Genda ha biroho

Genda ha rukarra rw'ebirumu

Ekahwa ha Mulembe Rundi Ehikire?

Ekahwa ha Mulembe Rundi Ehikire?

SAYANSI

BAIBULI TIKIRI KITABU KYA SAYANSI BAITU EBIYABALIZEEHO KARA EBIRUKUKWATA HA SAYANSI BIHIKIRE. TEKEREZAAHO EBYOKURORRAHO BINU EBIKE.

Ensi n’ebintu byona ebiri omu mwanya biine entandikwa?Abanyasayansi baali nibagumiza kimu ngu ensi n’ebintu ebiri mumwanya tibiine ntandikwa. Baitu hati nibaikiriza ngu biine entandikwa, ekintu Baibuli ekaba ebalizeeho kara.​—Okubanza 1:1.

Ensi eterekeriire rundi ey’ekulingiriire?

Omu busumi bwakara, abantu baingi batekerezaaga ngu ensi eterekeriire. Omu kyasa 5 B.C.E., abanyasayansi Abayonani bakatandika kutebereza ngu ensi ey’ekulingiriire. Baitu eki kitakabaireho, emyaka nka 200 enyuma omu kyasa 8 B.C.E.​—omuhandiiki wa Baibuli, nabbi Isaya akahandiika ngu ‘ensi eyekulingiriire.’​—Isaya 40:22.

Ebintu ebiri omu mwanya bijuunda?

Omunyasayansi arukwetwa Aristotle yayegesaaga ngu ebintu bijuunda omu nsi honka baitu ebintu ebiri omu mwanya nk’enyunyuzi tibihinduka kandi tibijuunda. Enyegesa enu abantu baingi bakagikiririzaamu kumara emyaka nyingi. Baitu omu kyasa kya 19, abanyasayansi bakatandika kwegesa enyegesa ya entropy. Enyegesa enu n’eyoleka ngu ebintu byona ebiri omu mwanya n’omu nsi bijuunda. Omunyasayansi arukwetwa Lord Kelvin ayakonyiire omu kwebembeza enyegesa enu omu bantu akaikiriza Baibuli ekyegamba hali ensi n’iguru ngu: “Ebi byona birikura nkekijwaro.” (Zabuli 102:25, 26) Omunyasayansi onu, yaikirizaaga Baibuli eky’eyegesa ngu Ruhanga n’asobora kutanga okujunda okw’ebintu kusiisa ebihangwa bye.​—Omugambizi 1:4.

Kiki eki kwatiriire ensi n’enyunyuzi?

Omunyasayansi Omuyonani arukwetwa Aristotle, ayali aroho omu kyasa kya 4 B.C.E., yayegesa ngu ebintu byona ebiri omu mwanya bikwataine kandi nibyo bikwatiriire ensi. Omu kyasa kya 18 C.E., Abanyasayansi bakagamba ngu enyunyuzi n’ensi nibisobora kuba bataine nambere bikwatiire. Baitu omu kitabu kya Yobu ekyahandiikirwe emyaka nka 3100 enyuma omu kyasa kya 15 B.C.E., kigamba Ruhanga “ahanika ensi nambere hataroho kintu.”​—Yobu 26:7.

EBY’OBWOMEEZI

BAIBULI, N’OBUKIRAABA TIKIRI KITABU KY’OBUJANJABI, ERUMU EMISINGI ERUKWOLEKA NGU EBIYABALIZE KARA HA BY’OBWOMEEZI BIHIKIRE.

Kusoroora abantu abarwaire.

Ebiragiro bya Musa bikaba nibyoleka nk’oku abantu abaine ebigenge baali basemeriire kwihibwa omu bantu abatarwaire. Baitu badakitaali bakakyetegereza ngu omulingo gunu ogw’okusoroora abarwaire nigukora obu hacwekereho oburwaire omu Bulaya emyaka nka 800 enyuma.​—Ebyabalevi, esuura 13 na 14.

Kunaaba engaro hanyuma y’okukwata omutumbi.

Badakitaali bakwataga emirambo kandi bongera bakwata n’abarwaire batabandize kunaaba omu ngaro​—kurugira kimu omu myaka ey’enyuma kuhika omu kyasa kya 19. Kinu kikarugirramu abantu baingi kufa, kandi kunu Ebiragiro bya Musa bikaba bikyolekere kara ngu omuntu obuyakwataga omurambo yabaga atasemiire. Kandi kyali kiragiro kukozesa amaizi kusemeza ogu wena ayabaga akwasire ha murambo. Ebiragiro binu n’obubiraaba byali by’ediini, byakonyeraga muno omu by’obwomeezi.​—Okubara 19:11, 19.

Obwecumi.

Buli mwaka, abaana abarukuhingura omu mitwaro ataano bafa habw’okuturuka. Oburwaire bunu buletwa abantu kutakozesa ebyoloni. Ebiragiro bya Musa bikooleka ngu amafakubi gasemeriire kuziikwa hara n’ebiikaro abantu baikaramu.​—Ekyebiragiro 23:13.

Obwire obw’okusarwa.

Ekiragiro kya Ruhanga kikooleka ngu abaana ab’obwojo bali basemeriire kusarwa ha kiro kya munana hanyuma y’okuzaarwa. (Ebyabalevi 12:3) Omu baana abato, obusobozi bw’esagama kusobora kwekwata buhika hanyuma ya wiiki emu. Omu busumi bwakara, obu hali hatakabaireho okukurakurana omu by’obujanjabi, kyali ky’amagezi kubanza kulinda omwana ahikye wiiki nukwo asarwe, kinu kyalindaga obwomeezi bw’omwana.

Enyehurra enungi ey’omutima eretera omuntu kuba n’obwomeezi oburungi.

Abarukuseruliiriza ha by’obwomeezi hamu n’abanyasayansi bagamba ngu enyehurra enungi ez’omu mutima nk’okusemererwa, okunihira, kusiima, n’ogurukuganyira bikonyera omuntu kuba n’obwomeezi oburungi. Baibuli egamba ngu: “Omutima ogwokusemererwa mubazi murungi: baitu omwoyo ogucwekere gwomya amagufa.”​—Enfumo 17:22.