” (Ju 3:23) Nang bautismuhan naman ni Felipe ang isang mataas na opisyal na Etiope, pareho silang “lumusong sa tubig.” (Gaw 8:38) Ang salitang ba·ptiʹzo rin ang ginamit ng Septuagint sa 2Ha 5:14 nang sabihin nitong “lumublob [si Naaman] sa Jordan nang pitong beses.”

hayagang nagtatapat ng kanilang mga kasalanan: Tumutukoy sa mga tao na hayagang nagtatapat o umaamin ng kasalanang nagawa nila laban sa tipang Kautusan.

buong Judea . . . lahat ng taga-Jerusalem: Ang paggamit dito ng “buong” at “lahat” ay eksaherasyon; ipinapakita lang nito na napakaraming naging interesado sa pangangaral ni Juan. Hindi ibig sabihin nito na bawat isa sa Judea o Jerusalem ay nagpunta sa kaniya.

Binabautismuhan: O “Inilulubog.”—Tingnan ang study note sa Mat 3:11 at Glosari, “Bautismo.”

hayagang nagtatapat ng kanilang mga kasalanan: Tingnan ang study note sa Mat 3:6.

damit . . . gawa sa balahibo ng kamelyo: Ang damit ni Juan na gawa sa hinabing balahibo ng kamelyo at ang sinturon niyang gawa sa balat ng hayop, o katad, ay katulad ng damit ni propeta Elias.—2Ha 1:8; Ju 1:21.

balang: Insektong mayaman sa protina at itinuturing ng Kautusan na malinis at puwedeng kainin.—Lev 11:21, 22.

pulot-pukyutang galing sa gubat: Mula sa mga bahay-pukyutang nasa ilang, hindi mula sa mga bubuyog na inaalagaan ng tao. Karaniwan lang sa mga nakatira sa ilang ang kumain ng ganitong pulot-pukyutan at ng balang.

damit . . . gawa sa balahibo ng kamelyo: Tingnan ang study note sa Mat 3:4.

balang: Tingnan ang study note sa Mat 3:4.

pulot-pukyutang galing sa gubat: Tingnan ang study note sa Mat 3:4.

mas malakas: Ibig sabihin, “mas malaki ang awtoridad.”

sandalyas: Ang pag-aalis at pagdadala ng sandalyas ng iba o ang pagkakalag ng sintas ng sandalyas ng iba (Mar 1:7; Luc 3:16; Ju 1:27) ay itinuturing na mababang atas at kadalasang ginagawa ng isang alipin.

mas malakas: Tingnan ang study note sa Mat 3:11.

sandalyas: Tingnan ang study note sa Mat 3:11.

Binabautismuhan ko kayo: O “Inilulubog ko kayo.” Ang salitang Griego na ba·ptiʹzo ay nangangahulugang “ilublob; ilubog.” Ipinapakita sa iba pang bahagi ng Bibliya na ang pagbabautismo ay lubusang paglulubog. Sa isang pagkakataon, nagbautismo si Juan sa isang lugar sa Lambak ng Jordan malapit sa Salim “dahil may malaking katubigan doon.” (Ju 3:23) Nang bautismuhan naman ni Felipe ang isang mataas na opisyal na Etiope, pareho silang “lumusong sa tubig.” (Gaw 8:38) Ang salitang ba·ptiʹzo rin ang ginamit ng Septuagint sa 2Ha 5:14 nang sabihin nitong “lumublob [si Naaman] sa Jordan nang pitong beses.”

Binautismuhan ko kayo: O “Inilubog ko kayo.”—Tingnan ang study note sa Mat 3:11 at Glosari, “Bautismo.”

babautismuhan niya kayo sa pamamagitan ng banal na espiritu: O “ilulubog niya kayo sa banal na aktibong puwersa.” Dito, sinasabi ni Juan na Tagapagbautismo na may bagong kaayusan na sisimulan si Jesus, ang bautismo sa pamamagitan ng banal na espiritu. Ang mga binautismuhan sa ganitong paraan ay nagiging mga anak ng Diyos sa espesyal na paraan, na may pag-asang mabuhay sa langit at pamahalaan ang lupa bilang mga hari.—Apo 5:9, 10.

