Pfunzo Ya Uri Zwithu Zwo Sokou Bvelela—Naa Ndi Ya Mazwifhi Kana Ndi Ya Ngoho?
Muphurofesa ane a pfi Richard Dawkins, rasaintsi a re na bvumo kha pfunzo ya uri zwithu zwo sokou bvelela o amba uri: “Pfunzo ya uri zwithu zwo sokou bvelela ndi mafhungo ane ri nga si a hanedze u fana na musi ri nga si hanedze uri ḓuvha ḽi a fhisa.”16 Vhukuma, ndingo na zwithu zwo ṱolisiswaho nga vhuronwane zwi khwaṱhisedza uri ḓuvha ḽi a fhisa. Fhedzi naa ndingo na zwithu zwo ṱolisiswaho nga vhuronwane zwi khwaṱhisedza uri pfunzo ya uri zwithu zwo sokou bvelela ndi ya vhukuma?
Musi ri sa athu fhindula yeneyi mbudziso, ri fanela u bvisela maṅwe mafhungo khagala. Vhorasaintsi vhanzhi vho ṱhogomela uri nga u ya ha tshifhinga, vhana vha zwithu zwi tshilaho vha a shandukanyana. Sa tsumbo, vhathu vha nga kona u ita uri mmbwa dzi ṱanze zwibwanana zwi re na milenzhe mipfufhi na maveve malapfu u fhira zwa vhabebi vhazwo. * Vhaṅwe vhorasaintsi vha amba uri zwenezwo ndi u shanduka huṱuku.
Naho zwo ralo, vhane vha gudisa pfunzo ya uri zwithu zwo sokou bvelela vha amba uri u shandukanyana ho vha hone nga zwiṱuku nga zwiṱuku miṅwahani ya dzibilioni yo fhiraho, ha bvela phanḓa hu tshi engedzea nahone ha ita uri hu vhe na tshanduko khulwane u itela u shandula khovhe uri dzi kone u tshila maḓini na nnḓa ha maḓi nahone mapfeṋe a shanduke a vhe vhathu. Zwenezwi ndi u vhidzwa u shanduka huhulwane.
Charles Darwin na bugu yawe ine ya pfi Origin of Species
Sa tsumbo, Charles Darwin o amba uri u shandukanyana hune ra hu vhona hu amba uri hu nga kha ḓi vha na tshanduko khulwane dzi sa athu vhuya dza vha hone.17 O amba uri nga murahu ha tshifhinga tshilapfu zwiṅwe zwivhumbiwa zwine ha ambiwa uri vhutshilo vhu bva khazwo zwo shanduka nga zwiṱuku nga zwiṱuku, zwa vha zwithu zwi tshilaho zwa dzimilioni zwo fhambanaho.18
Vhathu vhanzhi vho vhona u nga yeneyi ṱhalutshedzo i a pfala. Vha humbula uri, ‘Arali tshithu tshiṱuku tsho kona u shanduka, zwi tou vha khagala uri u bvelela ha zwithu hu ita uri hu vhe na u shanduka huhulwane nga u ya ha tshifhinga.’ * Fhedzi ngoho ndi ya uri pfunzo ya uri zwithu zwo sokou bvelela i ḓitika nga pfunzo tharu dza mazwifhi. Ṱhogomelani zwi tevhelaho.
Pfunzo ya mazwifhi 1. U shanduka ha zwithu zwi tshilaho ho ita uri hu wanale zwithu zwine zwa ṱoḓea u itela uri hu vhe na mufuda muswa wa zwithu zwi tshilaho. Vhathu vhane vha funza pfunzo ya u shanduka huhulwane vha tenda uri u shanduka hune ha vha hone ha dzi-gene dza zwimela na zwipuka hu nga bveledza mifuda miswa ya zwimela na zwipuka.19
U shanduka ha zwithu zwi tshilaho hu nga ita uri hu vhe na u shanduka ha zwimela—u fana na heḽi luvha ḽo shandukahonyana
Ngoho. Mufuda muṅwe na muṅwe wa tshimela kana tshipuka u ya nga ndaela dzine dza wanala kha dzi-gene. * Vhaṱoḓisisi vho wana uri u shanduka ha zwithu zwi tshilaho hu nga ita uri hu vhe na zwimela na zwipuka zwo fhambanaho. Naa zwa vhukuma tshanduko ya zwithu zwi tshilaho i bveledza mifuda miswa ya zwiṅwe zwithu zwi tshilaho? Zwe vhorasaintsi vha zwi guda miṅwahani i ṱoḓaho u vha maḓana malugana na u ṱoḓisisa mafhungo a dzi-gene zwo dzumbulula mini?
