Julani

Lutani pa vo ve mukati

NKHANI YA PACHIKONKHOMBI

Kumbi Mutangwanika Ukongwa?

Kumbi Mutangwanika Ukongwa?

Kumbi muwona kuti mutangwanika ukongwa? Asani ndi viyo, mwe mwija cha. Magazini yinyaki yingukamba kuti, “Kwekosi ko ungasaniya ŵanthu, awoneka kuti ŵe ndi vakuchita vinandi.”—The Economist.

MU 2015 munguchitika kafukufuku munyaki. Pa kafukufuku uyu, ŵanthu akutuliya muvyaru 8 angukamba kuti asuzgika kufiska vinthu vo akhumbika kuchita kuntchitu kweniso kunyumba. Yiwu angukamba kuti unandi wa vakuchita kuntchitu ndipuso kunyumba, kukwera kwa vinthu kweniso kugwira ntchitu kwa nyengu yitali ndiku kwaŵachitisanga kuti atondeki kufiska venivi. Fundu iyi nja uneneska, chifukwa mwakuyeruzgiyapu, ku United States munthu yo wagwira ntchitu yakulembeka wagwira ntchitu kwa maola pafupifupi 47 sabata yeyosi. Ndipu munthu yumoza pa ŵanthu 5 wagwira ntchitu kwa maola 60 pamwenga kujumpha.

Pa kafukufuku munyaki yo wanguchitika muvyaru 36, pangusanirika kuti pafupifupi munthu yumoza pa ŵanthu anayi, wangukamba kuti waja ndi vakuchita vinandi chinanga mphanyengu yakupumuwa. Ŵana nawu angatimbanyizika asani apasika vakuchita vinandi.

Tingayamba kusuzgika maŵanaŵanu asani kanandi tija ndi vinthu vinandi vakuti tichiti mu kanyengu kamanavi. Kumbi tingafiska kuchita chechosi pa nyengu yaki? Kumbi vo tigomezga, vo tisankha ndipuso vo tikhumba pa umoyu vingachitisa kuti titangwanikengi? Chakwamba, tiyeni tikambisani vinthu vinayi vo vichitisa kuti ŵanthu anyaki atangwanikengi ukongwa.

1 KUKHUMBA KUTI BANJA LIJE NDI VINTHU VAMAMPHA

Da munyaki zina laki Gary wangukamba kuti, “Ndagwiranga ntchitu mazuŵa 7 sabata yeyosi. Ndachitanga venivi chifukwa nyengu zosi ndakhumbanga kuti ŵana ŵangu ndiŵaguliyengi vinthu vamampha. Ndakhumbanga kuti yiwu aje ndi vinthu vo ini ndengavi ndeche mwana.” Apapi akhumbika kuwona vo aŵika pa malu ngakwamba chinanga kuti angaja ndi vilatu vakwenere. Kafukufuku munyaki walongo kuti ŵana ndipuso arara wo atanja ukongwa ndalama ndipuso vinthu vapachanya akondwa cha, agutisika cha ndipuso atamatama. Kweni ndimu viliri cha ndi ŵanthu wo aleka kwanja ndalama.

Ŵana wo apapi ŵawu atiŵachiska kuti ayanjengi vinthu vapachanya aja mwakukondwa cha

Apapi wo akhumba kuti ŵana ŵawu azije akukhupuka, achitisa kuti yiwu kweniso ŵana ŵawu atangwanikengi ukongwa ndi vakuchitika vakupambanapambana. Buku linyaki likamba kuti apapi aviyo ndipuso ŵana ŵawu “akumana ndi masuzgu.”—Putting Family First.

2 KUGOMEZGA KUTI KUJA NDI ‘VINTHU VINANDI NKHWAMAMPHA’

Ŵanthu wo asasa malonda achitisa kuti tiŵanaŵanengi kuti tijaliya vuli asani tileka kugula vinthu vasonu. Buku linyaki likamba kuti “unandi wa vinthu vasonu, uchitisa kuti ŵanthu atangwanikengi ukongwa [ndipu yiwu] asuzgika kusankha vinthu vo akhumbika kugula, kuwonere pamwenga kurya.” (The Economist) Ve viyo chifukwa chakuti yiwu aja ndi nyengu yimana.