ika-15 taon ng pamamahala ni Tiberio: Namatay si Cesar Augusto noong Agosto 17, 14 C.E. (kalendaryong Gregorian). Noong Setyembre 15, pumayag si Tiberio na iproklama siya ng Senado ng Roma na emperador. Kung magsisimula ng pagbilang ng taon mula sa pagkamatay ni Augusto, ang ika-15 taon ng pamamahala ni Tiberio ay mula Agosto 28 C.E. hanggang Agosto 29 C.E. Pero kung magsisimula ng pagbilang mula nang opisyal siyang iproklama bilang emperador, ang ika-15 taon niya ay magiging mula Setyembre 28 C.E. hanggang Setyembre 29 C.E. Lumilitaw na sinimulan ni Juan ang ministeryo niya sa tagsibol (sa hilagang hemisperyo) ng 29 C.E., na pasók sa ika-15 taon ng pamamahala ni Tiberio. Sa ika-15 taon ni Tiberio, malamang na si Juan ay mga 30 taóng gulang na, ang edad kung kailan nagsisimulang maglingkod sa templo ang mga saserdoteng Levita. (Bil 4:2, 3) Ayon sa Luc 3:21-23, si Jesus ay “mga 30 taóng gulang” din nang bautismuhan siya ni Juan at ‘pasimulan niya ang kaniyang gawain.’ Namatay si Jesus noong tagsibol, buwan ng Nisan, kaya ang tatlo-at-kalahating taon ng ministeryo niya ay lumilitaw na nagsimula nang taglagas, noong mga buwan ng Etanim (Setyembre/Oktubre). Malamang na mas matanda si Juan kay Jesus nang anim na buwan at lumilitaw na sinimulan din niya ang kaniyang ministeryo nang mas maaga nang anim na buwan kaysa kay Jesus. (Luc, kab. 1) Kaya makatuwirang isipin na sinimulan ni Juan ang ministeryo niya noong tagsibol ng 29 C.E.​—Tingnan ang study note sa Luc 3:23; Ju 2:13.

Nang panahong iyon: Ayon sa Luc 3:1-3, sinimulan ni Juan na Tagapagbautismo ang ministeryo niya noong “ika-15 taon ng pamamahala ni Tiberio Cesar,” noong tagsibol ng 29 C.E. (Tingnan ang study note sa Luc 3:1.) Pagkalipas ng mga anim na buwan, noong taglagas ng 29 C.E., nagpabautismo si Jesus kay Juan.—Tingnan ang Ap. A7.

langit: Puwedeng tumukoy sa literal na langit, o himpapawid, o sa espirituwal na langit.

pagkaahon na pagkaahon: Ang una sa 11 paglitaw ng salitang Griego na eu·thysʹ sa Marcos kabanata 1. (Mar 1:10, 12, 18, 20, 21, 23, 28, 29, 30, 42, 43) Isinalin din ang terminong Griego na “agad.” Naging buhay na buhay ang ulat ni Marcos dahil sa madalas na paggamit niya ng terminong ito—mahigit 40 beses sa Ebanghelyo niya.

niya: Maliwanag na tumutukoy kay Jesus. Gaya ng mababasa sa Ju 1:32, 33, nakita rin ito ni Juan Bautista, pero lumilitaw na nakapokus ang ulat ni Marcos sa nakita ni Jesus.

langit: Tingnan ang study note sa Mat 3:16.

langit na nahahawi: Lumilitaw na ipinaunawa ng Diyos kay Jesus ang mga bagay na nasa langit at ibinalik ang memorya niya noong nasa langit pa siya. Ang mga sinabi ni Jesus pagkatapos ng bautismo niya, partikular na ang napakapersonal na panalangin niya noong gabi ng Paskuwa ng 33 C.E., ay nagpapakitang alam na niya nang pagkakataong iyon ang buhay niya sa langit bago siya maging tao. Makikita rin sa panalanging iyon na naalala niya ang mga narinig niyang sinabi ng kaniyang Ama at nakita niyang ginawa Niya, pati ang kaluwalhatian niya noon sa langit. (Ju 6:46; 7:28, 29; 8:26, 28, 38; 14:2; 17:5) Posibleng naalala niya ang mga iyon noong bautismuhan siya at pahiran.

