NADEPENDE kita ha enerhiya basi papasuon o pahagkuton an aton balay, paandaron an aton awto, ngan himoon an aton mga buruhaton kada adlaw. Kondi an mga tawo ha bug-os nga kalibotan naatubang hin seryoso nga mga problema ha enerhiya.

Para kan Gary nga taga-Sur Aprika, daku nga problema “an pagmahal han krudo.” Hi Jennifer nga taga-Pilipinas, nababaraka ha suplay han enerhiya tungod kay “komon nga problema an brownout.” Hi Fernando nga taga-El Salvador nasiring nga “nababaraka hiya han epekto hito ha palibot.” Ha damu nga lugar ha kalibotan, an mga ginkukuhaan han enerhiya nakakahugaw han palibot.

Natural la nga bangin maghunahuna ka, ‘Ano an akon mahihimo may kalabotan hini nga mga problema ha enerhiya?’

Mahimo kita magin maaramon ha paggamit han enerhiya. Mapulsanon an pagkonserba han enerhiya ngan an mahunahunaon nga paggamit hito. Kon diri damu nga enerhiya an aton nagagamit, naiibanan an aton gasto. Nakakabulig liwat kita nga maprotektaran an palibot kay diri kita nakakadugang ha paghitaas han ginkikinahanglan nga suplay han enerhiya.

Tagdon naton an tulo nga bahin diin mahimo kita magin mas maaramon ha paggamit han enerhiya: ha aton balay, transportasyon, ngan ha adlaw-adlaw nga buruhaton.

Magin maaramon ha paggamit han mga equipment ha pagpapaso ngan pagpahagkot. Iginpakita han usa nga pag-aram nga ginhimo ha usa nga nasud ha Europa nga an pag-iban han temperatura basi makontrol an pagpapaso hin bisan duha la ka digri durante han kathagkot, amo an pinakamaaramon nga paggamit hin enerhiya ha bug-os nga tuig. Nauyon hito hi Derek, nga taga-Canada. Hiya nagsiring: “Pinaagi ha pagdyaket imbes nga igbutang ha pinakahitaas nga temperatura an heater durante han kathagkot, nakakaiban an amon pamilya hin konsumo ha enerhiya.”

Aplikado liwat ini ha mga lugar nga mapaso an klima. Ginlilimitahan ni Rodolfo nga taga-Pilipinas an iya paggamit han air con pinaagi ha diri pagbutang hito ha pinakahamubo nga temperatura. Kay ano? Hiya nagbaton, “Nakakaiban kami hin gasto ngan nakakagkonserba kami hin enerhiya.”

Isara an mga bintana ngan purtahan kon nagpapapaso o nagpapahagkot han imo balay. * Malilikyan naton nga makarag an enerhiya kon diri makakagawas ha balay an mapaso o mahagkot nga hangin. Pananglitan, kon papabay-an nga abrido an purtahan durante han kathagkot, mas daku nga enerhiya an makukonsumo ha pagpapaso han balay.

Labot la ha pagsara han mga bintana ngan purtahan, mas nakakaiban hin konsumo ha enerhiya an pipira pinaagi ha pagtaod hin mga bintana nga gindisenyo ha pagkonserba hin enerhiya.

Gamit hin diri makonsumo nga suga. “Imbes nga gumamit hin kadaan ngan makonsumo nga  bombilya, gumamit kami hin bag-o nga klase hin bombilya nga diri malako hin koryente,” siring ni Jennifer nga gin-unabi kanina. Bisan kon mas mahal an bag-o nga klase hin mga suga, mas gutiay nga koryente an nakukonsumo hito salit nakakaiban ka la gihapon hin gasto.

Kon posible, sakay ha panpubliko nga sarakyan. “Nagtitren ako o nagbibisikleta ngadto ha trabaho kon posible,” siring ni Andrew nga taga-Gran Britanya. An libro nga Energy: What Everyone Needs to Know nagpapahinumdom ha aton nga “an konsumo han enerhiya han mga awto ha kada pasahero mas daku hin tulo ka beses kay ha bus ngan tren.”

Organisaha an imo mga biyahe. Pinaagi han abanse nga pagplano, bangin maibanan mo an kadamu han imo pagbiyahe, salit maiibanan an imo konsumo han enerhiya ngan diri pa makakarag an imo oras ngan kwarta.

Hi Jethro nga taga-Pilipinas, naglalain hin kantidad para ha krudo han iya awto kada bulan. “Asya nga ginpaplano ko hin maopay an akon mga biyahe.”

Ibani an paggamit han mapaso nga tubig. Sumala ha usa nga pagsaliksik, “an water heater ha mga balay nakonsumo hin aberids nga 1.3% han kabug-osan nga enerhiya nga nakukonsumo han mga syudad ha Australia o 27% han kabug-osan nga enerhiya nga nakukonsumo ha mga balay.”

Tungod kay nakonsumo hin enerhiya an pagpapaso hin tubig, an pag-iban ha paggamit hito nakakagkonserba hin enerhiya. Salit hi Victor nga taga-Sur Aprika, nagsiring: “Tubtob nga posible, nangangalimbasog kami nga gutiay la nga mapaso nga tubig an amon nagagamit kon nakarigo.” Sumala ha syentista nga hi Steven Kenway, “an pag-iban hin konsumo han mapaso nga tubig may damu nga kapulsanan,” tungod kay “nakukonserba an enerhiya ngan tubig, naiibanan an suplay nga kinahanglan iprodyus han mga kompanya, ngan nabubuligan an mga tagbalay nga . . . makaiban hin gasto.”

Paronga ito. Nag-uupod ini ha pagparong han mga suga, aplayanses, gadyet, TV, ngan kompyuter. Bisan kon parong na, damu hini an nakonsumo la gihap hin enerhiya kay naka-standby mode ini. Iginrirekomendar han pipira nga eksperto an pagtanggal ha saksakan o paggamit hin switchable power strip basi maparong ini nga standby mode. Pirme ini ginbubuhat ni Fernando nga gin-unabi kanina, hiya nagsiring: “Ginpaparong ko an mga suga ngan gintatanggal ko ha saksakan an mga aplayanses nga diri ko ginagamit.”

Bangin waray kita kontrol ha presyo han enerhiya o han maraot nga epekto ha palibot han pagprodyus hini, pero puydi kita magin maaramon ha paggamit. An mga tawo ha bug-os nga kalibotan namimiling hin mga paagi ha pagbuhat hito. Oo, bangin kinahanglan an pangalimbasog ngan pagplano basi makagkonserba hin enerhiya, kondi hunahunaa an mga kapulsanan. Hi Valeria nga taga-Mexico nagsiring, “Nakakatirok ako hin kwarta ngan napuprotektaran ko an palibot.”