Kapitulo 3

Kumong mga Tuhog sa Mitolohiya

1-3. (a) Nganong ang mga mito makapainteres kanato? (b) Unsa ang atong kobrehan niining kapitulo?

 NGANONG palandongon ang mga mito? Dili ba kini sulusugilanon lamang gikan sa halayong kagahapon? Samtang kini tinuod nga daghan ang gipasukad sa handurawan, ang uban gipasukad sa kamatuoran. Palandonga pananglitan ang mga mito ug mga leyendo nga makaplagan sa tibuok kalibotan nga gipasukad sa kamatuoran sa Baha sa kalibotan, o sa Lunop, nga gisugilon sa Bibliya.

² Ang katarongan sa pagpalandong sa mga mito mao nga kini ang patukoranan sa mga tinoohan ug mga rituwal nga sa gihapon makaplagan sa mga relihiyon karon. Pananglitan, ang pagtuo sa imortal nga kalag mahimong subayon sa karaan Asiryo-Babilonyanhong mga mito latas sa Egiptohanon, Grego, ug Romanhong mitolohiya ngadto sa Kakristiyanohan, diin kini nahimong pasukaranang pagtulon-an sa iyang teolohiya. Ang mga mito ebidensiya nga ang karaang tawo nangita sa mga diyos, maingon man sa kahulogan sa kinabuhi. Niining kapitulo, atong kobrehan sa mubo ang pipila sa kumong tema nga mibangon sa mga mito sa pangunang mga kultura sa kalibotan. Samtang sublion nato kining mitolohiya, mamatikdan nato kon sa unsang paagi ang paglalang, ang Lunop, bakak nga mga diyos ug mga daw-diyos, ang imortal nga kalag, ug ang pagsimba sa adlaw motunga sa makanunayon isip kumong mga tuhog sa tapaktapak sa mitolohiya. Apan nganong mao kini ang kaso?

³ Sa makadaghan dunay pasukaranan sa makasaysayanhong  kamatuoran, tawo, o hitabo nga sa ulahi pakapinan o tuison sa pagporma sa mito. Usa niining makasaysayanhong kamatuoran mao ang rekord sa paglalang sa Bibliya. a

Kamatuoran ug Handurawan sa Paglalang

4, 5. Unsa ang pipila ka tinoohan sa Gregong mitolohiya?

⁴ Dagaya ang mga mito sa paglalang, apan walay mausa ang duna sa yanong lohika sa rekord sa paglalang sa Bibliya. (Genesis, kapitulo 1, 2) Pananglitan, ang asoy sa Gregong mitolohiya may lanog sa pagkaluog. Ang unang Grego nga nagpahaluna sa sulat sa mga mito sa sistematikong paagi mao si Hesiod, kinsa misulat sa iyang Theogony sa ikawalong siglo W.K.P. Gipatin-aw niya sa unsang paagi misugod ang mga diyos ug ang kalibotan. Misugod siya uban kang Gaea, o Gaia (Yuta), nga nanganak kang Urano (Langit). Ang misunod gisaysay sa eskolar si Jasper Griffin sa The Oxford History of the Classical World:

⁵ “Si Hesiod misugilon sa sugilanon, nga nahibaloan ni Homer, sa banosbanos sa mga diyos sa langit. Una si Urano ang  supremo, apan iyang gipiit ang iyang mga anak, ug si Gaia midasig sa iyang anak-lalaki si Kronos sa pagkapon kaniya. Si Kronos sa kapulihay milamoy sa iyang kaugalingong mga anak, hangtod ang iyang asawa si Rea mihatag kaniya ug bato aron kaonon puli kang Zeus; ang batang si Zeus gipadako sa Kreta, mipugos sa iyang amahan sa pagbuga sa iyang mga igsoon, ug uban kanila ug sa ubang panabang mipildi kang Kronos ug sa iyang mga Higante ug naglabog kanila ngadto sa Tartaro.”

6. Sumala kang Jasper Griffin, unsa ang lagmit nga tinubdan sa daghan sa Gregong mitolohiya?

⁶ Gikan sa unsang tinubdan gikuha sa mga Grego kining kahibudnganang mitolohiya? Ang samang awtor mitubag: “Ang kinalay-ang sinugdan nagpadayag nga Sumeryanhon. Niining mga sugilanon sa silangan makaplagan nato ang banosbanos sa mga diyos, ug ang mga tema sa pagkapon, paglamoy, ug bato usab-usab nga hisgotan sa mga paagi nga, bisan pa, nagkadaiya, nagpakita nga ang pagkasama kang Hesiod dili sulagma ra.” Motutok kita sa karaang Mesopotamia ug sa Babilonya ingon nga tinubdan sa daghang mga mito nga nakatuhop sa ubang mga kultura.

7. (a) Nganong kini dili sayon ang pagbaton ug impormasyon sa karaang mga mito sa Insik? (b) Sa unsang paagi ang usa ka Insik nga mito mipatin-aw sa paglalang sa yuta ug sa tawo? (Itandi ang Genesis 1:27; 2:7.)

⁷ Ang karaang mitolohiya sa relihiyon sa katawhan nga Insik dili kanunay sayong hubiton, sanglit daghang sinulat nga rekord nadaot sa hugna sa panahon 213-191 W.K.P. b Ang ubang mga mito nagpabilin, bisan pa, sama sa usa nga nagbatbat sa unsang paagi ang yuta naporma. Usa ka propesor sa arte nga Silanganon, si Anthony Christie, misulat: “Atong nakat-onan nga si Kaos sama sa itlog sa manok. Wala pa milungtad ni Langit ni Yuta. Gikan sa itlog si P’an-ku natawo, gikan sa  bug-at nga mga elemento niini gihimo ang Yuta ug sa gaang mga elemento ang Langit. Si P’an-ku gihulagway nga enano, nga nagsul-ob sa panit sa oso o sa kupo sa dahon. Sulod sa 18,000 ka tuig ang distansiya taliwala sa Yuta ug sa Langit mitubo matag adlaw sa napulo ka tiil, ug si P’an-ku mitubo sa samang gitulinon nga ang iyang lawas mipuno sa kal-ang. Sa dihang siya namatay, ang nagkalainlaing bahin sa iyang lawas nahimong nagkalainlaing natural nga elemento. . . . Ang mga pulgas sa iyang lawas nahimong tawhanong rasa.”

8. Sumala sa mitolohiyang Inka, sa unsang paagi mitungha ang pinulongan?

⁸ Gikan sa Habagatang Amerika usa ka leyendong Inka mipatin-aw sa unsang paagi ang mistikanhong maglalalang mihatag sa pinulongan sa matag nasod. “Siya mihatag sa matag  nasod sa pinulongan nga isulti niini . . . Siya mihatag sa kinabuhi ug kalag sa matag usa maingon man sa mga lalaki ug mga babaye ug misugo sa matag nasod sa pag-unlod ubos sa yuta. Unya ang matag nasod mitadlas ilalom sa yuta ug mitungha sa mga dapit diin siya mitudlo kanila.” (The Fables and Rites of the Yncas, ni Cristóbal de Molina sa Cuzco, gikutlo sa South American Mythology) Niining kaso nagpadayag kini nga ang talaan sa Bibliya sa paglahugay sa mga pinulongan sa Babel mao ang matuod nga pasukaranan niining Inka nga mito. (Genesis 11:​1-9) Apan karon iliso nato ang atong pagtagad sa Baha nga gibatbat sa Bibliya sa Genesis 7:​17-24.