parang kalapati: Ang mga kalapati ay ginagamit noon sa pagsamba at may makasagisag na kahulugan. Ginagamit ang mga ito sa paghahandog. (Mar 11:15; Ju 2:14-16) Sumasagisag ang mga ito sa pagiging tapat at dalisay. (Mat 10:16) Ang kalapating pinalipad ni Noe ay bumalik sa arka na may tukang dahon ng olibo, na nagpapakitang medyo humupa na ang baha (Gen 8:11) at malapit na ang panahon ng kapahingahan at kapayapaan (Gen 5:29). Kaya noong bautismuhan si Jesus, posibleng ginamit ni Jehova ang kalapati para ipakita ang papel ni Jesus bilang ang Mesiyas, ang dalisay at di-nagkakasalang Anak ng Diyos na maghahandog ng sarili niya para sa sangkatauhan na siyang magbibigay-daan sa panahon ng kapahingahan at kapayapaan habang namamahala siya bilang Hari. Habang bumababa ang espiritu ng Diyos, o aktibong puwersa niya, posibleng mukha itong kalapati na papunta sa dadapuan nito.

bumababa: O “pumapasok.”

isang tinig: Ito ang ikalawa sa tatlong pagkakataong iniulat sa mga Ebanghelyo na direktang nakipag-usap si Jehova sa mga tao.​—Tingnan ang study note sa Mar 1:11; Ju 12:28.

isang tinig: Ito ang huli sa tatlong pagkakataong iniulat sa mga Ebanghelyo na direktang nakipag-usap si Jehova sa mga tao. Ang unang pagkakataon ay nang bautismuhan si Jesus noong 29 C.E., at mababasa ito sa Mat 3:16, 17; Mar 1:11; at Luc 3:22. Ang ikalawa ay nang magbagong-anyo si Jesus noong 32 C.E., na makikita naman sa Mat 17:5; Mar 9:7; at Luc 9:35. At ang ikatlo, na mababasa lang sa Ebanghelyo ni Juan, ay nangyari noong 33 C.E., nang malapit na ang huling Paskuwa ni Jesus. Sinagot ni Jehova ang hiling ni Jesus na luwalhatiin Niya ang Kaniyang pangalan.

kinalulugdan: O “sinang-ayunan.” Ginamit din ang ekspresyong iyan sa Mat 12:18, na sinipi mula sa Isa 42:1 na isang hula tungkol sa ipinangakong Mesiyas, o Kristo. Ang pagbubuhos ng banal na espiritu at ang sinabi ng Diyos tungkol sa kaniyang Anak ay malinaw na mga patunay na si Jesus nga ang ipinangakong Mesiyas.—Tingnan ang study note sa Mat 12:18.

kinalulugdan: O “sinasang-ayunan.”—Tingnan ang study note sa Mat 3:17.

isang tinig ang nanggaling sa langit: Ito ang una sa tatlong pagkakataong iniulat sa mga Ebanghelyo na direktang nakipag-usap si Jehova sa mga tao.—Tingnan ang study note sa Mar 9:7; Ju 12:28.

Ikaw ang Anak ko: Bilang espiritung nilalang, si Jesus ay Anak ng Diyos. (Ju 3:16) Mula nang isilang bilang tao, si Jesus ay “anak ng Diyos,” gaya ni Adan nang perpekto pa siya. (Luc 1:35; 3:38) Pero makatuwirang isipin na hindi lang iyan ang ibig sabihin ng Diyos sa pagkakataong ito. Nang sabihin niya ito, kasabay ng pagbubuhos ng banal na espiritu, maliwanag na ipinakita ng Diyos na si Jesus ang kaniyang Anak na ipinanganak sa pamamagitan ng espiritu—“ipinanganak-muli” na may pag-asang mabuhay muli sa langit at pinahiran ng espiritu ng Diyos para maging Hari at Mataas na Saserdote.—Ju 3:3-6; 6:51; ihambing ang Luc 1:31-33; Heb 2:17; 5:1, 4-10; 7:1-3.

nalulugod ako sa iyo: O “sinasang-ayunan kita.” Ginamit din ang ekspresyong iyan sa Mat 12:18, na sinipi mula sa Isa 42:1 na isang hula tungkol sa ipinangakong Mesiyas, o Kristo. Ang pagbubuhos ng banal na espiritu at ang sinabi ng Diyos tungkol sa kaniyang Anak ay malinaw na mga patunay na si Jesus nga ang ipinangakong Mesiyas.​—Tingnan ang study note sa Mat 3:17; 12:18.

inudyukan ng espiritu na pumunta: O “pinakilos ng aktibong puwersa na pumunta.” Ang salitang Griego rito na pneuʹma ay tumutukoy sa espiritu ng Diyos, ang puwersa na puwedeng magpakilos sa isang tao na gawin ang mga bagay na kaayon ng kalooban ng Diyos.—Luc 4:1; tingnan sa Glosari, “Ruach; Pneuma.”