Mafheleloni a vho-1930, vhorasaintsi vho mbo ḓi vha na mavhonele maswa. Vho vha vho no ḓi humbula uri maitele ane zwithu zwa tshila u ya nga vhupo vhune zwa vha khaho a nga bveledza mufuda muswa wa zwimela nga u sokou ḓishandukela. Nga ṅwambo wa zwenezwo, vho vha vha tshi humbula uri arali vhathu vha dzhenelela ha vha vhone vhane vha livhisa u shanduka ha zwithu zwi tshilaho zwi nga shandula zwithu nga nḓila yavhuḓi. Wolf-Ekkehard Lönnig, rasaintsi wa Max Planck Institute for Plant Breeding Research ya ngei Dzheremane, o ri: “Vhaḓivhi vha pfunzo ya ḓivhavhutshilo na vhaḓivhi vha dzi-gene u katela na vhane vha alusa zwimela na zwipuka vho vha vho nyanyuwa.” * Vho vha vho nyanyulwa nga mini? Lönnig we a fhedza miṅwaha i ṱoḓaho u vha 30 a tshi khou guda nga ha u shanduka ha dzi-gene dza zwimela u ri: “Vhenevha vhaṱoḓisisi vho vha vha tshi humbula uri tshifhinga tsho swika tsha u shandula maitele o ḓoweleaho a u alusa zwimela na zwipuka. Vho vha vha tshi humbula uri arali vha tshi nga kona u langa nḓila ine zwimela na zwipuka zwa shanduka ngayo, vho vha vha tshi nga bveledza zwimela na zwipuka zwiswa zwa khwine.”20 Zwi re zwone ndi uri vhaṅwe vho vha vha tshi humbula uri vha nga bveledza mifuda miswa.
Thunzi dzo shandukahonyana, naho dzi songo vhumbea zwavhuḓi, dzi kha ḓi vha thunzi
Vhorasaintsi vha United States, Asia, na Yuropa vho thoma mbekanyamushumo dza ṱhoḓisiso dze vha dzi tikedza zwavhuḓi nga zwa dzitshelede vha tshi khou shumisa nḓila dzine dza ita uri zwithu zwi shanduke nga u ṱavhanya. Nga murahu ha miṅwaha i fhiraho 40 vha tshi khou ita ṱhoḓisiso khulwane, ho vha na mvelelo dzifhio? Muṱoḓisisi ane a pfi Peter von Sengbusch u ri: “Naho vho shumisa tshelede nnzhi vhukuma, fhedzi vho kundwa u ita zwithu zwiswa zwi tshilaho [nga u tou zwi shandula].”21 Nahone Lönnig o ri: “Nga vho-1980, zwe vhorasaintsi vha vha vho zwi fulufhela na u nyanyuwa havho zwo mbo ḓi fhela. Mashango a Vhubvaḓuvha o mbo ḓi litsha u ita ṱhoḓisiso malugana na u shanduka ha zwithu zwi tshilaho. Zwithu zwoṱhe zwe vha zwi shandula . . zwo mbo ḓi fa kana zwa puta u fhira zwo ḓoweleaho.” *
Naho zwo ralo, mafhungo o kuvhanganywaho hu ṱoḓaho u vha miṅwaha ya 100 u swika zwino musi hu tshi itwa ṱhoḓisiso ya u ḓishandukela ha zwithu he ha fhedza miṅwaha ya 70 ya u shandula zwithu nga iṅwe nḓila, o thusa vhorasaintsi uri vha ite iṅwe phetho ya u vhona arali zwi tshi nga konadzea u shumisa maitele a u ḓishandula, ha vha na mifuda miswa ya zwithu zwi tshilaho. Nga murahu ha u ita ṱhoḓisiso malugana na zwenezwo, Lönnig o phetha nga uri: “Maitele a u shanduka ha zwithu zwi tshilaho a nga si kone u shandula zwimela kana zwipuka u itela uri hu vhe na zwiṅwe zwiswa. Yeneyi phetho i tendelana na zwithu zwoṱhe zwe zwa ṱoḓisiswa na mvelelo dze dza vha hone kha ṱhoḓisiso dzoṱhe dzo itwaho ḓanani ḽa vhu-20 ḽa miṅwaha khathihi na milayo ya uri zwi a konadzea uri tshiṅwe tshithu tshi nga shanduka tsha vha tshiṅwe.”
