Xana Wa N’wi Tiva Xafani Ni Ndyangu Wa Yena?

LOKO u hlaya Bibele ya wena, xana u ti xiyile timhaka ta Xafani ni swirho swin’wana swa nkoka swa ndyangu wakwe? A a va ri vamani? Xana va endle yini? Hi nga dyondza yini eka vona?

Bibele yi hi byela hi “Xafani n’wana wa Azaliya, n’wana wa Mexulama” ni ku vuyeteriwa ka vugandzeri bya ntiyiso hi Yosiya kwalomu ka 642 B.C.E. (2 Tihosi 22:3) Eka malembe ya 36 lama landzeleke ku kondza loko Yerusalema wu lovisiwa hi 607 B.C.E., hi byeriwe hi majaha ya yena ya mune, Ahikama, Elasa, Gemariya na Yazaniya ni vatukulu va yena vambirhi va xinuna, ku nga Mikaya na Gedaliya. (Vona chati.) Encyclopaedia Judaica yi ri: “Ndyangu wa Xafani a ku ri wona lowu a wu ri ni vulawuri [emfun’weni wa Yuda] naswona a wu ri ni xikhundlha xo va vatsari va hosi ku sukela enkarhini wa Yosiya ku fikela loko va yisiwa eVuhlongeni.” Ku kambisisa leswi Bibele yi swi vulaka malunghana na Xafani ni ndyangu wakwe swi hi pfuna ku twisisa ndlela leyi va seketeleke muprofeta Yeremiya ni vugandzeri bya ntiyiso bya Yehovha ha yona.

Xafani U Seketela Vugandzeri Bya Ntiyiso

Hi 642 B.C.E., loko Hosi Yosiya a ri ni malembe ya kwalomu ka 25, hi kuma leswaku Xafani a a ri matsalana wa hosi tlhelo mukopi. (Yeremiya 36:10) Xana i yini swin’wana leswi a swi endla? Timhaka leti hlamuseriweke laha henhla ti vula leswaku mutsari tlhelo matsalana wa le vuhosini a a ri mutsundzuxi lonkulu wa hosi, a khathalela timhaka ta timali, a ri ni vutshila byo hlayisa ku rhula etikweni naswona a tiva timhaka ta matiko ya le handle, a a tiva nawu wa tiko ni mintwanano ya ku xaviselana. Xisweswo, leswi Xafani a a ri matsalana wa le vuhosini a a ri un’wana wa vavanuna va nkoka emfun’weni.

Eka malembe ya khume emahlweninyana, Yosiya lontsongo u ‘sungule ku lava Xikwembu xa Davhida tata wakwe.’ Entiyisweni, Xafani a a ri nkulu swinene eka Yosiya naswona a a ta va mutsundzuxi wa yena lonene etimhakeni ta moya tlhelo museketeri wa tsima ra Yosiya ro sungula ra ku vuyeteriwa ka vugandzeri bya ntiyiso. *—2 Tikronika 34:1-8.

Loko ku pfuxetiwa tempele ku kumiwe “buku ya nawu” hiloko Xafani “a sungula ku yi hlaya emahlweni ka hosi.” Loko Yosiya a twa leswi hlayiwaka u tsemeke nhlana, hiloko a rhuma vavanuna lava tshembekaka eka Hulida muprofeta wa xisati leswaku va ya vutisa Yehovha hi ta buku yoleyo. Hosi yi kombise leswaku ya n’wi tshemba Xafani ni n’wana wa yena Ahikama hi ku va rhuma swin’we ni vavanuna lavan’wana.—2 Tihosi 22:8-14; 2 Tikronika 34:14-22.

Laha hi kona ntsena eMatsalweni laha ku vulavuriwaka hi leswi Xafani a swi endleke hi yexe. Eka tindzimana tin’wana ta Bibele, ko vulavuriwa hi yena leswaku i tatana kumbe kokwana. Vana va Xafani va tirhisane swinene na Yeremiya.