Satanas: Mula sa salitang Hebreo na sa·tanʹ, na nangangahulugang “kalaban,” o “mananalansang.”

Satanas: Tingnan ang study note sa Mat 4:10.

maiilap na hayop: Noong panahon ni Jesus, mas maraming maiilap na hayop sa rehiyong iyon kaysa sa ngayon. Sa ilang na ito, may mga baboy-ramo, hayina, leopardo, leon, at lobo. Si Marcos lang ang manunulat ng Ebanghelyo na nagsabing may maiilap na hayop sa lugar na ito. Maliwanag na sumulat siya pangunahin nang para sa mga di-Judiong mambabasa, kasama na ang mga Romano at iba pang hindi pamilyar sa heograpiya ng Israel.

Kaharian: Unang paglitaw ng salitang Griego na ba·si·leiʹa, na tumutukoy sa pamahalaan, pati na sa teritoryo at mga taong pinamamahalaan, ng isang hari. Sa 162 paglitaw ng salitang ito sa Kristiyanong Griegong Kasulatan, 55 ang nasa Mateo at karamihan sa mga ito ay tumutukoy sa pamamahala ng Diyos mula sa langit. Dahil sa dalas ng paggamit ni Mateo sa terminong ito, matatawag ang Ebanghelyo niya na Ebanghelyo ng Kaharian.—Tingnan sa Glosari, “Kaharian ng Diyos.”

Kaharian ng langit: Ang ekspresyong ito ay lumitaw nang 31 beses at mababasa lang sa Ebanghelyo ni Mateo. Sa Ebanghelyo ni Marcos at ni Lucas, ginamit nila ang katulad na ekspresyong “Kaharian ng Diyos,” na nagpapakitang ang “Kaharian ng Diyos” ay nasa espirituwal na langit at namamahala mula roon.—Mat 21:43; Mar 1:15; Luc 4:43; Dan 2:44; 2Ti 4:18.

ang Kaharian ng langit ay malapit na: Ang mensaheng ito tungkol sa isang bagong pandaigdig na gobyerno ang tema ng pangangaral ni Jesus. (Mat 10:7; Mar 1:15) Naghayag si Juan Bautista ng katulad na mensahe mga anim na buwan bago bautismuhan si Jesus (Mat 3:1, 2); pero mas “malapit na” ang Kaharian nang ipangaral ito ni Jesus dahil naroroon na siya bilang ang piniling Hari. Walang ulat na nagsasabing pagkamatay ni Jesus, patuloy na ipinangaral ng mga alagad niya na ang Kaharian ay “malapit na.”

ang Kahariang: Sa Bibliya, ang terminong “kaharian” ay puwedeng tumukoy sa iba’t ibang bagay, gaya ng “rehiyon o bansa na pinamumunuan ng isang hari,” “kapangyarihan bilang hari,” “teritoryong nasasakupan,” at “pagiging sakop ng isang hari.” Dito, lumilitaw na tumutukoy ito sa pagtanggap ng mga pagpapala ng pagiging sakop ng Kaharian ng Diyos at pamumuhay sa teritoryong sakop nito.

Dumating na ang takdang panahon: Sa kontekstong ito, ang “takdang panahon” (sa Griego, kai·rosʹ) ay tumutukoy sa panahong inihula ng Kasulatan kung kailan sisimulan ni Jesus ang ministeryo niya, na magbibigay sa mga tao ng pagkakataong manampalataya sa mabuting balita. Ito rin ang salitang Griego na ginamit para sa “panahon” ng pagsisiyasat na nangyari noong panahon ng ministeryo ni Jesus (Luc 12:56; 19:44) at para sa “takdang panahon” ng kamatayan niya.—Mat 26:18.