Ang Lunop​—Kamatuoran o Mito?

9. (a) Unsa ang gitug-an kanato sa Bibliya mahitungod sa una-Lunop nga kahimtang sa yuta? (b) Unsa ang kinahanglan buhaton ni Noe ug sa iyang pamilya aron maluwas sa Lunop?

⁹ Nagdala kanato balik sa mga 4,500 ka tuig kanhi, sa mga 2,500 W.K.P., ang Bibliya nagtug-an kanato nga ang rebelde espirituhanong mga anak sa Diyos nagmateryalisar sa tawhanong porma ug “milakaw sa pagpanguhag mga asawa alang sa ilang kaugalingon.” Kining dili natural mestisong pagsanay nagpatungha sa mapintas nga Nepilim, “ang mga maisog sa karaan, ang mga tawo nga bantogan.” Ang ilang malapasong kagawian nag-apektar sa una-Lunop nga kalibotan ngadto sa punto nga si Jehova miingon: “‘Akong panason ang mga tawo nga akong gilalang sa nawong sa yuta . . . tungod kay ako nagbasol nga ako nagbuhat kanila.’ Apan si Noe nakakaplag ug pabor sa mga mata ni Jehova.” Ang talaan nan nagpadayon uban sa ispisipiko ug praktikal nga mga lakang nga kuhaon ni Noe aron sa pagluwas sa iyang kaugalingon, maingon man sa iyang pamilya ug sa nagkalainlaing matang sa mananap, sa Lunop.​—Genesis 6:​1-8, Genesis 6:13–​8:​22; 1 Pedro 3:​19, 20; 2 Pedro 2:​4; Judas 6.

10. Ngano ang talaan sa Bibliya sa Lunop dili isipon nga mito?

¹⁰ Ang rekord sa una-Lunop nga mga hitabo nga giasoy  sa Genesis gisaway nga mito sa modernong mga kritiko. Apan, ang kasaysayan ni Noe gidawat ug gituohan sa matinumanong mga tawo, sama kang Isaias, Ezequiel, Jesu-Kristo, ug sa mga apostol Pedro ug Pablo. Kini usab gisuportahan sa kamatuoran nga kini dayag sa daghang mitolohiya sa tibuok kalibotan, lakip sa karaang Epiko ni Gilgames maingon man sa mga mito sa Tsina ug sa Astika, Inka, ug Maya. Uban sa rekord sa Bibliya sa hunahuna, atong palandongon karon ang Asiryo-Babilonyanhong mitolohiya ug sa reperensiya niini sa usa ka  lunop. c​—Isaias 54:​9; Ezequiel 14:​20; Mateo 24:​37; Hebreohanon 11:7.

Ang Lunop ug si Gilgames ang Diyos-Tawo

11. Sa unsa gipasukad ang atong kahibalo sa Epiko ni Gilgames?

¹¹ Balik sa kasaysayan lagmit mga 4,000 ka tuig, atong mahinagbo ang bantogan Akadyanhong mito nga gitawag Epiko ni Gilgames. Ang atong kahibalo niini gipasukad labi na sa usa ka tekstong cuneiform gikan sa librarya ni Asurbanipal, kinsa nagmando niadtong 668-627 W.K.P., sa karaang Nineve.

12. Kinsa si Gilgames, ug nganong dili siya popular? (Itandi ang Genesis 6:​1, 2.)

¹² Kini ang sugilanon sa bayanihong mga buhat ni Gilgames, nga gibatbat nga dos-tersiya diyos ug un-tersiya tawo, o daw-diyos. Usa ka bersiyon sa epiko (taas nga balak) nagpahayag: “Sa Uruk siya mitukod ug mga paril, sa usa ka dakong kuta, ug sa templo ni santa Eanna alang sa diyos sa kalangitan si Anu, ug kang Istar ang diyosa sa gugma . . . , ang birhen sa gugma ug gubat.” (Tan-awa ang kahon, panid 45, alang sa talaan sa Asiryo-Babilonyanhong mga diyos ug mga diyosa.) Bisan pa, si Gilgames dili linalang nga makapahimuot ikauban. Ang mga lumulupyo sa Uruk mireklamo sa mga diyos: “Ang iyang kaulag dili mobiya sa usa nga birhen sa iyang kahagugma, ni sa anak-babaye sa manggugubat ni sa asawa sa dungganon.”

13. (a) Unsang aksiyon ang gikuha sa mga diyos, ug unsa ang gibuhat ni Gilgames? (b) Kinsa si Utnapistim?

¹³ Unsang aksiyon ang gikuha sa mga diyos agig sanong sa protesta sa katawhan? Ang diyosa si Aruru milalang kang Enkidu aron mahimong tawhanong karibal ni Gilgames. Bisan pa niana, inay mahimong mga kaaway, sila nahimong suod nga mga higala. Sa dagan sa epiko, si Enkidu namatay. Nadugmok, si Gilgames mitiyabaw: “Kon ako mamatay, dili ba sama ra ako kang Enkidu? Ang kaalaot misulod sa akong tiyan. Nahadlok  sa kamatayon, naglaaglaag ako sa waykahoy nga kapatagan.” Buot niya ang sekreto sa imortalidad ug mipanaw sa pagpangita kang Utnapistim, nga nakalabang-buhi sa baha nga gihatagan sa imortalidad uban sa mga diyos.

14. (a) Unsa ang gisugo kang Utnapistim nga buhaton? (Itandi ang Genesis 6:​13-16.) (b) Unsa ang sangpotanan sa epikong panaw ni Gilgames?

¹⁴ Sa kaulahian nakaplagan ni Gilgames si Utnapistim, kinsa misugid kaniya sa sugilanon sa lunop. Sumala sa makaplagan sa papan XI sa Epiko, nga hiilhang Papan sa Lunop, si Utnapistim misugilon sa mga instruksiyon nga gihatag kaniya mahitungod sa lunop: “Gub-a (kining) balaya, magtukod ug sakayan! Biyai ang mga kabtangan, pangitaa ang kinabuhi. . . . Dad-a sakay sa sakayan ang binhi sa tanang buhing butang.” Dili ba may lanog kini nga susama sa reperensiya sa Bibliya kang Noe ug sa Lunop? Apan si Utnapistim dili makahatag imortalidad kang Gilgames. Si Gilgames, nga nahiubos, mibalik sa Uruk. Ang talaan mitiklop uban sa iyang kamatayon. Ang linukop nga mensahe sa epiko mao ang kasubo ug kaparot sa kamatayon ug sa laing kinabuhi. Kadtong karaang katawhan wala makakaplag sa Diyos sa kamatuoran ug paglaom. Bisan pa, ang kalangkitan sa epiko sa yanong talaan sa Bibliya sa una-Lunop nga panahon dayag. Karon moliso kita sa talaan sa Lunop sumala sa makita kini sa ubang leyendo.

