Lutani apo pali nkhani

Lutani apo pali mitu ya nkhani

NKHANI YA PA CHIKOPI

DNA Ni Layibulare ya Umoyo!

DNA Ni Layibulare ya Umoyo!

MU 1953, James Watson na Francis Crick ŵakalemba buku lakulongosora ivyo ŵakabowozga pa nkhani ya umoyo. Ivyo ŵakabowozga apa vikaŵa vyakovwira chomene kuti ŵanthu ŵapulikiske umo umoyo uliri. Ŵanthu aŵa ŵakabowozga kuti DNA njakunyongoloka. * Mu DNA muli kulembeka ulongozgi, lekani tingati ni layibulare ya umoyo. Ivyo ŵasayansi aŵa ŵakabowozga vyawovwira kumanyaso vinthu vinyake pa nkhani ya umoyo. Kweni kasi ulongozgi uwo uli kulembeka mu maselo ukugwira ntchito wuli? Nakuti vikenda wuli kuti ukasangike mu maselo?

KASI ULONGOZGI NGWACHI MU MASELO?

Kasi mukumanya icho chikuchitika kuti njere yizgoke khuni panji sumbi la mama lizgoke munthu? Kasi vikenda wuli kuti mukozge ŵapapi ŵinu? Vyose ivi vikuchitika chifukwa cha ulongozgi uwo uli mu DNA.

DNA yikusangika mu maselo, ndipo yikuwoneka nga ni makwelero ghatali ghakunyongoloka. Mu DNA ya munthu, makwelero agha ghali na tumitambiko pafupifupi 3 biliyoni. Ŵasayansi ŵakuti ‘tumitambiko’ utu tulipo twamitundu yinayi, ndipo ŵakutulemba na vilembo ivi: A, C, G, na T. * Mu 1957, Crick wakasachizga kuti tumitambiko utu tuli kundanda makora, ntheura ndito tukupanga ulongozgi uwo uli mu DNA. M’ma 1960, ŵasayansi ŵakamba kuyipulikiska fundo iyi.

Nga umo tikumanyira, pali nthowa zinandi zakusungira na kutumizgira uthenga nga umo vikuŵira pa kompyuta, kwali uthenga uwo ni vithuzi panji mazgu. Kweni mu vyamoyo, maselo ghakusunga uthenga na kutumizga mwakuchita kupirana. Mu selo lililose mukuŵa DNA, ntheura para maselo ghakugaŵikana kweniso para vinthu vikubabana ndikuti vikupirana DNA.

Kasi maselo ghakuchita nawo wuli uthenga uwu? DNA tiyitore nga ni buku ilo ŵalembamo umo munthu wangaphikira vyakurya vyakupambanapambana. Chilichose ŵachilemba mwakupulikikwa makora. Para munthu wakukhumba kuphika mabisiketi pakulondezga ivyo vyalembeka, wakuphura mabisiketi. Mwakuyana waka, maselo ghakulondezga ulongozgi uwo uli mu DNA pakupanga chinthu. Kwali ni maselo gha vyakumera panji vinyama, ghose ghakupanga chinthu kuyana na ulongozgi uwo uli mu DNA. Nakuti vyose vili kunozgekerathu, ndipo chilichose chikuchitika mwakuyana na ndondomeko yake. Ntheura ŵanthu ŵakuti uwu ni minthondwe.

Usange uthenga uwo ukuŵa mu selo limoza la bakiteriya ungalembeka ungakwana buku la mapeji 1,000

Uthenga ukusungika mu DNA m’paka apo uzamukhumbikwira, nga nkhuwezgerapo maselo agho ghavuka, panji kulwara. Kweniso ukovwira kuti ŵana ŵakozge ŵapapi ŵawo. DNA yikusunga uthenga unandi. Kuti mupulikiske, ghanaghanirani za tunthu tuchoko chomene twakuchemeka bakiteriya. Wasayansi munyake wa ku Germany zina lake Bernd-Olaf Küppers wakati: ‘Usange uthenga uwo ukuŵa mu selo limoza la bakiteriya ungalembeka, ungakwana buku la mapeji 1,000.’ Lekani professor David Deamer wakalemba kuti: ‘Munthu wakuzizikika pakuwona umo vyamoyo vili kupangikira, nanga kangaŵa kachoko chomene.’ Kasi uthenga uwo uli mu maselo gha munthu ngunandi wuli? Küppers wakati: ‘Uthenga uwu ungazura mu layibulare iyo muli mabuku masauzandi.’

