Skip to content

Skip to table of contents

Ibbaibbele Ndibbuku Ndyomukonzya Kusyoma-Cibeela 5

Ibbaibbele Ndibbuku Ndyomukonzya Kusyoma-Cibeela 5

Ibbaibbele Ndibbuku Ndyomukonzya Kusyoma-Cibeela 5

Gilisi Kuciindi ca Bbaibbele

Eeci ncibalo casanu mumulongo wazibalo zyamu “Sinsimuka!” izili ciloba izibandika masi aayendelezya nyika yoonse aali ciloba aambwa mu Bbaibbele. Makanze ngakutondezya kuti Bbaibbele lilasyomeka alimwi lyakasololelwa a Leza akuti mulumbe uuli mumo ulapa bulangizi bwakuti mapenzi oonse aaboola akaambo kalunya lwabasikudyaaminina bantunyina ayoomana.

MUMWAANDA wamyaka wane B.C.E., mukubusi waku Makedoniya wazyina lya Alesandro wakapanga Gilisi * kuba cisi cizyibidwe kapati munyika yoonse. Alimwi buya, wakapa kuti Gilisi cibe cisi casanu ceendelezya nyika yoonse kuciindi ca Bbaibbele. Akaambo kakucita boobu, wakazooitwa kuti Alesandro Mupati. Masi one aakusaanguna akali Egepita, Asuri, Babuloni, alimwi a Mediya a Persia.

Naakafwa Alesandro, bwami bwakwe bwakatalika kumana nguzu. Nokuba boobo, nguzu zya Gilisi mumakani aazilengwa, mwaambo, bukombi, alimwi abusyaabusongo, zyakazumanana kwaciindi cilamfwu kuzwa ciindi bwami nibwakawa.

Makani Aazyakaindi Aasyomeka

Ibbaibbele talyaambi kuti kwakali musinsimi uuli woonse wa Leza wakali kubeleka ciindi Gilisi naakali kulela, alimwi kunyina bbuku lili lyoonse lyamu Bbaibbele ilyakalembedwe kuciindi eeco. Nokuba boobo, Gilisi ulaambwa mubusinsimi bwamu Bbaibbele. Kuyungizya waawo, Magwalo aa Bunakristo aa Chigiliki, aazyibidwe kuti Cizuminano Cipya, atondezya nguzu nzyaakajisi Gilisi. Alimwi ku Israyeli kwakali minzi yaba Helene iili kkumi iitwa kuti Dekapole, bbala lya Chigiliki lipandulula “minzi iili kkumi.” (Matayo 4:25; Maako 5:20; 7:31) Ibbaibbele lilabwaamba busena oobu ziindi zili mbozibede, alimwi makani aazyakaindi antoomwe amaanda amabuwa ngobakali kucitila zisobano, imatempele alimwi amasena aakusambila, zilasinizya kuti bwami bwa Gilisi bwakaliko ncobeni.

Ibbaibbele alyalo lilapa bumboni bujatikizya zilengwa zyabwami bwa Gilisi alimwi abukombi, ikapati mubbuku lya Milimo, lyalo lyakalembwa amusilisi Luka. Atulange-lange zikozyanyo zisyoonto eezyi:

Kalyaamba kujatikizya zyintu zyakacitika ciindi Paulo naakaswaya ku Atene mu 50 C.E., Ibbaibbele lyaamba kuti “munzi wakazwide mituni.” (Milimo 17:16) Makani aazyakaindi alatondezya kuti munzi wa Atene alimwi atunzi twakauzungulukide zyakazwide zikozyanyo zyabukombi zyamizimo alimwi amalende.

Lugwalo lwa Milimo 17:21 lwaamba kuti “bana Atene boonse abazwamasi ibakali kukkala-kkala ooko bakali kumanina ciindi cabo cakulyookezya kababandika naa kuswiilila buyo makani mapya.” Nzyaakalemba Thucydides alimwi a Demosthenes zitondezya kuti bana Atene bakali kuyandisya kwiizya alimwi akukazyanya.