Ngauralo, naa u ḓishandula ha zwithu zwi tshilaho zwi nga ita uri muṅwe mufuda wa tshivhumbiwa u shanduke u vhe muṅwe? Vhuṱanzi vhu sumbedza uri a zwo ngo ralo. Ṱhoḓisiso yo itwaho nga Lönnig yo ita uri a phethe nga ḽa uri “tshipuka kana tshimela naho tshi tshifhio, tshi nga si vhuye tsha shanduka tsha vha tshiṅwe tshithu.”22
Zwenezwo zwi amba mini? Arali vhorasaintsi vho funzeaho vhukuma vha tshi kundelwa u ita mufuda muswa wa tshimela kana tshipuka, naa zwi nga konadzea uri maṅwe maitele a sa langiwi a kone u ita zwithu zwe zwa kunda vhorasaintsi? Arali ṱhoḓisiso i tshi sumbedza uri u ḓishandula ha zwithu zwi tshilaho zwi nga si kone u shandula mufuda wa zwimela kana zwipuka uri zwi vhe zwiswa, naa zwithu zwi nga sokou vha hone zwi songo sikwa?
Pfunzo ya mazwifhi 2. Maitele ane zwithu zwa tshila u ya nga vhupo vhune zwa vha khaho a ita uri hu vhe na mifuda miswa. Darwin o vha a tshi tenda uri maitele ane zwithu zwa tshila u ya nga vhupo vhune zwa vha khaho a nga khetha zwithu zwine zwa nga kona u dzula henefho fhethu, fhedzi zwine zwa si kone u dzula henefho zwi ḓo fa. Vhaḓivhi vha pfunzo ya uri zwithu zwo sokou bvelela vha musalauno vha funza uri musi zwiṅwe zwithu zwine zwa tshila zwi tshi engedzea nahone zwa tshila fhethu hazwo zwi zwoṱhe, maitele ane zwithu zwa tshila u ya nga vhupo vhune zwa vha khaho a khetha zwi re na dzi-gene dzine dza tendelana na henefho fhethu huswa. Nga ṅwambo wa zwenezwo, vhaḓivhi vha pfunzo ya uri zwithu zwo sokou bvelela vha amba uri zwithu zwine zwa dzula fhethu hazwo zwi zwoṱhe, zwi ḓo fhedzisela zwo shanduka zwa vha mufuda muswa wa zwithu zwi tshilaho.