‘VILI KULEMBEKA MUNTHOWA IYO TINGAPULIKISKA’

Küppers wakati uthenga uwo uli mu DNA ukuyana waka na chiyowoyero. Iyo wakati: ‘Nawo ukulembeka mu masentesi.’ Panji tiyowoye kuti DNA yili na malango (gilamara), agho ghakulongozga umo uthenga ukulembekera na kutumizgikira.

Uthenga uwu ukovwira pakupanga mapulotini na vinthu vinyake ivyo vikupanga maselo ghakupambanapambana. Chiyelezgero, ukovwira pakupanga maselo gha viwangwa, minofu, misipa, panji chikumba. Wasayansi munyake zina lake Richard Dawkins wakalemba kuti: ‘DNA ni uthenga uwo uli kulembeka mu vimanyikwiro waka, ndipo chimanyikwiro chilichose chili na ng’anamuro lake. Nangauli ntchakusuzga kugomezga, kweni vimanyikwiro ivi vili kulembeka munthowa iyo tingapulikiska.’

Wamasalimo Davide wakayowoya kwa Chiuta mu lurombo kuti: “Maso ghinu ghakawona viduswa vyane; mu buku linu vikalembeka vyose.” (Salmo 139:16) Apa Davide wakimbanga sumu. Kweni ivyo wakayowoya vikaŵa vyaunenesko nadi. Davide na ŵanyake awo ŵakalembako Baibolo ŵakalemba vidokoni yayi panji nkhani zautesi za ŵanthu ŵanyake ŵakale.—2 Samuel 23:1, 2; 2 Timote 3:16.

Kasi vikwenda wuli kuti mwana wakozge ŵapapi ŵake?

KASI VIKENDA WULI KUTI UTHENGA UWU USANGIKE MU DNA?

Kanandi para ŵasayansi ŵakulongosora chinthu icho ntchakusuzga kupulikiska, icho ŵalongosora nacho chikuŵaso chakusuzga. Ndimo vikaŵira apo ŵakabowozga DNA. Ŵakati ŵamanya kuti mu DNA muli kulembeka uthenga, ŵanthu ŵanyake ŵakafumba kuti, ‘Kasi vikenda wuli kuti uthenga uwu usangike mu DNA?’ Fundo njakuti palije munthu uyo wakaŵako apo DNA yikapangikanga. Ntheura tikwenera kuzgora tekha mafumbo agha. Kweni tikwenera kusachizga waka yayi. Wonani fundo zakulondezgapo izi.

  • Mu 1999, ŵasayansi ŵakasanga tumadengere twakale ku Pakistan, uto pakalembeka vimanyikwiro vyachilendo. M’paka muhanya uno palije uyo wakumanya ng’anamuro la vimanyikwiro ivi. Kweni ŵakugomezga kuti ŵanthu ndiwo ŵakalemba.

  • Vyaka vichoko waka Watson na Crick ŵakati ŵabowozga umo DNA yiliri, ŵasayansi ŵaŵiri ŵakasachizga kuti ŵapime na kumanya mauthenga agho ghakujumpha mu mphepo. Apa ndipo ŵanthu ŵakambira kupenja kuti ŵawone usange kuchanya kuli ŵanthu.

Kasi apa fundo njakuti wuli? Para ŵanthu ŵawona uthenga ŵakugomezga kuti wafuma kwa munthu, kwali uthenga uwu ntchimanyikwiro waka chakulembeka pa dengere panji uli mu mphepo. Ŵakugomezga kuti ukalembeka na munthu nangauli ŵakaŵapo yayi apo ukalembekanga. Nangauli ŵasayansi ŵabowozga kuti mu DNA muli uthenga, kweni ŵanandi ŵakugomezga yayi kuti waliko uyo wakawulemba. Ŵakuti DNA yili kuŵako yekha. Kasi ichi ntchakupulikikwa? Ndipo kasi vikukolerana na sayansi? Ŵasayansi ŵanyake ŵakuchindikika ŵakuti apa vikupulikikwa yayi. Dr. Gene Hwang na Professor Yan-Der Hsuuw mbamoza ŵa iwo. * Pulikani ivyo ŵakayowoya.