Cakutainda mumbali, Bbaibbele lyaamba kuti: “Basyaabusongo bamwi iba Epikuleya aba Sitoyiki bakatalika kumukazya [Paulo],” akumutola ku Aleyopagi kutegwa bakamvwe nzyaakali kuyanda kwaamba. (Milimo 17:18, 19) Munzi wa Atene wakalizyibidwe akaambo kakuba abasyaabusongo banji, kubikilizya abana Epikuleya alimwi aba Sitoyiki.

Paulo wakaamba kujatikizya cipaililo cabana Atene cakalembedwe kuti: “Kuli Leza Uutazyibidwe.” (Milimo 17:23) Kulibonya kuti zipaililo eezyi izyakali kupaililwa kuli Leza uutazyibidwe, wakaziyaka ngu Epimenides waku Crete.

Mumubandi wakwe kubana Atene, Paulo wakazubulula majwi aakuti, “nkaambo aswebo tuli lunyungu lwakwe,” kupandulula kuti majwi akaambwa kutali asikweema omwe, pele “[a]basikweema banu bamwi.” (Milimo 17:28) Kulibonya kuti aaba basikweema bana Giliki bakali ba Aratus a Cleanthes.

Nkakaambo kaako, syaabusongo umwi wakaamba kuti: “Makani aamba kuswaya kwa Paulo ku Atene, kulindime kulibonya kuti akalembwa amuntu wakaliko ku Atene, alimwi wakalizizyi nzyaakali kulemba.” Eeci inga caambwa mbubwenya mbuli bupanduluzi bwa Bbaibbele kujatikizya bukkale bwa Paulo mu Efeso ya Asia Minor. Mumwaanda wamyaka wakusaanguna C.E., munzi ooyu wakabutalisya bukombi bwakubeja bwaba Giliki, bwakazyibidwe kuti bwakali bukombi bwamukaintu wazyina lya Atemi.

Tempele lya Atemi, lyakali limwi lyamantempele aali ciloba aakazyibidwe munyika yoonse kaindi, alimwi lilaambwa ziindi zili mbozibede mubbuku lya Milimo. Mucikozyanyo, lilatwaambila kujatikizya mulimo wa Paulo mu Efeso mbowakanyemya Demetiliyo mufwuzi wansiliva, wakajisi makwebo aazwidilide kwiinda mukupanga tukombelo twansiliva ku Atemi. Kanyemede, Demetiliyo wakaamba kuti: “Ooyu Paulo mbwaaongelezya nkamu yabantu mpati akubapa lusyomo lumbi ikutali buyo muno mu Efeso, pele alimwi uli afwaafwi kucita boobo amucooko coonse ca Asiya kaamba kuti aaba baleza bapangwa amaanza aabantu tabali baleza beni-beni pe.” (Milimo 19:23-28) Mpoonya Demetiliyo wakabungika bantu bakanyemede balo bakatalika koompolola kabati: “Atemi waba Efeso ngomupati!”

Mazuba aano mulakonzya kuswaya matongo aa Efeso alimwi aakali tempele ya Atemi. Aboobo, makani aakaindi akalembedwe azyintu zyaku Efeso asinizya kuti mituni yakali kupangwa kulemeka leza mukaintu alimwi akalo kabunga kabafwuzi bansiliva kakali kubeleka kapati mumunzi ooyu.

Businsimi Busyomeka

Myaka iitandila ku 200 katanatalika kulela Alesandro Mupati, Daniele imusinsimi wa Jehova Leza, wakalemba kujatikizya bulelo bwanyika yoonse kuti: “Ndakabona sijembwe ulazwa kumbo, ulainda atala lyanyika yoonse cakutaguma ansi. Oyo sijembwe kajisi luja lugambya akati kameso aakwe. Lino wakasika kumugutu uuli ameja obile . . . wamuzuzaanina cabukali acanguzu. . . . Wakauma mugutu akumutyolela meja aakwe oonse obile. Mugutu wakabula inguzu zyakumulwisya, aboobo wakamuwaala ansi akumulyataula . . . Mpawo sijembwe wakalisumpula loko, pele naakacijisi inguzu luja lwakwe lupati lwakatyoka, elyo mucimanga calo kwakamena meja one aagambya aalangene amyuuwo yoonse yone yakujulu.”—Daniele 8:5-8.