Leyendo sa Lunop sa Ubang Kultura

15. Ngano ang Sumeryanhong leyendo sa lunop makapainteres kanato?

¹⁵ Mas una pa kay sa talaan sa Epiko ni Gilgames mao ang Sumeryanhong mito nga nagtanyag kang “Ziusudra, ang kaambid sa biblikanhong Noe, kinsa gibatbat nga relihiyoso, hari nga mahadlokon sa diyos, nga kanunay nagtukaw alang sa langitnong mga bugna sa mga damgo o mga yamyam.” (Ancient Near Eastern Texts Relating to the Old Testament) Sumala sa samang tinubdan, kining mito “nagtanyag sa labing suod ug labing makapahibulong panagsama sa biblikanhong materyal  nga nahiukban pa sa Sumeryanhong literatura.” Ang Babilonyanhon ug Asiryanhong buhilaman, nga ulahi ra, naimpluwensiyahan sa Sumeryanhon.

16. Gikan sa unsang tinubdan mahimong naggikan ang mga leyendo sa lunop sa Insik?

¹⁶ Ang librong China​—A History in Art mitug-an kanato nga usa sa karaang mga magmamando sa Tsina mao si Yü, “ang konkistador sa Dakong Lunop. Si Yü mipasimang sa mga tubig sa lunop ngadto sa kasubaan ug kadagatan aron sa pagpahaluna sa iyang katawhan.” Ang batid sa mitolohiya si Joseph Campbell misulat mahitungod sa Insik nga “Panahon sa Dakong Napulo,” nga miingon: “Niining importante nga panuigon, nga natapos sa usa ka Baha, napulo ka emperador ang gitudlo sa mitolohiya sa sayo panahon-ni-Chou. Busa, nagpadayag nga kon unsa ang atong gilantaw dinhi mahimong usa ka lokal nga kausaban sa mga serye sa karaang talaan sa Sumeryanhong hari.” Unya si Campbell misitar sa ubang butang  gikan sa mga leyendong Insik nga nagpadayag sa “paglig-on sa argumento alang sa usa ka tinubdan sa Mesopotamia.” Kana nagdala kanato balik sa sama pasukaranang tinubdan sa daghang mga mito. Bisan pa, ang sugilanon sa Lunop makita usab sa mga Amerika, pananglitan, sa Mehiko sa panahon sa mga Astika sa ika-15 ug ika-16 ka siglo K.P.

17. Unsang mga leyendo sa lunop ang nabatonan sa mga Astika?

¹⁷ Ang mitolohiyang Astika namolong sa upat ka nag-unang panuigon, diin sulod sa nahauna niini ang yuta gipuy-an sa mga higante. (Kana laing pahinumdom sa Nepilim, ang mga higante nga gihisgotan sa Bibliya sa Genesis 6:4.) Kini naglakip sa karaang leyendo sa lunop diin “ang mga tubig sa ibabaw mitipon uban niadtong sa ubos, nga nagwagtang sa kapunawpunawan ug sa paghimo sa tanang butang ngadto sa dayon kosmikong oseano.” Ang diyos nga nagkontrolar sa ulan ug tubig mao si Tlalok. Bisan pa, ang iyang ulan wala mabatoni nga barato apan gihatag “baylo sa dugo sa gihalad nga mga biktima kansang nag-agay nga mga luha mopatuo ug mopalihok sa pag-agos sa ulan.” (Mythology​—An Illustrated Encyclopedia) Ang laing leyendo nagpahayag nga ang ikaupat nga panahon gimandoan ni Chalchiuhtlicue, ang diyosa sa tubig, kansang uniberso nahanaw pinaagi sa usa ka lunop. Ang mga tawo naluwas pinaagi sa pagkahimong isda!

18. Unsang mga talaan ang naglukop sa mitolohiya sa Habagatang Amerika? (Itandi ang Genesis 6:​7, 8; 2 Pedro 2:5.)

¹⁸ Mao man, ang mga Inka duna sa ilang mga leyendo sa Lunop. Ang Britanikong manunulat si Harold Osborne mipahayag: “Tingali ang labing malukpanong bahin sa mito sa Habagatang Amerika mao ang mga sugilanon sa usa ka baha . . . Ang mga mito sa baha kanat kaayo taliwala sa katawhan sa kabukiran ug sa katribohan sa kapatagan sa tropiko. Ang baha kumong nalangkit sa paglalang ug uban sa epipanya [pagpadayag] sa maglalalang-diyos. . . . Kini usahay giisip nga langitnong silot ang pagpapas sa naglungtad nga katawhan sa pagpangandam alang sa pagguho sa usa ka bag-ong rasa.”

19. Hubita ang leyendo sa lunop sa Maya.

 ¹⁹ Mao usab, ang Maya sa Mehiko ug Tungang Amerika duna sa ilang leyendo sa Lunop nga naglangkit sa unibersohanong baha, o haiyococab, nga nagkahulogan “tubig ibabaw sa yuta.” Ang Katolikong obispo Las Casas misulat nga ang mga Indiyan sa Guatemala “nagtawag niining Butic, nga mao ang pulong nga nagkahulogan lunop sa daghang tubig ug nagkahulogan sa pangataposang paghukom, ug busa sila mituo nga ang laing Butic magaabot, nga maoy laing lunop ug paghukom, dili sa tubig, apan sa kalayo.” Daghan pang mga leyendo sa lunop ang naglungtad libot sa kalibotan, apan ang pipila nga gikutlo nag-alagad sa paglig-on sa pasukaranan sa leyendo, ang makasaysayanhong hitabo nga gisugid sa basahon sa Genesis.

Ang Malukupong Pagtuo sa Imortal nga Kalag

20. Unsa ang Asiryo-Babilonyanhong pagtuo mahitungod sa laing kinabuhi?

²⁰ Bisan pa, dili ang tanang mito gipasukad sa kamatuoran o sa Bibliya. Sa iyang pagpangita sa Diyos, ang tawo nakahawid sa mga dagami, nga nalingla sa matamata sa imortalidad. Sama sa atong makita latas niining basahon, ang pagtuo sa imortal nga kalag o sa nagkalainlaing porma niini kabilin nga nakakanaog kanato latas sa kamilenyohan. Ang katawhan sa karaan Asiryo-Babilonyanhong kultura mituo sa laing kinabuhi. Ang New Larousse Encyclopedia of Mythology mipatin-aw: “Ubos sa yuta, luyo sa bung-aw sa Apsu [puno sa preskong tubig ug naglibot sa yuta], nahamutang ang impiyernong puloy-anang dapit diin manaog ang mga tawo tapos sa kamatayon. Kini ang ‘Yuta sa wala nay uli-uli’ . . . Niining mga dapita sa walay kataposang kangitngit ang mga kalag sa mga patay​—edimmu—​‘nga nagbisti, sama sa mga langgam, sa sapot sa mga pako’ tanan gumong nagkatipon.” Sumala sa mito, kining kalibotan ilalom sa yuta gimandoan sa diyosa si Ereskigal, ang “Prinsesa sa dakong yuta.”