Kaharian ng Diyos: Lumitaw ito nang 14 na beses sa Ebanghelyo ni Marcos. Apat na beses lang ginamit ni Mateo ang pariralang ito (Mat 12:28; 19:24; 21:31; 21:43), pero mga 30 beses niyang ginamit ang kahawig na ekspresyon na “Kaharian ng langit.” (Ihambing ang Mar 10:23 sa Mat 19:23, 24.) Kaharian ng Diyos ang tema ng pangangaral ni Jesus. (Luc 4:43) Mahigit 100 beses binanggit ang Kaharian sa apat na Ebanghelyo, at karamihan sa mga ito ay mula sa mga sinabi ni Jesus.—Tingnan ang study note sa Mat 3:2; 4:17; 25:34.

Lawa ng Galilea: Isang lawa na tubig-tabang sa hilagang bahagi ng Israel. (Ang salitang Griego na isinaling “lawa” ay puwede ring mangahulugang “dagat.”) Tinawag din itong Lawa ng Kineret (Bil 34:11), lawa ng Genesaret (Luc 5:1), at Lawa ng Tiberias (Ju 6:1). Mga 210 m (700 ft) ang baba nito mula sa lebel ng dagat. May haba itong 21 km (13 mi) mula hilaga hanggang timog at lapad na 12 km (8 mi), at ang pinakamalalim na bahagi nito ay mga 48 m (160 ft).—Tingnan ang Ap. A7, Mapa 3B, “Mga Pangyayari sa May Lawa ng Galilea.”

naghahagis ng lambat: Ang isang mahusay na mangingisda na nasa tubig o nasa maliit na bangka ay kayang maghagis ng pabilog na lambat na babagsak nang lapát sa tubig. Ang lambat, na malamang ay 6-8 m (20-25 ft) ang diyametro, ay may mga pabigat sa palibot para lumubog ito at makahuli ng mga isda.

mga mangingisda: Karaniwang trabaho ang pangingisda sa Galilea. Si Pedro at ang kapatid niyang si Andres ay hindi lang basta mangingisda, kundi may negosyo sila ng pangingisda. Lumilitaw na kasosyo nila sina Santiago at Juan, na mga anak ni Zebedeo.—Mar 1:16-21; Luc 5:7, 10.

Lawa ng Galilea: Tingnan ang study note sa Mat 4:18.

naghahagis ng lambat: Tingnan ang study note sa Mat 4:18.

mga mangingisda: Tingnan ang study note sa Mat 4:18.

mangingisda ng tao: Ang pananalitang ito ay batay sa trabaho nina Simon at Andres. Ipinapakita nito na sila ay “manghuhuli . . . ng mga taong buháy” para sa Kaharian. (Luc 5:10) Posibleng ipinapahiwatig din nito na gaya ng pangingisda, ang paggawa ng alagad ay hindi madali at kailangan ng pagsisikap at tiyaga, na kung minsan ay kaunti lang ang resulta.

mangingisda ng tao: Tingnan ang study note sa Mat 4:19.

sumunod sa kaniya: Mga anim na buwan hanggang isang taon nang alagad ni Jesus sina Pedro at Andres. (Ju 1:35-42) Inimbitahan sila ngayon ni Jesus na sundan siya nang buong panahon at iwan ang negosyo nilang pangingisda.—Luc 5:1-11; tingnan ang study note sa Mat 4:22.

sumunod sa kaniya: Tingnan ang study note sa Mat 4:20.

magkapatid na sina Santiago at Juan: Laging magkasamang binabanggit ang magkapatid na sina Santiago at Juan, at mas madalas na unang binabanggit si Santiago. Posibleng ipinapakita nito na mas matanda siya kay Juan.—Mat 4:21; 10:2; 17:1; Mar 1:29; 3:17; 5:37; 9:2; 10:35, 41; 13:3; 14:33; Luc 5:10; 6:14; 8:51; 9:28, 54; Gaw 1:13.

Zebedeo: Posibleng tiyuhin ni Jesus na asawa ni Salome, na kapatid ng kaniyang ina na si Maria. Kung gayon, sina Juan at Santiago ay pinsan ni Jesus.—Tingnan ang study note sa Mar 15:40.

magkapatid na sina Santiago at Juan: Tingnan ang study note sa Mat 4:21.