Ino majwi aaya akali kwaamba bani? Daniele mwini ulaingula kuti: “Mugutu ngowakabona uuli ameja obile–nkokuti bami ba-Mediya aba-Persia. Asijembwe uuli aboya ngumwami waba-Helene, aluja lupati luli akati kameso aakwe ngumwami mutaanzi.”—Daniele 8:20-22.

Amuciyeeyele buyo eeco! Ciindi Babuloni naakali kulela nyika yoonse, Bbaibbele lyakaamba kuti mami aayoomunjilila mubusena Babuloni ngu Mediya a Persia alimwi a Gilisi. Nokuba boobo, mbubwenya mbokwaambwa kumatalikilo, Ibbaibbele cakutainda mumbali lyakaamba kuti “pele naakacijisi inguzu luja lwakwe lupati”—Alesandro—‘uyootyoka’ akunjililwa busena amami one, kutondezya kuti kunyina umwi wamami aaya uuyakuba walunyungu lwa Alesandro.—Daniele 11:4.

Businsimi oobu bwakazuzikizyigwa cakumaninina. Alesandro wakaba mwami mu 336 B.C.E., mpoonya nikwakainda myaka iili ciloba, wakazunda Mwami singuzu, Dariyo III muna Persia. Kumane, Alesandro wakazumanana kukomezya bwami bwakwe kusikila ciindi naakafwa mu 323 B.C.E., naakajisi myaka yakuzyalwa iili 32. Kunyina naba omwe, naba mwanaakwe, iwakamunjilila mubusena Alesandro kuba mwami. Muciindi caboobo, kweelana ambolyaamba bbuku limwi, bapati babasikalumamba bakwe bone—Lysimachus, Seleucus, Cassander, alimwi a Ptolemy—“bakalibikka kuba bamami” akutalika kweendelezya bwami boonse oobu.

Ciindi naakali kukomezya bwami bwakwe, Alesandro wakazuzikizya businsimi abumbi bwamu Bbaibbele. Mucikozyanyo, musinsimi Ezekieli alimwi a Zekariya, balo ibakapona mumwaanda wamyaka waciloba awacisambomwe B.C.E., bakaamba kujatikizya kunyonyoonwa kwamunzi wa Turo. (Ezekieli 26:3-5, 12; 27:32-36; Zekariya 9:3, 4) Ezekieli mane wakalemba kuti mabwe aamunzi ooyu alimwi abulongo ‘ziyoosowelwa mumaanzi.’ Sena majwi aaya akazuzikizyigwa?

Amubone mpi ya Alesandro ncoyakacita niyakali kusaala munzi wa Turo mu 332 B.C.E. Bakakokolola matongo aakali munzi wa Turo wakaindi akwaawaala mulwizi kutegwa bapange cizabukilo kuunka kumunzi wa Turo iwakali ansumbu. Nzila eeyi yakabeleka, alimwi Turo wakazundwa. Sikuvwuntauzya masena wamumwaanda wamyaka wa 19 iwakaunkide kumatongo aaya wakaamba kuti: “Businsimi bujatikizya Turo bwakazuzikizigwa cakumaninina.” *

Bbaibbele Lilapa Bulangizi Busyomeka

Kuzunda kwa Alesandro tiikwakapa kuti kube luumuno akuliiba munyika. Naakamana kulanga-langa ciindi cabulelo bwa Gilisi wansiku, syaazibwene umwi wakaamba kuti: “Bukkale bwabantu buyo . . . bwakacinca asyoonto.” Bukkale oobu bulazumanana mubuumi bwabantu kuzwa kaindi ikuzuzikizya businsimi abumbi bwamu Bbaibbele bwakuti “muntu naendelezya muntunyina kukumubisizya.”—Mukambausi 8:9.