21. Sumala sa Egiptohanong pagtuo, unsa ang nahitabo sa mga patay?

 ²¹ Ang mga Egiptohanon usab duna sa ilang ideya sa imortal nga kalag. Una pa ang kalag makadangat sa malipayong landiganan, kini kinahanglan timbangon batok kang Maat, ang diyosa sa kamatuoran ug hustisya, kinsa gisimbolohan sa balhibo sa kamatuoran. Mahimong si Anubis, ang diyos nga may ulo sa ihalas nga iro, o si Horus, ang banog, motabang sa palakaw. Kon aprobado ni Osiris, kanang kalag mopadayon sa pagpakig-ambit sa kalipay uban sa mga diyos. (Tan-awa ang ilustrasyon, panid 50.) Sama ka lagmit sa kaso, dinhi makaplagan nato ang kumong tuhog sa Babilonyanhong hunahuna sa imortal nga kalag nga nag-umol sa relihiyon, kinabuhi, ug kalihokan sa katawhan.

22. Unsa ang hunahuna sa Insik sa mga patay, ug unsa ang gibuhat sa pagtabang kanila?

²² Ang karaan mitolohiyang Insik naglakip sa pagtuo sa kinabuhi tapos sa kamatayon ug sa panginahanglan sa paghupot sa katigulangan nga malipayon. Ang katigulangan “giisip nga buhi ug gamhanang mga espiritu, tanan labi na nabalaka sa kaayohan sa ilang buhing kaliwat, apan makahimo sa pagsilot sa kasuko kon madisgusto.” Ang mga patay hatagan sa tanang panabang, lakip na ang mga kauban sa kamatayon. Busa, “ang ubang mga haring Shang . . . gilubong uban sa usa ka gatos ngadto sa tulo ka gatos tawhanong biktima nga moalagad kaniya sa sunod nga kalibotan. (Kining batasan naglingkit sa karaang Tsina uban sa Egipto, Aprika, Hapon, ug ubang dapit, diin ang susamang halad gihimo.)” (Man’s Religions, ni John B. Noss) Niining mga kaso ang pagtuo sa imortal nga kalag mitultol sa tawhanong halad.​—Itandi ang Ecclesiastes 9:​5, 10; Isaias 38:​18, 19.

23. (a) Sa Gregong mitolohiya, kinsa ug unsa ang Hades? (b) Unsa ang Hades sumala sa Bibliya?

²³ Ang mga Grego, nga nakahan-ay ug daghang mga diyos sa ilang mitolohiya, nabalaka usab sa mga patay ug sa dulnganan nila. Sumala sa mga mito, ang enkargado nianang dapita sa gabonong kangiob mao ang anak-lalaki ni Kronos ug igsoon  sa mga diyos sila Zeus ug Poseidon. Ang iyang ngalan si Hades, ug ang dapit niya ginganlan kaniya. Sa unsang paagi ang mga kalag sa mga patay makadangat sa Hades? d

24. (a) Sumala sa Gregong mitolohiya, unsa ang nahitabo sa ubos nga kalibotan? (b) Unsang kasamahan sa Epiko ni Gilgames ang anaa sa Gregong mitolohiya?

²⁴ Ang magsusulat si Ellen Switzer mipatin-aw: “Dunay makalilisang mga linalang sa ubos nga kalibotan. Anaa si Karon, nga nagbugsay sa sakayan nga naghatod-tabok niadtong kinsa bag-o pang namatay gikan sa yuta sa mga buhi ngadto sa ubos nga kalibotan. Si Karon nangayog bayad alang sa iyang hatod-tabok nga pag-alagad [tabok sa subang Styx], ug ang mga Grego sagad molubong sa ilang mga patay uban sa salapi ubos sa dila aron makapaneguro nga sila duna sa igoigong pasahe. Ang mga patay nga kalag nga dili makabayad huptan sa sayop nga tampi sa suba, sa usa ka matang sa yutang wala okupaha, ug mahimong mobalik sa pagduaw sa mga buhi.” e

25. Kinsa ang naimpluwensiyahan sa Gregong hunahuna sa kalag?

²⁵ Ang Gregong mitolohiya sa kalag nagpadayon sa pag-impluwensiya sa Romanhong hunahuna, ug ang Gregong mga pilosopo, sama kang Plato (mga 427-347 W.K.P.), kusganong nag-impluwensiya sa sayo apostatang Kristohanong mga tighunahuna kinsa midawat sa pagtulon-an sa imortal nga kalag sa ilang doktrina, bisan pa kini walay Biblikanhong pasukaranan.

26, 27. Giunsa paglantaw sa Astika, Inka, ug Maya sa kamatayon?

²⁶ Ang mga Astika, mga Inka, ug Maya mituo usab sa imortal nga kalag. Ang kamatayon misteryo kanila maingon nga kini mao man sa ubang buhilaman. Duna sila sa ilang seremonya  ug tinoohan sa pagtabang nila sa pagdawat nila niini. Sama sa gipatin-aw sa historyador sa arkiyolohiya si Victor W. von Hagen diha sa iyang librong The Ancient Sun Kingdoms of the Americas: “Ang mga patay sa pagkatinuod mga buhi: yano lamang silang milalin gikan sa usa ka yugto ngadto sa lain. Sila dili makita, dili mahikap, dili madutlan. Ang mga patay . . . nahimong dili makitang mga membro sa kabanayan.”​—Itandi ang Maghuhukom 16:​30; Ezequiel 18:​4, 20.

²⁷ Ang samang tinubdan nagtug-an kanato nga “ang [Inka nga] Indiyan mituo sa imortalidad; sa pagkamatuod siya mituo nga ang usa bisan kanus-a dili mamatay, . . . ang patay nga lawas yanong nahimong dili-patay ug nagbaton kini sa mga impluwensiya sa dili makitang mga gahom.” Ang Maya usab mituo sa kalag ug sa 13 ka langit ug 9 ka impiyerno. Busa, bisan asa kita moliso, ang katawhan buot molimod sa katinuod sa kamatayon, ug ang imortal nga kalag nahimong sungkod nga kasandigan.​—Isaias 38:​18; Buhat 3:23.

28. Unsang pipila ka pagtuo ang milungtad sa Aprika?

²⁸ Ang mitolohiya sa Aprika mao man naglakip sa mga reperensiya sa nagpabiling buhi nga kalag. Daghang mga Aprikano nagkinabuhi sa kataha sa mga kalag sa mga patay. Ang New Larousse  Encyclopedia of Mythology mipahayag: “Kining pagtuo nalambigit sa lain​—sa padayong paglungtad sa kalag tapos sa kamatayon. Ang mga mahiko makahimo sa pagsangpit sa mga kalag sa pagtabang sa ilang mga gahom. Ang mga kalag sa mga patay sagad molalin ngadto sa mga lawas sa mga mananap, o mahimong mohalin ngadto sa mga tanom.” Ingon nga sangpotanan, ang Sulu dili mopatay sa pipila ka bitin nga gituohan nilang mga espiritu sa mga partidos.

29. Ipatin-aw ang mga leyendo sa pipila ka tribo sa habagatang Aprika. (Itandi ang Genesis 2:​15-17; 3:​1-5.)

²⁹ Ang Masai sa habagatan-silangang Aprika mituo sa maglalalang nga gitawag ’Ng ai, nga nagbutang ug manolonda nga magbalantay sa matag Masai ingon proteksiyon. Sa gutlo sa kamatayon, dad-on sa manolonda ang kalag sa manggugubat ngadto sa laing kinabuhi. Ang gikutlo sa una nga Larousse misugilon sa leyendong Sulu sa kamatayon nga naglangkit sa unang tawo, si Unkulunkulu, kinsa niining mito nahimong supremong persona. Iyang gipadala ang tinggalong sa pagsulti sa katawhan, “Ang mga tawo dili mamatay!” Mahinay ang tinggalong ug nalinga sa dalan. Busa si Unkulunkulu nagpadalag lahi nga mensahe pinaagi sa taluto, nga miingon, “Ang mga tawo mamatay!” Naunag abot ang taluto, “ug sukad niadto walay tawo ang nakaikyas sa kamatayon.” May pipila ka kalahian, kining samang leyendo naglungtad taliwala sa katribohan sa Betsuana, Basuto, ug Baronga.