Ngoho. Samusi zwo sumbedzwa u thomani, vhuṱanzi vhuhulwane ha ṱhoḓisiso vhu sumbedza uri u shanduka ha zwithu zwi tshilaho hu nga si vhuye ha ita uri hu vhe na mufuda muswa wa zwimela kana zwipuka. Naho zwo ralo, ndi vhuṱanzi vhufhio vhune vhaḓivhi vha pfunzo ya uri zwithu zwo sokou bvelela vha vhu ṋekedza u itela u tikedza uri maitele ane zwithu zwa tshila u ya nga vhupo vhune zwa vha khaho a nga ita uri zwi ḓishandule zwi bveledze mufuda muswa? Bugwana yo gandiswaho nga 1999 nga National Academy of Sciences (NAS) ngei United States i ambela kha “mifuda ya 13 yo fhamba-fhambanaho ya zwiṋoni zwa lutii-tii ye ya gudwa nga Darwin ngei Zwiṱangadzimeni zwa Galápagos, zwiṋoni zwenezwo zwi ḓivhiwa sa vhutii-tii ha Darwin.”23
Nga vho-1970, tshigwada tsha vhaṱoḓisisi tshe tsha vha tsho rangiwa phanḓa nga Peter R. na B. Rosemary Grant vha Yunivesithi ya Princeton tsho thoma u ṱoḓisisa nga ha vhutii-tii, nahone tsho wana uri nga murahu ha ṅwaha wa gomelelo kha zwenezwo zwiṱangadzime, vhutii-tii vhu re na milomo mihulwanenyana ndi hone he ha tshila nga vhunzhi musi vhu tshi vhambedzwa na vhu re na milomo miṱuku. Samusi vhuhulwane na tshivhumbeo zwa milomo yazwo yo vha i iṅwe nḓila ya ndeme ya u fhambanyisa mifuda ya 13 ya vhutii-tii, zwe zwa waniwa nga yeneyi ṱhoḓisiso zwo dzhiiwa zwi zwa ndeme nga maanḓa. Yeneyi bugwana ya NAS i bvela phanḓa i tshi ri, “Vha ha Grant vho humbulela uri arali ha vha na gomelelo luthihi nga murahu ha miṅwaha ya fumi, hu nga vha na mifuda miswa ya vhutii-tii nga murahu ha miṅwaha ya 200.”24
Naho zwo ralo, bugwana ya NAS a yo ngo amba uri miṅwahani ya nga murahu ha gomelelo, vhutii-tii vhu re na milomo miṱuku ho mbo ḓi dovha ha ḓala. Vhenevha vhaṱoḓisisi vho wana uri arali mutsho wa shanduka henefho, vhutii-tii vhu re na milomo mihulwane vhu nga ḓala nga muṅwe ṅwaha, fhedzi nga u ya ha tshifhinga vhune ha vha na milomo miṱuku na hone vhu nga vha vhunzhi. Nahone vho dovha vha ṱhogomela uri phambano ine ya vha hone kha “mifuda” ya vhutii-tii i vha hone musi mifuda mivhili i tshi vha na mafhondo ane a kona u tshila tshifhinga tshilapfu u fhira vhabebi vha hone. Vho phetha uri arali yeneyo mifuda ya bvela phanḓa i tshi ṱangana hu nga fhedzisela ho vha na “mufuda” muthihi nṱhani ha mivhili.25
Zwine ra nga zwi amba nga ha vhutii-tii ha Darwin ndi uri zwipuka zwi nga kona u tshimbidzana na u shanduka ha mutsho
Fhedzi, naa maitele ane zwithu zwa tshila u ya nga vhupo vhune zwa vha khaho a ita uri hu vhe na mifuda miswa? Miṅwahani ya mahumi yo fhiraho, muḓivhi wa pfunzo ya uri zwithu zwo sokou bvelela na ḓivhavhutshilo ane apfi George Christopher Williams o thoma u timatima uri maitele ane zwithu zwa tshila u ya nga vhupo vhune zwa vha khaho a nga vha na maanḓa o raloho.26 Nga 1999, muḓivhi wa pfunzo ya uri zwithu zwo sokou bvelela Jeffrey H. Schwartz o ṅwala uri maitele ane zwithu zwa tshila u ya nga vhupo vhune zwa vha khaho a thusa zwithu uri zwi kone u dzula fhethu zwi songo hu ḓowelaho, fhedzi a hu na zwiṅwe zwiswa zwine zwa vhumbiwa.27
Vhukuma, vhutii-tii ha Darwin ho vha hu si zwiṋoni zwiswa, ho vha vhu tshi kha ḓi vha honovhuḽa vhutii-tii. Nḓila ine vhaṅwe vhaḓivhi vha pfunzo ya uri zwithu zwo sokou bvelela vha ṱalutshedza ngayo ipfi ḽine ḽa ri mufuda i ya timatimisa, nga ṅwambo wa uri hu ṱanganyiswa zwiṋoni zwi sa fani. Zwiṅwe hafhu, mafhungo ane a amba nga ha zwenezwi zwiṋoni a bvukulula uri vhaḓivhi vha saintsi vho funzeaho vha re na bvumo nga zwiṅwe zwifhinga a vha ambi ngoho yo fhelelaho.