Ahikama Na Gedaliya

Hilaha hi swi voneke hakona, Ahikama n’wana wa Xafani eku sunguleni u hlamuseriwe a ri karhi a rhumela vapfhumba eka Hulida muprofeta wa xisati. Buku yin’wana yi ri: “Hambileswi xikhundlha xa Ahikama xi nga boxiwangiki eBibeleni ya Xiheveru, swi le rivaleni leswaku a a ri ni xikhundlha xa le henhla.”

 Eka malembe man’wana ya 15 endzhaku ka xiendlakalo xexo, vutomi bya Yeremiya a byi ri ekhombyeni. Loko a tsundzuxa vanhu malunghana ni makungu ya Yehovha yo lovisa Yerusalema, “vaprista ni vaprofeta ni vanhu hinkwavo va n’wi [khomile], va ku: ‘Entiyisweni u ta fa.’” Kutani xana vuyelo bya kona ku ve byihi? Mhaka yi ya emahlweni yi ku: “Voko ra Ahikama n’wana wa Xafani ri va na Yeremiya, leswaku a nga nyiketiwi evokweni ra vanhu leswaku va n’wi dlaya.” (Yeremiya 26:1-24) Xana leswi swi kombisa yini? The Anchor Bible Dictionary yi ri: “Xiendlakalo lexi xi kombisa nkucetelo wa Ahikama xi tlhela xi kombisa leswaku yena, ku fana ni swirho swin’wana swa ndyangu wa Xafani, a a rhandza Yeremiya.”

Kwalomu ka malembe ya 20 lama landzeleke, endzhaku ka loko Vababilona va lovise Yerusalema hi 607 B.C.E. va tlhela va yisa vanhu vo tala evuhlongeni, Gedaliya ntukulu wa xinuna wa Xafani, n’wana Ahikama, u hlawuriwe ku va ndhuna-nkulu ya masalela ya Vayuda. Xana na yena u n’wi khathalerile Yeremiya ku fana ni swirho swin’wana swa ndyangu wa Xafani? Rungula ra Bibele ri hlayekisa xileswi: “Hikwalaho Yeremiya a ya eka Gedaliya n’wana wa Ahikama eMizpa kutani a tshama na yena.” Endzhaku ka tin’hweti ti nga ri tingani, Gedaliya u dlayiwile, naswona Vayuda lava saleke va teke Yeremiya va rhurhela na yena aEgipta.—Yeremiya 40:5-7; 41:1, 2; 43:4-7.

Gemariya Na Mikaya

Gemariya n’wana Xafani ni ntukulu wa yena Mikaya va tlange xiphemu xa nkoka eka swiendlakalo leswi hlamuseriwaka eka Yeremiya ndzima 36. Lembe ra kona a ku ri 624 B.C.E., a ku ri lembe ra vuntlhanu ra ku fuma ka Hosi Yoyakimi. Baruku matsalana wa Yeremiya, u ma hlayele ehenhla marito ya buku ya Yeremiya endlwini ya Yehovha, “ekamareni ro dyela ra Gemariya n’wana wa Xafani.” Hikwalaho, “Mikaya n’wana wa Gemariya n’wana wa Xafani a twa marito hinkwawo ya Yehovha ma huma ebukwini.”—Yeremiya 36:9-11.

Mikaya u tivise tata wakwe ni tihosana letin’wana hinkwato hi ta tsalwa-songwa rero, hiloko hinkwavo va lava ku ta twa leswi ri swi vulaka. Xana va endle njhani? “Kuteloko ti twa marito hinkwawo, ti langutana hi ku chava; ti ya emahlweni ti byela Baruku ti ku: ‘Kunene hi ta byela hosi marito lawa hinkwawo.’” Hambiswiritano, loko va nga si vulavula ni hosi, va tsundzuxe Baruku va ku: “Famba u ya tumbela, wena na Yeremiya, leswaku a nga vi kona ni un’we loyi a tivaka laha mi nga kona.”—Yeremiya 36:12-19.

Hilaha swi languteriweke hakona, hosi yi ale  rungula leri nga eka tsalwa-songwa kutani yi ri hisa hakatsongo-tsongo. Tihosana tin’wana, ku katsa na Gemariya n’wana Xafani, ‘va kombela hosi leswaku yi nga hisi buku leyi songiwaka, kambe a yi va yingisanga.’ (Yeremiya 36:21-25) Buku leyi nge Jeremiah—An Archaeological Companion yi gimeta hi ku: “Gemariya a a ri mupfuni wa Yeremiya ehubyeni ya Hosi Yoyakimi.”