30. Niining basahon unsang dugang pa ang atong makita sa kalag?

³⁰ Samtang kita mopadayon sa pagtuon sa pagpangita sa katawhan sa Diyos, makita nato sa dugang pa kon unsa ka importante sa mito sa imortal nga kalag kaniadto ug sa karon sa katawhan.

Pagsimba sa Adlaw ug Tawhanong Halad

31. (a) Unsa ang gituohan sa mga Egiptohanon sa adlaw-diyos si Ra? (b) Sa unsang paagi kana sukwahi sa kon unsa ang giingon sa Bibliya? (Salmo 19:​4-6)

³¹ Ang mitolohiya sa Egipto naggakos sa daghang mga diyos  ug mga diyosa. Sama sa daghan uban karaang katilingban, ang mga Egiptohanon samtang nangita sa Diyos, nabutad sila ngadto sa pagsimba nianang nagsustenir sa ilang matag adlaw nga kinabuhi​—ang adlaw. Busa, ubos sa ngalang Ra (Amon-Ra), nagpasidungog sila sa soberanong ginoo sa langit, kinsa nagsakay sa sakayan matag adlaw gikan sa silangan pa kasadpan. Inigkagabii, tadlason niya ang peligrong dalan latas sa ubos nga kalibotan.

32. Hubita ang usa sa kasaulogan sa kalayo-diyos si Xiuhtekutli (Huehueteotl).

³² Ang tawhanong halad kumong kinaiya sa pagsimba sa adlaw sa mga relihiyon sa Astika, Inka, ug Maya. Ang mga Astika nagsaulog sa kanunay nga tuyok sa relihiyosong kasaulogan, uban sa tawhanong halad ngadto sa ilang nagkalainlaing diyos, labi na sa pagsimba sa adlaw-diyos si Tezkatlipoka. Usab, sa kasaulogan sa kalayo-diyos si Xiuhtekutli (Huehueteotl), “ang mga priso sa gubat dungan nga misayaw uban sa nakabihag kanila ug . . . gibiyobiyo libot sa sulaw nga kalayo ug unya gilintuwad ngadto sa mga baga, hulbuton samtang buhi pa aron hiwaon-kuhaon ang nagpitikpitik pa nga kasingkasing aron ihalad sa mga diyos.”​—The Ancient Sun Kingdoms of the Americas.

33. (a) Unsa ang nalakip sa Inka nga pagsimba? (b) Unsa ang giingon sa Bibliya mahitungod sa tawhanong halad? (Itandi ang 2 Hari 23:​5, 11; Jeremias 32:35; Ezequiel 8:16.)

 ³³ Sa habagatan pa, ang Inka nga relihiyon duna sa iyang kaugalingong mga halad ug mga mito. Sa karaan Inka nga pagsimba, ang mga bata ug mga mananap gihalad sa adlaw-diyos si Inti ug kang Viracocha, ang maglalalang.

Mga Diyos ug mga Diyosa sa Mito

34. Kinsa ang naglangkob sa labing ilado Egiptohanong trinidad, ug unsang mga papel ang ilang gidula?

³⁴ Ang labing ilado sa Egiptohanong trinidad mao ang gilangkoban ni Isis, simbolo sa balaang pagkainahan; ni Osiris, nga iyang igsoong lalaki ug konsorte; ug ni Horus, nga anak nila, nga sagad representahan sa usa ka banog. Si Isis usahay gihulagway sa Egiptohanong mga estatuwa nga nagtanyag sa iyang dughan sa iyang anak sa usa ka postura nga nakapahinumdom sa mga estatuwa ug mga pinintal sa birhen-ug-bata sa Kakristiyanohan. Sa dagan sa panahon ang bana ni Isis, si Osiris, nakatagamtam ug popularidad ingon nga diyos sa mga patay tungod kay siya mitanyag ug paglaom sa walay kataposan malipayong kinabuhi sa mga kalag sa mga patay sa laing kinabuhi.

35. Kinsa si Hator, ug unsa ang iyang panguna tinuig nga kasaulogan?

³⁵ Si Hator sa Egipto mao ang diyosa sa gugma ug kasadya, musika ug sayaw. Nahimo siya nga hara sa mga patay, nagtabang kanila sa hagdanan aron makasaka sa langit. Ingon sa gipatin-aw sa New Larousse Encyclopedia of Mythology, gisaulog siya uban sa dakong kasaulogan, “labaw sa tanan sa Adlaw sa Bag-ong Tuig, ang anibersaryo sa iyang pagkatawo. Sa dili pa ang kaadlawon ang mga pari nga babaye mopagawas sa imahen ni Hator sa terasa aron mayagyag kini sa mga silak sa nagsilang nga adlaw. Ang kasadya nga mosunod pasangil alang sa matuod nga karnabal, ug ang adlaw matapos sa awit ug kahubog.” Dako ba ang kausaban sa mga butang sa kasaulogan sa Bag-ong Tuig linibo ka tuig sa ulahi?

36. (a) Unsa ang relihiyosong kahimtang sa Israel sa ika-16 ka siglo W.K.P.? (b) Unsang linaing kahulogan ang nabatonan sa Napulo ka Hampak?

 ³⁶ Ang mga Egiptohanon usab dunay daghang mga diyos ug mga diyosa nga mananap, sama kang Apis nga torong baka, Banaded nga torong karnero, Heqt nga baki, Hator nga baka, ug Sebek nga buaya. (Roma 1:​21-23) Niining relihiyosong kahimtang nakaplagan sa mga Israelita ang ilang kaugalingon nga bihag nga mga ulipon sa ika-16 ka siglo W.K.P. Aron sa pagpalingkawas kanila sa magahing pagpig-it ni Paraon, si Jehova, ang Diyos sa Israel, nagkinahanglan sa pagpadala sa napulo ka nagkalainlaing hampak batok sa Egipto. (Exodo 7:​14–​12:36) Kadtong mga hampak misangpot sa kalkuladong kaulawan sa mitolohikal nga mga diyos sa Egipto.​—Tan-awa ang kahon, panid 62.

37. (a) Unsang matang sa kinaiya ang anaa sa pipila ka Romanhong diyos? (b) Sa unsang paagi ang paggawi sa mga diyos nag-apektar sa ilang mga sumusunod? (c) Unsa ang kasinatian ni Pablo ug Bernabe sa Listra?