Zebedeo: Tingnan ang study note sa Mat 4:21.

mga mangingisda: Karaniwang trabaho ang pangingisda sa Galilea. Si Pedro at ang kapatid niyang si Andres ay hindi lang basta mangingisda, kundi may negosyo sila ng pangingisda. Lumilitaw na kasosyo nila sina Santiago at Juan, na mga anak ni Zebedeo.—Mar 1:16-21; Luc 5:7, 10.

kasama ng mga trabahador: Si Marcos lang ang nagsabi na may “mga trabahador” si Zebedeo at ang mga anak niya sa kanilang negosyo ng pangingisda. Posibleng si Pedro ang pinanggalingan ng impormasyong ito dahil lumilitaw na kasosyo siya sa negosyong ito at nakita niya ang karamihan sa mga pangyayaring iniulat ni Marcos. (Luc 5:5-11; tingnan din ang “Introduksiyon sa Marcos.”) Masasabing malago ang negosyo ni Zebedeo at ng mga anak niya dahil may mga trabahador sila, at ayon sa ulat ni Lucas, hindi lang isa ang bangka nila.—Tingnan ang study note sa Mat 4:18.

Capernaum: Mula sa pangalang Hebreo na nangangahulugang “Nayon ni Nahum” o “Nayon na Nagpapatibay-Loob.” (Na 1:1, tlb.) Napakahalaga ng lunsod na ito sa ministeryo ni Jesus. Makikita ito sa hilagang-kanluran ng Lawa ng Galilea at tinawag na “sarili niyang lunsod” sa Mat 9:1.

Capernaum: Tingnan ang study note sa Mat 4:13.

sinagoga: Tingnan sa Glosari.

paraan niya ng pagtuturo: Tumutukoy sa kung paano nagturo si Jesus, kasama na ang mismong itinuro niya.

hindi gaya ng mga eskriba: Imbes na sipiin ni Jesus ang sinasabi ng mga iginagalang na rabbi, gaya ng kaugalian ng mga eskriba, nagsalita siya bilang kinatawan ni Jehova, bilang isa na may awtoridad; at Salita ng Diyos ang ginagamit niyang batayan.—Ju 7:16.

masamang espiritu: Lit., “maruming espiritu.” Parehong ginamit ni Marcos ang ekspresyong ito at ang terminong “demonyo” sa ulat niya. (Ihambing ang Mar 1:23, 26, 27 sa 1:34, 39 at ang Mar 3:11, 30 sa 3:15, 22.) Idiniriin ng ekspresyong ito ang pagiging marumi ng mga demonyo sa moral at espirituwal, pati na ang kanilang masamang impluwensiya sa mga tao.

sumigaw ito: Nang isigaw ng lalaki ang nakaulat sa talata 24, sinaway ni Jesus ang masamang espiritu, ang talagang pinanggalingan ng sinabi ng lalaki.—Mar 1:25; Luc 4:35.

Bakit nandito ka, . . . ?: O “Ano ang kinalaman namin sa iyo?” Ang literal na salin nito ay “Ano sa amin at sa iyo?” Ang Semitikong idyoma na ito ay makikita sa Hebreong Kasulatan (Jos 22:24; Huk 11:12; 2Sa 16:10; 19:22; 1Ha 17:18; 2Ha 3:13; 2Cr 35:21; Os 14:8), at may katumbas itong pariralang Griego na ginagamit naman sa Kristiyanong Griegong Kasulatan (Mat 8:29; Mar 1:24; 5:7; Luc 4:34; 8:28; Ju 2:4). Nag-iiba ang kahulugan nito depende sa konteksto. Sa talatang ito, nangangahulugan ito ng pakikipag-away at pagpapalayas, at para sa ilan, puwede itong isalin na “Huwag mo kaming pakialaman!” o “Umalis ka dito!” Sa ibang konteksto naman, nangangahulugan lang ito na may ibang pananaw ang nagsasalita o ayaw niyang makisangkot sa isang partikular na gawain pero hindi nangangahulugang nanghahamak siya, nagmamataas, o nakikipag-away.—Tingnan ang study note sa Ju 2:4.