Mu chaka cha 1930, munthu munyaki wangukamba kuti vipangizu va mazuŵa nganu vichitisengi kuti ŵanthu wo agwira ntchitu ajengi ndi nyengu yinandi yakupumuliya. Kweni ivi ndivu vichitika cha. Elizabeth Kolbert yo walemba magazini ya New Yorker wangukamba kuti, “M’malu mwakuti ŵanthu aŵerukengi liŵi [kuntchitu], asaniya kuti pe vinthu vinyaki vasonu vo akhumbika.” Venivi vichitisa kuti anangengi ndalama zinandi kweniso kuti atangwanikengi ukongwa.

3 KUKHUMBA KUKONDWESA ŴANTHU ANYAKI

Ŵanthu anyaki aŵeruka mwakuswera kuntchitu kuti akondwesi mabwana ngawu. Anyaki achitisa kuti anyawu wo agwira nawu ntchitu ajimbengi mulandu asani aŵeruka liŵi. Kukwera kwa mitengu ya vinthu kungachitisa so kuti ŵanthu agwirengi ntchitu kwa maora nganandi. Kungachitisa so kuti ŵanthu alekengi kukana asani adanika kuntchitu nyengu yeyosi.

Apapi anyaki awona kuti atenere kugwira ntchitu kwa nyengu yitali ndi chilatu chakuti asaniyi vinthu vo mabanja nganyaki nge navu. Asani atondeka, angayamba kujimba mulandu kuti achitisa ŵana ŵawu kujiwona kuti “mbakujaliya.”

4 KUKHUMBA KUTCHUKA NDIPUSO KUJIKONDWESA

Tim yo waja ku United States, wangukamba kuti: “Ndayiyanjanga ukongwa ntchitu yangu ndipu ndayigwiranga mwaphamphu. Ndakhumbanga kulongo kuti nditiyiyanja nadi.”

Mwakuyanana ndi Tim, ŵanthu anandi awona kuti mo agwiriya ntchitu vikwaska so mo ŵanthu atiŵawone. Elizabeth Kolbert yo tamuzumbuwa kali wangukamba so kuti: “Ŵanthu anyaki awona kuti anyawu atiŵatumbika asani atangwanika. Ve viyo chifukwa asani atangwanika ukongwa ndipu awoneka kuti mbakukhumbika.”

MUCHITENGI VINTHU MWAZERU

Bayibolu lititichiska kuti tigwirengi ntchitu mwaphamphu. (Nthanthi 13:4) Kweni tikhumbika kuchita vinthu mwambula kujumpha mwesu. Lemba la Wakutaula 4:6 likamba kuti, “Kupumuwa kamanavi nkhwamampha kuluska kugwira ntchitu mwaphamphu ndi kutchimbiza mphepu.”

Kuchita vinthu mwambula kujumpha mwesu pa umoyu widu, nkhwakukhumbika kuti tilekengi kusuzgika maŵanaŵanu kweniso tilekengi kutamatama. Kumbi vingachitika kuti tilekengi kutangwanika ukongwa ndi ntchitu? Hinya. Tiyeni tiwoni fundu zinayi izi:

1 ŴANAŴANIYANI VO MUKHUMBA PA UMOYU WINU

Taŵanthu tikhumbika kuja ndi ndalama kuti zitiwovyengi pa umoyu widu. Kweni kumbi munthu wakhumbika kuja ndi ndalama zilinga? Ndi vinthu wuli vo vilongo kuti munthu vitimuyende? Kumbi unandi wa ndalama ndipuso katundu yo munthu wenayu ndiyu walongo kuti vitimuyende? Mwakupambana ndi vo ŵanthu aŵanaŵana, kupumuwa mwakukwana kweniso kuchita masaza kungachitisa so kuti munthu wakondwengi ukongwa.

Tim yo tamuzumbuwa kali wangukamba kuti: “Ini ndi muwolu wangu tingukambisana kuti tiwoni mo vinthu venge pa umoyu widu ndipu tingusankha kuti tisinthi vinthu vinyaki. Tingupanga ndondomeku yakulongo mo vinthu venge pa umoyu widu kweniso vinthu vo takhumbanga kufiska. Tingukambisana za masuzgu ngo tingukumana nangu chifukwa cha vo tingusankha pakwamba kweniso vo takhumbikanga kuchita kuti tifiski vilatu vidu vasonu.”