Pfunzo ya mazwifhi 3. Marambo a zwithu zwo faho a sumbedza tshanduko khulwane. Bugwana ya NAS yo bulwaho mathomoni i ṋea muvhali muhumbulo wa uri marambo a zwithu zwo faho o waniwaho nga vhorasaintsi a sumbedza uri ho vha na u shanduka huhulwane kha zwithu zwi tshilaho. Yeneyi bugwana i ri: “Ho wanala zwivhumbiwa zwinzhi zwine ha vha ho ṱangana khovhe na zwivhumbiwa zwine zwa kona u tshila maḓini na nnḓa ha maḓi, na zwine ha vha ho ṱangana zwivhumbiwa zwine zwa kona u tshila maḓini na nnḓa ha maḓi na zwine zwa kokovha, na zwine ha vha ho ṱangana zwine zwa kokovha na zwine zwa mamisa na zwine zwa sa ḓivhee.”28
Ngoho. Mafhungo ane a ambiwa nga heyi bugwana ya NAS a a mangadza vhukuma. Ndi ngani? Mufhisetsheli wa pfunzo ya uri zwithu zwo sokou bvelela ane a pfi Niles Eldredge, u amba uri mafhungo a marambo a zwithu zwo faho a sumbedza uri, “ho vha na u shandukanyana kana a ho ngo shanduka tshithu kha zwithu zwinzhi zwine zwa khou tshila.” *29
U ya nga rekhodo ya marambo a zwithu zwo faho, zwigwada zwihulwane zwa zwipuka zwo vha hone nga u tou poidza ha iṱo nahone zwa dzula zwo ralo
U swika zwino, vhaḓivhi vha saintsi shangoni ḽoṱhe vho fukula marambo a zwithu zwihulwane zwo faho kale zwi ṱoḓaho u vha milioni dza 200 na zwiṱuku zwa dzibilioni. Vhaṱoḓisisi vhanzhi vha tenda uri rekhodo i re na mafhungo manzhi nga u rali, i sumbedza uri mifuda yoṱhe ya zwigwada zwihulwane zwa zwipuka yo bvelela nga u ṱavhanya nahone a yo ngo shanduka, ngeno vhunzhi hayo yo ngalangala nga u poidza ha iṱo.
Pfunzo Ya Uri Zwithu Zwo Sokou Bvelela A I Pfesesei
Ndi ngani vhaḓivhi vhanzhi vha pfunzo ya uri zwithu zwo sokou bvelela vha re na bvumo vha tshi kombetshedza vhathu uri vha tende uri mafhungo a u shanduka huhulwane ndi a ngoho? Richard Lewontin, muḓivhi wa pfunzo ya uri zwithu zwo sokou bvelela o amba uri vhaḓivhi vhanzhi vha saintsi vho ḓiimisela u tenda mavhonele a sa pfali a saintsi nga ṅwambo wa uri “vho ita iṅwe phetho ya uri a hu na tshithu naho tshi tshifhio, u katela na vhutshilo zwo itwaho nga tshivhumbiwa tshi sa vhonali.” * Samusi Lewontin o ṅwala uri, “a ri ṱoḓi u tenda uri hu na Mudzimu,” vhorasaintsi vhanzhi a vha ṱoḓi u humbula nga ha u vha hone ha Musiki o ṱalifhaho.30
Kha enea mafhungo muḓivhi wa matshilisano ane a pfi Rodney Stark o redzwa kha Scientific American a tshi khou amba uri: “Ho no fhela miṅwaha ya 200 hu tshi khou ambiwa uri arali ni tshi ṱoḓa u vha rasaintsi ni fanela u ṱutshela kule na vhurereli.” O dovha a amba uri kha yunivesithi dza vhane vha ita ṱhoḓisiso, “vhathu vhane vha tenda kha Mudzimu a vha ambi tshithu nga hae.”31
Arali ni tshi tenda uri ho vha na u shanduka huhulwane kha zwithu zwi tshilaho, ni fanela u vha ni tshi tenda uri vhorasaintsi vhane vha ri a hu na Mudzimu vha nga si tende mavhonele avho a tshi ṱuṱuwedza zwine vha zwi fukula musi vha tshi ita ṱhoḓisiso ya saintsi. Ni fanela u vha ni tshi tenda uri u shanduka ha zwithu zwi tshilaho na maitele ane zwithu zwa tshila u ya nga vhupo vhune zwa vha khaho ndi zwone zwine zwa nga ita uri hu vhe na vhutshilo ho fhambanaho na vhu sa pfesesei. Ṱhoḓisiso dzo itwaho miṅwahani minzhi yo fhiraho dza u ṱolisisa u shanduka ha zwithu dzi sumbedza uri a hu athu shanduka tshithu tsha vha mufuda muswa nga ho fhelelaho. Ni fanela u vha ni tshi tenda uri zwivhumbiwa zwoṱhe zwo vha hone zwi tshi bva kha makhulukuku muthihi, naho marambo a zwithu zwo faho a tshi khwaṱhisedza uri zwimela na zwipuka zwo sokou bvelela nga u ṱavhanya nahone a zwo ngo shanduka zwa vha miṅwe mifuda, na nga murahu ha tshifhinga tshilapfu. Naa u fulufhela enea mafhungo zwi sumbedza uri ndi a ngoho kana ndi mazwifhi? Vhukuma, mafhungo a pfunzo ya uri zwithu zwo sokou bvelela ha pfesesei.