Elasa Na Yazaniya

Hi 617 B.C.E., Vababilona va lawule mfumo wa Yuda. Vayuda va magidi, “tihosana hinkwato ni vavanuna hinkwavo va vurhena . . . ni un’wana ni un’wana la tivaka ntirho wa mavoko ni vaaki va makhokholo,” va yisiwe evuhlongeni, swin’we ni muprofeta Ezekiyele. Mataniya, loyi Vababilona va cinceke vito rakwe ri va Sedekiyasi, u endliwe hosi. (2 Tihosi 24:12-17) Endzhakunyana Sedekiyasi u rhume vapfhumba lava katsaka Elasa n’wana Xafani eBabilona. Yeremiya u nyike Elasa papila leri nga ni mahungu ya nkoka lama humaka eka Yehovha lama yaka eka Vayuda lava nga evuhlongeni.—Yeremiya 29:1-3.

Xisweswo Bibele yi kombisa leswaku Xafani, majaha ya yena manharhu ni vatukulu va yena vambirhi va xinuna va tirhise vulawuri bya vona ku seketela vugandzeri bya ntiyiso ni ku seketela Yeremiya muprofeta wo tshembeka. Ku vuriwa yini hi Yazaniya n’wana wa Xafani? Handle ko kanakana u nghenele vugandzeri bya swifaniso, a nga fananga ni swirho leswin’wana swa ndyangu wa Xafani. Eka lembe ra vutsevu Ezekiyele a ri evuhlongeni eBabilona, kumbe kwalomu ka 612 B.C.E., muprofeta loyi u vone xivono xa vavanuna va 70 lava a va hisela swifaniso mirhi ya risuna etempeleni ya le Yerusalema. Exikarhi ka vona a ku ri na Yazaniya, ku nga yena ntsena loyi a boxiweke hi vito. Leswi swi nga ha vula leswaku a a ri wanuna wa nkoka eka ntlawa lowu. (Ezekiyele 8:1, 9-12) Xikombiso xa Yazaniya xi komba leswaku hambiloko munhu a kuriseriwe endyangwini lowu chavaka Xikwembu a swi vuli swona leswaku u ta va mugandzeri wa Yehovha la tshembekaka. Munhu un’wana ni un’wana u ni vutihlamuleri eka ndlela leyi a hanyaka ha yona.—2 Vakorinto 5:10.

Matimu Ya Xafani Ni Ndyangu Wakwe

Enkarhini lowu Xafani ni ndyangu wa yena va hanyeke ha wona eYerusalema, ku tirhisiwa ka swilemo a ku tolovelekile eYuda. Swilemo a swi tirhiseriwa ku kombisa vumbhoni kumbe ku ba xigandlu emaphepheni yo karhi naswona a swi endliwe hi maribye ya risima, ntsompfu, rimhondzo kumbe nghilazi. Hakanyingi a ku kovotliwa vito ra n’wini wa xilemo, vito ra tata wakwe naswona minkarhi yin’wana a ku kovotliwa xithopo xa n’wini wa xilemo.

 Ku kumiwe madzana-dzana ya swilemo swa vumba swa Xiheveru. Profesa Nahman Avigad, xidyondzi xa matsalelo ya Xiheveru, u te: “Marito ya matsalelo ya Xiheveru lama nga eka swilemo sweswo hi wona ntsena lama boxaka vanhu va le Bibeleni.” Xana xi kona xilemo lexi nga ni vito ra Xafani kumbe swirho swa ndyangu wa yena? Ina, vito ra Xafani ni ra n’wana wa yena Gemariya ma kona eka xilemo lexi kombisiweke eka matluka 19 na 21.