2 PHWERIYANI NDI AKUSASA MALONDA

Bayibolu likamba kuti tikhumbika kuphwere ndi “khumbiru la masu.” (1 Yohane 2:15-17) Ŵanthu wo asasa malonda angachitisa kuti tikhumbirengi ukongwa vo masu ngidu ngawona. Ndipu angachitisa munthu kuti wagwirengi ntchitu kwa maora nganandi pamwenga wachitengi masaza ngo ŵanthu atingawona kuti ngakutchuka. Kukamba uneneska, vingachitika cha kuti muleki kuvwa pamwenga kuwona malonda ngo ŵanthu asasa. Kweni mungajiŵikiya mphaka. Mutenere so kuziŵa vinthu vo mukhumbikiya nadi.

Ziŵani kuti ŵanthu wo mucheza nawu angachitisa so kuti muchitengi vinthu mwakujumpha mwesu. Asani atikuchiskani kuti muje ndi vinthu vinandi pamwenga awona kuti kuja ndi vinthu vapachanya nkhwakukhumbika ukongwa, mutenere kusaniya mabwezi ngo ngangakuchiskani kuti muchitengi vinthu mwazeru. Bayibolu likamba kuti: “Munthu yo watenda ndi wazeru wazamuja wazeru.”—Nthanthi 13:20.

3 MUPUMUWENGI

Kambisanani ndi bwana winu vakukwaskana ndi ntchitu yinu kweniso vo muŵika pakwamba. Mungajimbanga mulandu cha asani zuŵa linyaki mwapumuwa kugwira ntchitu. Buku linyaki likamba kuti: “Ŵanthu wo apumuwa mazuŵa nganyaki kugwira ntchitu pamwenga wo aluta ku holidi, asaniya fundu iyi yakuti: Asani atuwapu, palivi cho chinangika.”—Work to Live.

Gary yo tamuzumbuwa kukwamba walondiyanga ndalama zinandi kweni pavuli paki, wangusankha kuti wagwirengi ntchitu kwa maora ngamanavi. Iyu wangukamba kuti: “Ndingukambisana ndi banja langu ndipu tingusankha kuti tiyambi kuja umoyu wambula kukhumba vinandi. Pavuli paki, tingwamba kuchita vinthu vo tingusankha. Kweniso ndingupempha bwana wangu kuti ndigwirengi ntchitu kwa mazuŵa ngamanavi sabata yeyosi, ndipu iyu wanguzomera.”

4 MUYESESENGI KUCHEZA NDI BANJA LINU

Ŵanthu akutorana akhumbika kusaniya nyengu yakucheze limoza. Ndipuso ŵana nawu akhumbika nyengu yakucheze ndi apapi ŵawu. Mwaviyo, mukhumbika cha kuchita vinthu mwakutore mabanja nganyaki ngo nyengu zosi ngatangwanika. Gary wangukamba kuti: “Ŵanthu akhumbika kusaniya nyengu yakupumuliya kweniso akhumbika cha kuchita vinthu vo awona kuti vambula kukhumbika ukongwa.”

Asani mucheza ndi banja linu, mungazomerezanga cha kuti TV, mafoni pamwenga vipangizu vinyaki vikutimbanyizeni. Zuŵa lelosi muyesesengi kurya limoza chakurya ndipuso muchezengi ndi banja linu pa nyengu yeniyi. Asani apapi alondo ulongozgi wenuwu, ŵana ŵawu akondwa nyengu zosi ndipuso aja ndi zeru ku sukulu.

Muchezengi ndi banja linu pa nyengu ya chakurya

Mwaviyo, mukhumbika kujifumba kuti: ‘Kumbi ndikhumba kuchitanji pa umoyu wangu? Kumbi ndikhumba kulichitiyanji banja langu?’ Asani mukhumba kuti mukondwengi ndipuso kuti vinthu vikuyendiyeningi umampha pa umoyu winu, mutenere kuŵika vinthu vakukhumbika ukongwa pakwamba mwakulondo ulongozgi wazeru wo usanirika m’Bayibolu.