Lutani apo pali nkhani

Kasi Tora Ni Vichi?

Kasi Tora Ni Vichi?

Ivyo Baibolo likuyowoya

 Lizgu la Chingelezi lakuti “Torah” likufuma ku lizgu la Chihebere, toh·rahʹ, ilo likung’anamura “ulongozgi,” “chisambizgo,” panji “dango.” a (Zintharika 1:8; 3:1; 28:4) Wonani ivyo nyengo zinyake lizgu ili likung’anamura mu Baibolo.

  •   Kanandi lizgu lakuti Tora likung’anamura mabuku 5 ghakwambilira gha mu Baibolo—Genizesi, Ekisodo, Levitiko, Maŵazgo, na Dotoronome. Mabuku agha ghakuchemekaso kuti Pentatuki, lizgu lakufuma ku Chigiriki ilo likung’anamura “mabuku 5.” Mozesi ndiyo wakalemba Tora, lekani likuchemeka kuti “buku la Dango la Mozesi.” (Joshuwa 8:31; Nehemiya 8:1) Pakwamba likaŵa buku limoza, kweni pamanyuma ŵakaligaŵa kuti chiŵe chipusu kuligwiliskira ntchito.

  •   Lizgu lakuti Tora likung’anamuraso malango agho ghakapelekeka ku Ŵaisrayeli nga ni “Dango [tora] la sembe ya kwananga,” “dango la vyoni,” na “dango la Munaziri.”—Levitiko 6:25; 14:57; Maŵazgo 6:13.

  •   Nyengo zinyake lizgu lakuti Tora likung’anamura ulongozgi na chisambizgo kufuma ku ŵapapi, ŵanthu ŵanyake ŵavinjeru, panji kwa Chiuta.—Zintharika 1:8; 3:1; 13:14; Yesaya 2:3, mazgu ghamusi.

Kasi mu Tora panji Pentatuki muli vichi?

  •   Muli nkhani za umo Chiuta wakachitiranga na ŵanthu kufuma apo ŵanthu ŵakalengekara m’paka pa nyifwa ya Mozesi.—Genizesi 1:27, 28; Dotoronome 34:5.

  •   Muliso Dango la Mozesi ilo likulongosora ivyo ŵanthu ŵakwenera kuchita. (Ekisodo 24:3) Dango ili lili na malango ghakujumpha 600. Limoza la malango ghakumanyikwa chomene nda Shema, panji kuti lurombo la Ŵayuda la chipulikano. Chigaŵa chinyake cha Shema chikuti: “Utemwenge Yehova Chiuta wako na mtima wako wose, umoyo wako wose, na nkhongono zako zose.” (Dotoronome 6:4-9) Yesu wakati: “Ili ndilo ni dango likuru chomene na lakwamba.”—Mateyu 22:36-38.

  •   Mukusangikaso zina la Chiuta lakuti Yehova mu malo 1,800. M’malo mwa kukanizga kuzunura zina la Chiuta, Tora yili na malango ghakuti ŵanthu ŵakwenera kuzunura zina ili.—Maŵazgo 6:22-27; Dotoronome 6:13; 10:8; 21:5.

Utesi uwo ŵanthu ŵakuyowoya pa nkhani ya Tora

 Utesi: Malango gha Tora ngamuyirayira.

 Unenesko: Mabaibolo ghanyake ghakuti malango ghanyake gha Tora ‘ngamuyirayira,’ nga dango la Sabata, usembe, na Zuŵa la Mphepiska. (Ekisodo 31:16; 40:15; Levitiko 16:33, 34) Kweni lizgu lakuti ‘muyirayira’ mu mavesi agha, mu Chihebere lingang’anamuraso nyengo yambura kumanyikwa, kwamuyirayira nkhanira yayi. b Phangano la Dango la Mozesi likagwira ntchito kwa vyaka pafupifupi 900. Kweni pamanyuma, Chiuta wakayowoyerathu kuti wazamuchita “phangano liphya” ilo lizamunjira mu malo mwa phangano la Dango la Mozesi. (Yeremiya 31:31-33) “Pakuyowoya kuti ‘phangano liphya’ ndikuti lakwamba [Chiuta] wakulizgora lambura ntchito.” (Ŵahebere 8:7-13) Nyifwa ya Yesu Khristu ndiyo yikawovwira kuti phangano liphya lambe kugwira ntchito vyaka pafupifupi 2,000 ivyo vyajumpha.—Ŵaefeso 2:15.