Bakit nandito ka, . . .?: Tingnan ang study note sa Mat 8:29.

kami . . . ko: Dahil isang masamang espiritu lang ang binanggit sa talata 23, lumilitaw na gumamit ang espiritung kumokontrol sa lalaki ng anyong pangmaramihan (“kami”) para isama ang mga kapuwa niya demonyo at gumamit siya ng anyong pang-isahan (“ko”) para tukuyin ang sarili niya.

Tumahimik ka: Lit., “Busalan ka.” Alam ng masamang espiritu na si Jesus ang Kristo, o Mesiyas, at tinawag niya si Jesus na “isinugo ng Diyos” (tal. 24), pero hindi hinayaan ni Jesus na magpatotoo ang mga demonyo tungkol sa kaniya.​—Mar 1:34; 3:11, 12.

biyenang babae ni Simon: Biyenang babae ni Pedro (kilala ring Cefas). (Ju 1:42) Kaayon ito ng sinabi ni Pablo sa 1Co 9:5 na nagpapakitang may asawa si Cefas. Lumilitaw na nakatira ang biyenang babae ni Pedro sa bahay nila, kasama ang kapatid niyang si Andres.​—Mar 1:29-31; tingnan ang study note sa Mat 10:2, kung saan ipinaliwanag ang iba’t ibang pangalan ni apostol Pedro.

Mataas ang lagnat: Parehong sinabi nina Mateo at Marcos na “nakahiga at nilalagnat” ang biyenang babae ni Pedro. (Mat 8:14; Mar 1:30) Si Lucas lang, malamang na dahil isa siyang doktor, ang nagsabi na “mataas ang lagnat” ng biyenang babae ni Pedro, na nagpapakitang malala ang kalagayan nito.​—Tingnan ang “Introduksiyon sa Lucas.”

biyenang babae ni Simon: Tingnan ang study note sa Luc 4:38.

nilalagnat: Tingnan ang study note sa Luc 4:38.

nang gumabi na: Ibig sabihin, nang matapos na ang araw ng Sabbath, gaya ng makikita sa kaparehong ulat sa Mar 1:21-32 at Luc 4:31-40.

Nang gumabi na: Ang gabi na pasimula ng Nisan 14.​—Tingnan ang Ap. A7 at B12.

nang lumubog na ang araw: Nagtatapos ang Sabbath sa paglubog ng araw. (Lev 23:32; Mar 1:21; tingnan ang study note sa Mat 8:16; 26:20.) Kaya dahil wala nang pupuna sa mga Judio, hindi na sila matatakot dalhin kay Jesus ang mga maysakit para mapagaling.​—Ihambing ang Mar 2:1-5; Luc 4:31-40.

maysakit at sinasaniban ng demonyo: May mga pagkakataong nagkakaroon ng sakit o kapansanan ang mga taong sinasaniban ng demonyo. (Mat 12:22; 17:15-18) Pero malinaw na ipinapakita ng Kasulatan kung galing sa mga demonyo ang sakit o hindi. Anuman ang dahilan ng pagkakasakit ng mga tao, pinapagaling sila ni Jesus.​—Mat 4:24; 8:16; Mar 1:34.

buong lunsod: Gaya ng “buong” at “lahat” sa Mar 1:5, ang paggamit dito ng “buong” ay eksaherasyon at nangangahulugan lang ng napakaraming tao.

alam nilang siya ang Kristo: Sa ilang manuskritong Griego, ang mababasa ay “kilala nila siya,” na puwedeng isaling “alam nila kung sino siya.” Mababasa sa kaparehong ulat sa Luc 4:41: “Alam nilang siya ang Kristo.”

lahat: Malinaw na isang eksaherasyon; ginamit ito para idiin na napakaraming tao na naghahanap kay Jesus.

nangaral . . . sa buong Galilea: Ito ang simula ng unang paglalakbay ni Jesus sa Galilea para mangaral kasama ang apat na alagad na kakapili lang niya—sina Pedro, Andres, Santiago, at Juan.​—Mar 1:16-20; tingnan ang Ap. A7.

ketongin: May malubhang sakit sa balat. Sa Bibliya, ang ketong ay hindi lang tumutukoy sa ketong na alam natin sa ngayon. Sinumang napatunayang may ketong ay mamumuhay malayo sa mga tao hanggang sa gumaling siya.—Lev 13:2, tlb., 45, 46; tingnan sa Glosari, “Ketong; Ketongin.”