³⁷ Karon mopadayon kita sa mga diyos sa karaang Gresya  ug Roma. Ang Roma mihulam ug daghang mga diyos gikan sa karaang Gresya, uban sa ilang mga hiyas ug mga bisyo. (Tan-awa ang mga kahon, panid 43 ug 66.) Pananglitan, si Venus ug Flora bagag-nawong nga mga puta; si Bako palahubog ug tighudyaka; si Merkurio tulisan; ug si Apolo tigdaldal sa pagpakighilawas sa mga babaye. Gikataho nga si Jupiter, ang amahan sa mga diyos, nanapaw o nakighilawas sa duol nga kabanay uban sa 59 ka babaye! (Nakapahinumdom gayod sa rebeldeng mga manolonda nga nakighilawas uban sa mga babaye sa wala pa ang Lunop!) Sanglit ang mga magsisimba may hilig sa pagpanig-ingon sa paggawi sa ilang mga diyos, kahibulongan ba nga ang Romanhong mga emperador sama kang Tiberio, Nero, ug Kaligula nagkinabuhi sa maulagong mga kinabuhi ingon nga mga mananapaw, mga makihilawason, ug mga mamumuno?

38. (a) Hubita ang matang sa pagsimba nga gituman sa Roma. (b) Sa unsang paagi ang relihiyon miimpluwensiya sa Romanhong sundalo?

³⁸ Sa ilang relihiyon, ang mga Romanhon naglakip sa mga diyos gikan sa daghang tradisyon. Pananglitan, uban sa kadasig sila misimba kang Mitras, ang Persiyanhong diyos sa kahayag, nga nahimong adlaw-diyos nila (tan-awa ang kahon, panid 60-1), ug kang Atargatis (Istar) ang Siryanhong diyosa.  Gikombertir nila ang Gresyanhong Artemisa nga mangangayam ngadto kang Diana ug duna sa ilang kaugalingong porma sa Egiptohanong Isis. Gisagop usab nila ang Seltikong tulo ka diyosa sa pagkamabungahon.​—Buhat 19:​23-28.

39. (a) Kinsa ang nagmando sa Romanhong saserdote? (b) Hubita ang usa sa Romanhon relihiyosong seremonya.

³⁹ Alang sa pagtuman sa ilang mga kulto publiko sa gatosan ka ampoanan ug templo, dunay ilang nagkalainlaing kaparian, tanan kanila “ubos sa awtoridad sa Pontifex Maximus [Supremong Papa], nga mao ang ulo sa estadong relihiyon.” (Atlas of the Roman World) Ang samang atlas nagpahayag nga usa sa Romanhong mga seremonya mao ang taurobolium, diin “ang magsisimba nagbarog sa gahong ug giligo sa dugo sa torong baka nga gihalad ibabaw kaniya. Migowa siya gikan niining rituwal sa kahimtang sa putli nga pagkainosente.”

Kristohanong mga Mito ug mga Leyendo?

40. Sa unsang paagi gilantaw sa daghang mga eskolar ang mga hitabo sa sayong Kristiyanidad?

⁴⁰ Sumala sa pipila ka modernong kritiko, ang Kristiyanidad usab misagop sa mga mito ug mga leyendo. Mao ba gayod kana ang tinuod? Daghang mga eskolar misalikway isip mga mito sa birhen nga pagkatawo ni Jesus, sa iyang mga milagro, ug sa iyang pagkabanhaw. Ang uban ngani miingon nga sukad wala gayod siya milungtad apan nga ang iyang mito kabilin gikan sa mas karaang mitolohiya ug pagsimba sa adlaw. Sumala sa gisulat sa batid sa mitolohiya si Joseph Campbell: “Ang ubang mga eskolar misugyot, ngani, nga sukad wala gayod ing Juan [nga Tigbawtismo] o Jesus, apan usa ka tubig-diyos ug usa ka adlaw-diyos lamang.” Apan kinahanglan kita mahinumdom nga daghan niining mga eskolar mga ateyista ug busa misalikway sa bug-os sa bisan unsang pagtuo sa Diyos.

41, 42. Unsang ebidensiya ang anaa sa pagsuportar sa pagkamakasaysayanhon sa sayong Kristiyanidad?

⁴¹ Bisan pa, kining kulang-pagtuo nga panlantaw sukwahi  sa ebidensiya sa kasaysayan. Pananglitan, ang Hudiyong historyador si Josephus (c. 37-c. 100 K.P.) misulat: “Alang sa pipila sa mga Hudiyo ang kalaglagan sa kasundalohan ni Herodes daw nagpadayag nga langitnong panimalos, ug sa pagkamatuod makataronganong panimalos, alang sa iyang pagtratar kang Juan, nga may apelyidong Bawtista. Kay si Herodes nagpapatay kaniya, bisan pa siya maayong tawo.”​—Marcos 1:​14; 6:​14-29.

⁴² Kining samang historyador mitestigos usab sa makasaysayanhong paglungtad ni Jesu-Kristo, sa dihang siya misulat nga dihay mibangon nga “Jesus, usa ka tawong utokan, kon mahimo man ugaling siyang tawgong tawo . . . nga gitawag sa iyang mga disipolo nga anak sa Diyos.” Siya mipadayon sa pag-ingon nga “si Pilato mihukom kaniya . . . Ug hangtod karon ang kaliwat niadtong gitawag ‘mga Mesiyanista’ nga misunod  kaniya wala pa mapuo.” f​—Marcos 15:​1-5, 22-26; Buhat 11:26.

43. Unsang pasukaranan ang nabatonan ni apostol Pedro sa pagtuo kang Kristo?

⁴³ Busa, ang Kristohanong apostol Pedro mahimong makasulat uban sa bug-os nga pagtuo isip saksi nga nakakita sa pagkausab sa dagway ni Jesus, nga miingon: “Dili, dili pinaagi sa pagsunod sa maarte pagkaminaomao bakak nga mga sugilanon [Grego, myʹthos] nga kami nagpaila kaninyo sa gahom ug presensiya sa atong Ginoong Jesu-Kristo, apan pinaagi sa pagkahimong mga saksi nga nakakita sa iyang pagkahalangdon. Kay siya nakadawat gikan sa Diyos nga Amahan sa pasidungog ug himaya, sa dihang ang mga pulong sama niini gihatod kaniya sa halangdong himaya: ‘Kini ang anak ko, ang akong hinigugma, kinsa ako mismo miuyon.’ Oo, kining mga pulong among nadunggan gikan sa langit samtang kami uban kaniya sa balaang bukid.”​—2 Pedro 1:​16-18. g

44. Unsang prinsipyo sa Bibliya ang kinahanglan sundon sa bisan unsang panagbangi taliwala sa mga opinyon sa tawo ug sa Pulong sa Diyos?

⁴⁴ Niining panagbangi taliwala sa “batid” nga opinyon sa tawo ug sa Pulong sa Diyos, kinahanglan ipadapat nato ang prinsipyo nga gipahayag sa unahan: “Unsa, nan, ang kaso? Kon ang uban dili mopakitag pagtuo, ang ilang kakulang sa pagtuo ba kaha makahimo sa pagkamatinumanon sa Diyos nga walay kapuslanan? Bisan kanus-a dili kana mahitabo! Apan pasagdi ang Diyos makaplagan nga matuod, bisan pa ang tagsa ka tawo makaplagan nga bakakon, maingon nga kini nahisulat: ‘Aron mahimo kang mapamatud-an nga matarong sa imong mga pulong ug mahimong makadaog kon ikaw pagahukman.’”​—Roma 3:​3, 4.