 Utesi: Mitheto yakuyowoya waka pa mulomo ya Ŵayuda kweniso malango ghawo ghakuchemeka Talmud, ghakuyana waka na ivyo vili mu Tora.

 Unenesko: Padera pa Tora iyo Mozesi wakalemba, Baibolo likuyowoyapo yayi kuti Chiuta wakamuphaliraso malango ghanyake ghakuti wakayowoye waka pa mulomo. M’malo mwake, Baibolo likuti: “Yehova wakati kwa Mozesi: ‘Lemba mazgu agha.’” (Ekisodo 34:27) Ŵafarisi ndiwo ŵakambiska maluso panji mitheto iyo Ŵayuda ŵakayowoyanga waka pa mulomo. Pamanyuma, ŵakalemba mitheto iyi ndipo yikumanyikwa kuti Mishna, iyo paumaliro ŵakayichema kuti Talmud. Mitheto iyi yikususkana na Tora. Lekani Yesu wakaphalira Ŵafarisi kuti: “Mazgu gha Chiuta mwaghazgora ghambura ntchito chifukwa cha maluso ghinu.”—Mateyu 15:1-9.

 Utesi: Ŵanakazi ŵakwenera kusambizgika Tora yayi.

 Unenesko:Dango la Mozesi likatenge Dango lose likwenera kuŵerengeka pa maso pa Ŵaisrayeli wose, kusazgapo ŵanakazi na ŵana. Chifukwa wuli ŵakeneranga kuchita nthena? “Kuti ŵapulike na kusambira kumopa Yehova Chiuta [wawo] na kupwelelera kuchita mazgu ghose gha Dango ili.”—Dotoronome 31:10-12. c

 Utesi: Tora yili na uthenga unyake wakubisika.

 Unenesko: Mozesi, uyo wakalemba Tora, wakati uthenga uwo wuli mu Tora ngwakupulikikwa makora ndipo waliyose wangawusanga, ndipo palije icho ntchakubisika. (Dotoronome 30:11-14) Fundo yakuti Tora yili na uthenga unyake wakubisika yili kufumira ku chisambizgo cha Ŵayuda chakuchemeka kuti Kabala, icho chili na “nkhani zautesi zakwatika mwaluso” izo zikutimbanizga Malemba d.—2 Petrosi 1:16.

a Wonani Revised Edition of The Strongest Strong’s Exhaustive Concordance of the Bible, entry 8451 in the section “Hebrew-Aramaic Dictionary-Index to the Old Testament.”

b Wonani Theological Wordbook of the Old Testament, Volume 2, peji 672-673.

c Mwakupambana na ivyo Tora yikusambizga, kanandi mitheto ya Ŵayuda yikakanizganga ŵanakazi kusambira Tora. Mwachiyelezgero, Mishna yili na mazgu agho wakayowoya Rabbi Eliezer ben Hyrcanus ghakuti: “Waliyose uyo wakusambizga Tora [Dango] mwana wake msungwana ndikuti wakumusambizga vyamuziro.” (Sotah 3:4) Buku la Jerusalem Talmud nalo liliso na mazgu gha Rabbi Eliezer ben Hyrcanus ghakuti: “Chingaŵa chiwemi kuwotcha Tora m’malo mwakuti mwanakazi wasambire.”—Sotah 3:19a.

d Buku linyake likulongosora ivyo chisambizgo cha Kabala chikusambizga pa nkhani ya Tora. Chisambizgo cha Kabala chikuti: “Tora yikupulikikwa makora yayi chifukwa fundo yimoza yingang’anamura vinthu vinandi vyakupambanapamba.”—Encyclopaedia Judaica, Second edition, Volume 11, peji 659.