Nakambe swidyondzi swi vula leswaku swi nga ha endleka ku ri ni mavito ya swirho swin’wana swa mune swa ndyangu wolowo lama tsariweke eka swilemo—ku nga Azaliya tata wa Xafani; Ahikama n’wana wa Xafani; Gemariya n’wana wa Xafani; na Gedaliya ku nga yena loyi xilemo xin’wana xi tsariweke leswaku “a a langutela Yindlu.” Xilemo xa vumune xa swilemo leswi ku vuriwe leswaku i xa Gedaliya, ntukulu wa xinuna wa Xafani, hambileswi vito ra tata wakwe Ahikama, ri nga boxiwangiki. Xithopo xa yena lexi nga eka xilemo xi kombisa leswaku a a ri un’wana wa tindhuna-nkulu ta tiko.

Xana Hi Nga Dyondza Yini?

Wa nga vona xikombiso lexinene swonghasi lexi Xafani ni ndyangu wakwe va xi vekeke hi ku tirhisa vulawuri bya vona leswaku va seketela vugandzeri bya ntiyiso va tlhela va seketela Yeremiya lowo tshembeka! Na hina hi nga tirhisa rifuwo ra hina ku seketela nhlengeletano ya Yehovha ni vagandzeri-kulorhi.

Swa hi khutaza ni ku hi tiyisa ripfumelo ku hlaya Bibele minkarhi hinkwayo hi tlhela hi endla ndzavisiso leswaku hi ta ti tiva kahle timbhoni leti ta khale ta Yehovha to tanihi Xafani ni swirho swa ndyangu wakwe. Na tona ti wela eka “papa lerikulu swinene ra timbhoni” leti hi nga tekelelaka xikombiso xa tona.—Vaheveru 12:1.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 22]

Hulida—Muprofeta Wa Xisati Wa Nkoka

Loko a twa leswi hlayiwaka ‘ebukwini ya nawu’ leyi kumiweke etempeleni, Hosi Yosiya u lerise Xafani ni tindhuna-nkulu ta mune leswaku va ya n’wi “vutisela eka Yehovha,” malunghana ni marito ya buku yoleyo. (2 Tihosi 22:8-20) Xana lava rhumiweke a va ta yi kuma kwihi nhlamulo ya kona? Yeremiya kumbexana na Nahume na Sofaniya hinkwavo ka vona a va ri vaprofeta tlhelo vatsari va Bibele, naswona a va tshama eYuda hi nkarhi wolowo. Hambiswiritano, lava rhumiweke va ye eka Hulida muprofeta wa xisati.

Buku leyi nge Jerusalem—An Archaeological Biography yi ri: “Lexi hlamarisaka eka rungula leri, hileswaku mhaka ya ku va wansati a ri ni xikhundlha xa le henhla ku tlula vavanuna, a yi nga ri mhaka yikulu. A nga kona loyi a swi voneke swi nga fanelanga leswaku komiti ya vavanuna ntsena yi teka Tsalwa-songwa ra Nawu yi ri yisa eka wansati leswaku a va hlamusela leswi ri swi vulaka. Loko a vule leswaku i rito ra Hosi, ku hava loyi a soleke leswi a swi vuleke ha rona. Hakanyingi swidyondzi leswi hlamuselaka nkoka wa vavasati emutini wa Israyele wa khale swa xi honisa xiendlakalo lexi.” Ina, rungula leri kumiweke a ri huma eka Yehovha.

[Dayagramu/Xifaniso lexi nga eka tluka 21]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Matimu Ya Ndyangu Wa Xafani

Mexulama

↓

Azaliya

↓

Xafani

↓ ↓ ↓ ↓

Ahikama Elasa Gemariya Yazaniya

↓ ↓

Gedaliya Mikaya

[Xifaniso lexi nga eka tluka 20]

Gemariya ni van’wana va kombele Yoyakimi leswaku a nga hisi tsalwa-songwa leri humaka eka Yeremiya

[Xifaniso lexi nga eka tluka 21]

Courtesy Israel Antiquities Authority

[Xifaniso lexi nga eka tluka 22]

Yazaniya, hambileswi a a ri xirho xa ndyangu wa Xafani, u voniwe a ri karhi a gandzela swifaniso exivonweni

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 19]

Courtesy Israel Antiquities Authority

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 21]

Courtesy Israel Antiquities Authority