 Kumong mga Tuhog

45. Unsa ang pipila sa kumong mga tuhog nga makaplagan sa mitolohiya sa kalibotan?

⁴⁵ Kining mubong subli sa pipila sa mitolohiya sa kalibotan nakaalagad sa pagpaila sa pipila ka kumong kinaiya, nga daghan kanila mahimong masubay balik sa Babilonya, sa duyan sa kadaghanan sa relihiyon sa Mesopotamia. Dunay kumong mga tuhog, bisan sa kamatuoran sa paglalang, o sa talaan sa panahon kanus-a ang mga daw-diyos ug mga higante miokupar sa yuta ug ang baha milaglag sa daotan, o sa pasukaranan relihiyosong hunahuna sa pagsimba sa adlaw ug sa imortal nga kalag.

46, 47. (a) Unsang Biblikanhong katin-awan ang mahimong atong ikatanyag alang sa kumong sinugdanan ug sa mga tuhog sa mitolohiya? (b) Unsang dugang bahin sa karaang pagsimba ang atong kobrehan?

⁴⁶ Gikan sa panlantaw sa Bibliya, mahimong ikapatin-aw nato kining kumong mga tuhog kon mahinumdoman nato nga tapos sa Lunop, sa sugo sa Diyos ang katawhan mikatag gikan sa Babel sa Mesopotamia kapin sa 4,200 ka tuig kanhi. Bisan pa sila mibulag, mipormag mga pamilya ug mga tribo uban sa nagkalainlaing pinulongan, sila misugod uban sa susama pasukaranang pagsabot sa nag-unang kasaysayan ug relihiyosong hunahuna. (Genesis 11:​1-9) Latas sa kasiglohan, kining pagsabot gituis ug gidayandayanan sa matag kultura, nga miresulta sa daghang sugilanon, leyendo, ug mito nga nakadangat sa ato karong adlawa. Kining mga mito, nga bulag sa kamatuoran sa Bibliya, napakyas sa pagdala sa katawhan nga mas haduol sa matuod nga Diyos.

⁴⁷ Bisan pa, ang katawhan usab nakapahayag sa ilang relihiyosong sentimiento sa nagkalainlain ubang paagi​—espiritismo, shamanismo, madyik, pagsimba sa katigulangan, ug uban pa. Nagtug-an ba sila kanato sa bisan unsang butang mahitungod sa pagpangita sa katawhan sa Diyos?

[Mga footnote]

[Mga Pangutana sa Pagtuon]

 [Kahon sa panid 43]

Grego ug Romanhong mga Diyos

Daghang mga diyos ug mga diyosa sa Gregong mitolohiya mihupot sa samang mga puwesto sa Romanhong mitolohiya. Ang talaan sa ubos naglista sa pipila kanila.

Grego Romanhon Papel

Aphrodite Venus Diyosa sa gugma

Apolo Apolo Diyos sa kahayag, medisina, ug balak

Ares Marte Diyos sa gubat

Artemisa Diana Diyosa sa pagpangayam ug

pagpanganak

Asclepius Aesculapius Diyos sa pagpanambal

Atena Minerva Diyosa sa pangita, gubat ug kaalam

Demeter Ceres Diyosa sa nagtubong mga butang

Dionisio Bako Diyos sa bino, pagkamabungahon,

ug luog nga paggawi

Eros Kupido Diyos sa gugma

Gaea Tera Simbolo sa yuta, ug inahan

ug asawa ni Urano

Hephaestus Bulkan Panday-puthaw sa mga diyos ug

diyos sa kalayo ug pamanday sa metal

Hera Juno Tigpanalipod sa kaminyoon ug

kababayen-an. Sa mga Grego, igsoon

nga babaye ug asawa ni Zeus; sa mga

Romanhon, asawa ni Jupiter

Hermes Merkurio Mensahero sa mga diyos; diyos sa

komersiyo ug siyensiya; ug

tigpanalipod sa mga biyahidor, mga

tulisan, ug mga latagaw

Hestia Vesta Diyosa sa abohan

Hipnos Somnus Diyos sa pagkatulog

Kronos Saturno Sa mga Grego, magmamando sa mga

Higante ug amahan ni Zeus. Sa

Romanhong mitolohiya, diyos sa

pagpanguma usab

Pluto, Hades Pluto Diyos sa ubos nga kalibotan

Poseidon Neptuno Diyos sa dagat. Sa Gregong

mitolohiya, diyos sa mga linog ug

mga kabayo usab

Rea Ops Asawa ug igsoong babaye ni Kronos

Urano Urano Anak-lalaki ug bana ni Gaea ug

amahan sa mga Higante

Zeus Jupiter Magmamando sa mga diyos

Gibase sa The World Book Encyclopedia, 1987, Tomo 13.

[Kahon sa panid 45]

Asiryo-Babilonyanhong mga Diyos ug mga Diyosa

Anu​—ang supremong diyos, nga nagmando sa kalangitan; amahan ni Istar

Asur​—nasodnong manggugubat-diyos sa mga Asiryanhon; diyos sa pagkamabungahon usab

Ea​—diyos sa tubig. Amahan ni Marduk. Mipasidaan kang Utnapistim mahitungod sa lunop

Enlil (Bel)​—ginoo sa hangin; sa ulahi tugbang ni Zeus sa Gregong mitolohiya. Gisagop sa mga Babilonyanhon kang Marduk (Bel)

Istar​—langitnong personipikasyon sa planetang Venus; ang sagradong pagpamuta bahin sa iyang kulto. Siya si Astarte sa Penisya, Atargatis sa Sirya, Astarot sa Bibliya (1 Hari 11:​5, 33), Aphrodite sa Grego, Venus sa Roma

Marduk​—nahauna taliwala sa Babilonyanhong mga diyos; “misuyop sa tanan ubang mga diyos ug mibanos sa tanan nilang nagkalainlaing katungdanan.” Gitawag Merodak sa mga Israelita

Shamas​—adlaw-diyos sa kahayag ug hustisya. Mag-uuna sa Gregong Apolo

Sin​—bulan-diyos, membro sa trinidad nga naglakip kang Shamas (adlaw) ug Istar (planetang Venus)

Tammuz (Dumuzi)​—ang ani-diyos. Taghigugma ni Istar

(Gibase sa New Larousse Encyclopedia of Mythology)

 [Kahon/Mga hulagway sa panid 60, 61]

Mga Diyos sa Romanhong Sundalo

Ang Roma nabantog sa iyang disiplinadong kasundalohan. Ang kahiusa sa imperyo niini nagdepende sa kadasig ug kaepektibo sa mga lehiyon militar. Ang relihiyon butang ba nga takos palandongon? Oo, ug maayo alang kanato, ang mga Romanhon mibilin ug klarong ebidensiya sa ilang okupasyon sa porma sa mga dalan, mga kuta, mga kanal sa tubig, mga koliseum, ug mga templo. Pananglitan, sa Northumbria, sa amihanan sa Inglaterra, naa ang nabantog nga Paril ni Hadrian, nga gitukod mga 122 K.P. Unsa ang gibutyag sa mga kinubkob mahitungod sa kalihokan sa Romanhong garison ug sa papel sa relihiyon?