Dr. Gene Hwang njumoza wa ŵakusambira umo majini ghakupangikira. Nyengo yinyake, nayo wakagomezganga kuti vinthu vikachita kusintha. Kweni wakaleka kugomezga ivi chifukwa cha ivyo wakasanga. Iyo wakati: “Chifukwa cha kusambira vya majini, namanya umo umoyo uliri, ndipo ichi chanovwira kuti nimanye kuti Mlengi ngwavinjeru.”

Professor Yan-Der Hsuuw wakudangilira pakusambira umo munthu wakupangikira mu nthumbo. Iyo wakugwira ntchito ku Taiwan’s National Pingtung University of Science and Technology. Hsuuw nayo wakagomezgapo kuti vinthu vikachita kusintha, kweni wali kusintha chifukwa cha ivyo wakasanga. Iyo wakalongosora umo maselo ghakugaŵikirana kweniso ntchito zake. Wakati: “Maselo ghakupangika mu ndondomeko yake kweniso pa malo ghakwenelera. Ghakuwunjikana na kuŵa viŵaro vya thupi. Kasi walipo munthu waluso uyo wangalemba ulongozgi pa vinthu vyanthena ivi? Kweni ulongozgi wakupangira munthu uli kulembeka makora chomene mu DNA. Para nawona vyose ivi, nkhukhorwa kuti umoyo uli kufuma kwa Chiuta.”

Gene Hwang (kumazere) na Yan-Der Hsuuw

KASI IVI VILI NA NTCHITO WULI?

Vili na ntchito. Usange Chiuta ndiyo wali kulenga umoyo, ipo ndiyo wakwenera kulumbika. (Uvumbuzi 4:11) Kweniso usange tose tiliko chifukwa cha Mlengi, ndikuti pali chifukwa icho tili kuŵirako. Umoyo uŵengeko wekha, mphanyi tikumanya yayi icho tili kuŵirako. *

Nadi, ŵanthu awo ŵakughanaghana makora ŵakukhumba kumanya. Professor Viktor Frankl wakati: ‘Chinthu chakwamba icho munthu wakukhumba, nkhumanya chifukwa icho wali kuŵirako.’ Panji tiyowoye kuti tili na njara yauzimu. Tili na njara iyi chifukwa chakuti tili kulengeka. Kweni usange tili kulengeka, kasi chilipo icho Chiuta wali kutipa kuti chitovwire?

Yesu Khristu wakazgora fumbo ili, wakati: ‘Munthu wakwenera kuŵa wamoyo na chingwa pera chara, kweniso na lizgu lililose lakufuma mu mulomo wa Yehova.’ (Mateyu 4:4) Mazgu gha Yehova, agho ghali mu Baibolo, ghawovwira ŵanandi. Ŵanandi ŵamanya icho ŵali kuŵirako kweniso ghaŵapa chigomezgo. (1 Ŵatesalonika 2:13) Mphanyi namwe Baibolo lamovwirani. Nakuti ntchakwenelera kuti mulisambire buku ili.

^ ndime. 3 Watson na Crick ŵakalutizga waka ivyo ŵasayansi ŵanyawo ŵakabowozga pa nkhani ya DNA (deoxyribonucleic acid).—Wonani bokosi la mutu wakuti “ Madeti Ghakuzirwa pa Nkhani ya DNA.”

^ ndime. 6 A wakwimira adenine, C wakwimira cytosine, G wakwimira guanine, ndipo T wakwimira thymine.

^ ndime. 18 Mungawonaso vinyake ivyo ŵasayansi ŵayowoya pa webusayiti yithu ya jw.org. Fikani pa Search, ndipo lembanipo “interview scientist.”

^ ndime. 22 Para muli na mafumbo pa nkhani iyi kweniso pa chisambizgo chakuti vinthu vikachita kusintha, wonani maburosha ghakuti The Origin of Life—Five Questions Worth Asking na lakuti Was Life Created? agho ghali pa www.dan124.com.