isang ketongin: Tingnan ang study note sa Mat 8:2 at Glosari, “Ketong; Ketongin.”

nakaluhod: Sa sinaunang Gitnang Silangan, lumuluhod ang mga tao para magpakita ng paggalang, lalo na kapag nakikiusap sa isang nakatataas. Sa mga ulat ng Ebanghelyo tungkol sa pangyayaring ito, si Marcos lang ang espesipikong gumamit ng salitang Griego (go·ny·pe·te′o) para sa pagluhod.

naawa: Ang pandiwang Griego na ginamit dito (splag·khniʹzo·mai) ay may kaugnayan sa salita para sa “bituka” (splagʹkhna), na nagpapahiwatig ng isang damdaming nadarama sa kaloob-looban ng isang tao, isang matinding emosyon. Isa ito sa pinakamapuwersang salita sa Griego para sa pagkadama ng awa.

hinipo niya ang lalaki: Ayon sa Kautusang Mosaiko, dapat na nakabukod ang mga ketongin para hindi mahawa ang iba. (Lev 13:45, 46; Bil 5:1-4) Pero nagdagdag ng mga tuntunin ang mga Judiong lider ng relihiyon. Halimbawa, sinasabi nilang dapat na apat na siko, o mga 1.8 m (6 ft), ang layo ng isang tao sa isang ketongin, pero kapag mahangin, dapat na 100 siko ang layo, o mga 45 m (150 ft). Dahil diyan, naging malupit ang pagtrato sa mga ketongin. Sa sinaunang akda ng mga Judio, pinuri pa ang isang rabbi na nagtago sa mga ketongin at ang isa pa na pinagbabato ang mga ketongin para hindi sila makalapit. Pero ibang-iba si Jesus. Nahabag siya sa ketongin kaya ginawa niya ang isang bagay na talagang ikinagulat ng mga Judio—hinipo niya ang lalaki. Ginawa niya iyan kahit kaya niya namang pagalingin ang ketongin sa pamamagitan lang ng salita.—Mat 8:5-13.

Gusto ko: Hindi lang basta pinakinggan ni Jesus ang kahilingan kundi sinabi niyang gusto niyang gawin ito. Ipinapakita nitong hindi niya ito ginawa dahil lang sa obligasyon.

Naawa siya: O “Nahabag siya.” (Tingnan ang study note sa Mat 9:36.) Mababasa sa ilang modernong salin ng Bibliya na “nagalit siya.” Pero ang makikita sa karamihan ng sinaunang manuskrito, kasama na ang mga pinakaluma at pinakamaaasahan, ay “naawa (nahabag) siya.” Makikita rin sa konteksto na kumilos si Jesus dahil sa awa, hindi sa galit.

hinipo ang lalaki: Tingnan ang study note sa Mat 8:3.

Gusto ko: Tingnan ang study note sa Mat 8:3.

Huwag mo itong sasabihin kahit kanino: Malamang na ipinag-utos ito ni Jesus dahil ayaw niyang siya ang matanghal sa halip na ang Diyos na Jehova at ang mabuting balita ng Kaharian. Katuparan ito ng hula tungkol sa lingkod ni Jehova sa Isa 42:1, 2, na nagsasabing “hindi niya iparirinig sa lansangan ang tinig niya” para maging kapansin-pansin. (Mat 12:15-19) Ang pagiging mapagpakumbaba ni Jesus ay ibang-iba sa mga mapagkunwari na kinondena niya dahil nananalangin sila “sa mga kanto ng malalapad na daan para makita sila ng mga tao.” (Mat 6:5) Lumilitaw na gustong makumbinsi ni Jesus ang mga tao na siya ang Kristo sa pamamagitan ng matibay na ebidensiya, hindi ng mga bali-balita tungkol sa mga himala niya.

humarap ka sa saserdote: Ayon sa Kautusang Mosaiko, kailangang kumpirmahin ng saserdote na magaling na ang isang ketongin. Ang gumaling na ketongin ay dapat na pumunta sa templo at maghandog ng mga bagay na iniutos ni Moises, gaya ng binabanggit sa Lev 14:2-32.