Xeen tiʼ baʼax ku taasik

Heather Broccard-Bell/iStock via Getty Images

¿CHÉEN WA BEY ANCHAJIKOʼ?

U chichil u paach le escarabajo acorazadooʼ

U chichil u paach le escarabajo acorazadooʼ

 Le chan clase baʼalcheʼaʼ (Phloeodes diabolicus) kajaʼan tu chikʼinil América del Norte. Le investigadoroʼoboʼ ku yaʼalikoʼobeʼ le escarabajoaʼ jeʼel u béeytal u kuchik 39,000 u téenel le bukaʼaj ku pesarkoʼ, yoʼolal lelaʼ kex ka máanak junpʼéel coche tu yóokʼoleʼ mix baʼal jeʼel u yúuchultiʼeʼ. ¿Baʼaxten maʼ tu yúuchul mix baʼal tiʼ?

 Tumen u paach le escarabajoaʼ de óoxpʼéel capas. U meyaj le yáax capaoʼ u kanáantik maʼ u yúuchul loob tiʼ le baʼaxoʼob yanoʼob ichil u nakʼ wa ka peʼechʼkoʼ. U kaʼapʼéel capaoʼ maas maʼ jach chichiʼ le oʼolal kéen peʼechʼkeʼ maʼ tu yúuchul mix baʼal tiʼ tumen ku páajtal u amortiguartik u áalil le baʼax pechʼkoʼ. U yóoxpʼéel capaoʼ ku chaʼik tiʼ le escarabajo u wutsʼkuba wa u jaykuba. Le baʼax ku beetkaʼ ku chaʼik u yokol tu yáam le cheʼoboʼ bey xan tu yáam le tuunichoʼoboʼ.

 Tsʼoʼoleʼ le baʼax kanáantik u wíinklil le escarabajooʼ letiʼe mejen baʼaloʼob yaantiʼ bey junpʼéel rompecabezaeʼ, u kʼaabaʼobeʼ cuchillas, u meyaj le baʼaloʼobaʼ u amortiguarkoʼob le golpeoʼoboʼ. Le cuchillasaʼ yaʼab u capasil yaan yéetel taakʼloʼob yoʼolal le proteínaʼoboʼ. Le kéen peʼechʼkoʼobeʼ le proteínaoʼ ku jeʼepajal pero jujunpʼíitileʼ ku yutstal tu kaʼatéen, le baʼax ku yúuchlaʼ ku yáantaj utiaʼal maʼ u kaachal wa u yúuchul loob tiʼ.

Le cuchillaʼobaʼ jach maʼalob u nupkubaʼob jeʼex junpʼéel rompecabezaeʼ.

Le flechaʼoboʼ ku yeʼesik bix u nupkuba le cuchillas kanáantik u wíinklil le escarabajooʼ.

 Le investigadoroʼoboʼ taak u copiarkoʼob bix yanil u paach le escarabajooʼ utiaʼal u beetkoʼob nukuch edificioʼob yéetel puenteʼob maʼ u séeb u juutloʼob, bey xan cocheʼob maʼ u kʼastaloʼob kéen chocarnakoʼob.

 Techeʼ, ¿bix a wilik? U chichil u paach le escarabajo acorazadooʼ, ¿chéen wa bey anchajikoʼ wa yaan máax beete?