^ phar. 3 Tshanduko dzine dza itwa nga vhafuwi vha dzimmbwa kanzhi dzi itiswa nga u sa shuma zwavhuḓi ha dzi-gene. Sa tsumbo, mmbwa ine ya vhidzwa dachshund i na muvhili muṱuku nga ṅwambo wa uri a yo ngo aluwa nga nḓila yo teaho, zwine zwa ita uri i vhe pfufhi nga nḓila yo kalulaho.
^ phar. 6 Naho ipfi ḽine ḽa ri “mufuda” ḽo shumiswa lwo vhalaho kha hetshi tshipiḓa, ni fanela u ṱhogomela uri heḽi ipfi a ḽi wanali kha bugu ya Bivhili ya Genesi. Henefho ri wana ipfi ḽine ḽa ri “lushaka,” ḽine ḽa vha na ṱhalutshedzelo ine ya amba zwithu zwinzhi. Kanzhi zwine vhorasaintsi vha zwi vhidza mufuda muswa zwi tou vha zwivhumbeo zwo fhamba-fhambanaho zwa “lushaka,” samusi ḽeneḽi ipfi ḽo shumiswa kha mafhungo a Genesi.
^ phar. 8 Ṱhoḓisiso i sumbedza uri luvhemba lwa tsiki, na zwiṅwe zwipiḓa ndi zwone zwo itaho uri zwivhumbiwa zwi vhe nga nḓila ine zwa vha ngayo.
^ phar. 9 Lönnig u tenda uri zwithu zwi tshilaho zwo tou sikwa. Zwe a zwi amba kha heyi bugwana ndi mavhonele awe hu si a Max Planck Institute for Plant Breeding Research.
^ phar. 10 Kha ndingo dzoṱhe dze vha dzi ita a vho ngo wana zwithu zwiswa, nṱhani hazwo vho wana mufuda muthihi wa zwithu zwe vha zwi shandula. Zwiṅwe hafhu, ho khethiwa zwimela zwa phesenthe nthihi kha iṅwe ndingo, nahone vho wana uri ndi zwi si gathi zwo teaho u rengiswa. Naho zwo ralo, a hu na mifuda miswa ye vha i bveledza. Mvelelo dza u shandula zwipuka a dzo ngo vha dzavhuḓi musi dzi tshi vhambedzwa na dza zwimela, nahone enea maitele o mbo ḓi litshwa nga ho fhelelaho.
^ phar. 21 Na tsumbo dzi si gathi dza rekhodo ya marambo a zwithu zwo faho ine vhaṱoḓisisi vha amba uri ndi vhuṱanzi vhu sumbedzaho uri zwithu zwo tou bvelela dzi nga kha ḓi hanedzwa. Sedzani masiaṱari 22 u swika kha 29 a bugwana, The Origin of Life—Five Questions Worth Asking, yo gandiswaho nga Ṱhanzi dza Yehova.
^ phar. 24 “Zwithu zwivhonalaho,” nga hei nḓila, zwi ambela kha pfunzo ya uri zwithu zwoṱhe ḽifhasini, u katela na vhutshilo hoṱhe, zwo kona u vha hone hu si na manwe maanda e a dzhenelela uri zwi vhe hone.