Bulelo bubyaabi tabukazumanani pe, nkaambo Leza wakatalisya mfwulumende mbotu kapati kwiinda mfwulumende iili yoonse yabantu. Mfwulumende eeyi iitwa kuti Bwami bwa Leza, iyoonjilila mubusena bwabulelo bwabantu, mpoonya bantu balelwa muli njiyo bayookkomana muluumuno akuliiba kwini-kwini.—Isaya 25:6; 65:21, 22; Daniele 2:35, 44; Ciyubunuzyo 11:15.

Mwami wa Bwami bwa Leza ngu Jesu Kristo. Mukwiimpana amfwulumende zyabantu balo ibayandisisya kweendelezya beenzinyina alimwi ibatabikkili maano kubantu buyo, Jesu ulakulwaizyigwa aluyando ndwajisi kuli Leza akubantu. Kujatikizya nguwe, sintembauzyo wakaamba kuti: “Ulavuna bacete nibakwiila, abalo bapengede abaabo babula mugwasyi. Bacete abatengwana ulabafwida luzyalo; buumi bwabacete ulabufutula. Ulanununa buumi bwabo kulupenzyo.”—Intembauzyo 72:12-14.

Sena ooyu tali ngo Muleli ngomuyanda? Ikuti kakuli boobo, amulange-lange bwami bwacisambomwe bwakali kweendelezya nyika yoonse bwamu ciindi ca Bbaibbele—Roma. Mufwutuli iwakasyomezyegwa wakazyalwa ciindi bwami bwa Roma nobwakali kulela alimwi wakasiya mpuwo munyika yoonse. Amukabale cibalo cacisambomwe muzibalo eezyi iciyooba mumagazini iitobela.

[Bupanduluzi buyungizidwe]

^ munc. 4 Makani aajatikizya Gilisi mucibalo eeci aamba Gilisi wakaindi kautanasika mwaanda wamyaka wakusaanguna alimwi taajatikizyi cisi ca Gilisi camazuba aano.

^ munc. 23 Kweelana ambwaakaamba Ezekieli, Turo wakazundwa ciindi cakusaanguna a Mwami Nebukadinezara wa Babuloni. (Ezekieli 26:7) Kuzwa waawo, munzi ooyu wakayakwa alimwi. Ooyu ngomunzi wakanyonyoonwa a Alesandro, ikuzuzikizya majwi aabasinsimi cakumaninina.

[Maapu/Cifwanikiso icili apeeji 18]

(For fully formatted text, see publication)

Bbaibbele cakusyomeka lyakaamba kujatikizya kuzunda kwa Alesandro Mupati alimwi akuwa kwabwami bwakwe

BWAMI BWA GILISI

GILISI

EGEPITA

MEDIYA

PERSIA

INDIA

[Mamaapu icili apeeji 20]

Alesandro wakazuzikizya businsimi bwamu Bbaibbele ciindi naakabelesya bulongo bwamatongo aabusena bwakali Turo wakaindi akupanga cizabukilo kuya kumunzi wakali ansumbu

NYIKA

Cizabukilo ca Alesandro

TURO

TURO WAMAZUBA AANO

Aakali maanzi mukuya kwaciindi akayuminina

[Cifwanikiso icili apeeji 17]

Businsimi bwamu Bbaibbele bwakaamba kujatikizya Alesandro Mupati kakucili myaka iili 200 kumbele

[Cifwanikiso icili apeeji 19]

Cibumbwa caleza mukaintu Atemi waku Efeso

[Cifwanikiso icili apeeji 19]

Cipaililo ca leza uutazizyilwe

[Picture Credit Lines on page 17]

Mujulu, aali zifwanikiso zyabami: Aakalembedwe makani abwaanda ku Egepita alimwi acifwanikiso ca Nero: Zyakazumizyigwa aba British Museum; Aakalembedwe makani abwaanda ku Persia: cakazumizyigwa aba Musée du Louvre, ku Paris; ansi, cifwanikiso ca Alesandro Mupati: Musée du Louvre, ku Paris