Sa Musiyo Housesteads, nga nahaluna duol sa gikubkob nga kagun-oban sa usa ka Romanhong garison sa Paril ni Hadrian, usa ka pasundayag mipahayag: “Ang relihiyosong kinabuhi sa usa ka Romanhong sundalo nabahin sa tulo ka bahin. Una . . . mao ang kulto sa Gipakadiyos nga mga Emperador ug ang pagsimba sa tigpanalipod nga mga diyos sa Roma sama kang Jupiter, Victorio ug Marte. Usa ka halaran ang gipahinungod kang Jupiter matag tuig sa luna sa parada sa matag kuta. Ang tanang sundalo gidahom nga makig-ambit sa kasaulogan nga misaulog sa mga adlaw-natawhan, mga adlaw sa pagsakag-gahom ug sa mga kadaogan sa Gipakadiyos nga mga Emperador.” Pagkasusama sa mga kustombre sa kasundalohan karon, diin ang mga kapelyan, mga halaran, ug mga bandila regular nga bahin sa pagsimba sa kasundalohan.

Apan unsa ang ikaduhang bahin sa relihiyosong kinabuhi sa Romanhong sundalo? Mao ang pagsimba sa tigpanalipod nga mga diyos ug sa magbalantay nga espiritu sa ilang partikular nga unit “maingon man sa mga diyos nga gidala gikan sa ilang yutang tinuboan.”

“Sa kaulahian, anaa ang mga kulto nga gisunod sa indibiduwal. Basta ang sundalo mituman sa iyang mga obligasyon sa mga kulto nga opisyal siya may kagawasan sa pagsimba sa bisan unsang diyos nga buot niya.” May lanog kana sa liberal kaayong kahimtang sa kagawasan-sa-pagsimba, apan “wala malakip ang mga relihiyon, diin ang Druidismo usa, kansang mga buhat giisip nga dili-tawhanon, ug kadtong kansang pagkamaunongon sa Estado gidudahan, pananglitan sa Kristiyanidad.”​—Itandi ang Lucas 20:​21-25; 23:​1, 2; Buhat 10:​1, 2, 22.

Makapainteres, niadtong 1949 usa  ka templo kang Mitras ang nadiskobrehan sa lamakan sa Carrawburgh, haduol ra sa Paril ni Hadrian. (Tan-awa ang hulagway.) Ang mga arkiyolohista mibanabana nga kini gitukod sa mga 205 K.P. Kini nag-unod sa imahen sa adlaw-diyos, mga halaran, ug usa ka Latin nga sinulat nga nagpahayag, sa bahin, “Ngadto sa dili-mabuntog nga diyos si Mitras.”

 [Kahon sa panid 62]

Ang mga Diyos sa Egipto ug ang Napulo ka Hampak

Gipakanaog ni Jehova ang paghukom sa waygahom nga mga diyos sa Egipto pinaagi sa Napulo ka Hampak.​—Exodo 7:​14–​12:32.

Hampak Hubit

1 Nilo ug ubang tubig nahimong dugo. Naulawan si Hapi ang

diyos-Nilo

2 Mga baki. Waygahom si Heqt ang diyosa-baki sa pagpugong

niini

3 Abug nahimong mga kuto. Si Tot, ginoo sa madyik, wala

makatabang sa Egiptohanong mga madyikero

4 Mga langaw sa tibuok Egipto gawas sa Gosen diin nagpuyo

ang Israel. Walay diyos ang nakahimo sa pagpugong niini

​—wala bisan si Pta, maglalalang sa uniberso, o si Tot,

ginoo sa madyik

5 Kamatay sa mga mananap. Ni ang sagrado baka-diyosa si

Hator ni si Apis ang torong baka ang nakapugong niining

hampak

6 Mga hubag. Ang mananambal nga mga diyos sila Tot, Isis,

ug Pta wala nakahimo sa pagtabang

7 Dalugdog ug ulan-yelo. Mihikyad kang Respu, tigkontrol

sa kilat, ug kang Tot, diyos sa ulan ug dalugdog, nga

waygahom

8 Mga dulon. Hapak kini kang Min, diyos-pagkamabungahon,

tigpanalipod sa mga tanom

9 Tulo ka adlaw nga kangitngit. Naulawan si Ra, ang

pangunang adlaw-diyos, ug si Horus, usa ka adlaw-diyos

10 Kamatayon sa panganay lakip sa iya ni Paraon, kinsa

giisip nga diyos inkarnado. Si Ra (Amon-Ra), adlaw-diyos

ug usahay girepresentahan sa laking-karnero, wala

makahimo sa pagbabag niini

[Kahon sa panid 66]

Mitolohiya ug Kristiyanidad

Ang pagsimba sa mitolohikal nga mga diyos sa karaang Gresya ug Roma milungtad na sa bug-os sa dihang ang Kristiyanidad mitumaw sa talan-awon duolan sa duha ka libo ka tuig kanhi. Sa Asya Minor ang Gregong mga ngalan sa gihapon nagpabilin, nga nagpatin-aw ngano ang katawhan sa Listra (sa karon-adlaw nga Turkiya) nagtawag sa Kristohanong mga mananambal sila Pablo ug Bernabe nga “mga diyos,” nga nagpunting kanila ingon nga Hermes ug Zeus sa tinagsa, inay kay sa Romanhong Merkurio ug Jupiter. Ang talaan miingon nga “ang saserdote ni Zeus, kansang templo anaa sa atbang sa siyudad, nagdalag mga torong baka ug mga lukong sa bulak sa mga ganghaan ug buot unta nga mohalad sa mga halad uban sa mga panon.” (Buhat 14:​8-18) Nagkalisod sila Pablo ug Bernabe sa pagkombensir sa panon nga dili mohalad kanila. Kini miilustrar kon unsa ka seryoso kadtong katawhan balik niadto sa ilang mitolohiya.

[Hulagway sa panid 42]

Bukid sa Olimpo, Gresya, ang gikaingong puloy-anan sa mga diyos

[Hulagway sa panid 47]

Papan sa yutang kulonon sa sinulat nga cuneiform nga nagpakita sa bahin sa Epiko ni Gilgames

[Hulagway sa panid 50]

Si Anubis, ang diyos nga may ulo sa ihalas nga iro, mitimbang sa usa ka kasingkasing-kalag, diha sa walang timbangan, batok kang Maat, ang diyosa sa kamatuoran ug hustisya, nga gisimbolohan sa usa ka balhibo; si Tot misulat sa resulta sa usa ka papan una pa ipahibalo kini kang Osiris

[Mga hulagway sa panid 55]

Si Chalchiuhtlicue, Astikang diyosa sa preskong tubig; usa ka sudlanan nga pormag-ngiwngiw nga may hulpa diin kini gituohan nga ang gihalad nga mga kasingkasing gideposito

[Hulagway sa panid 57]

Ang Egiptohanong trinidad: gikan sa wala, Horus, Osiris, ug Isis

 [Mga hulagway sa panid 58]

Ang Inka nga pagsimba sa adlaw gituman sa Machu Picchu, Peru

Ang Intihuatana, gisal-ot, ang “labnihanang poste” sa adlaw, nga tingali gigamit maylabot sa pagsimba sa adlaw sa Machu Picchu

[Mga hulagway sa panid 63]

Mga representasyon ni Horus ang banog, Apis ang torong baka, ug ni Heqt ang baki. Ang Egiptohanong mga diyos wala makapugong sa mga hampak nga gipadala ni Jehova, lakip na ang paghimo sa Nilo nga dugo

[Mga hulagway sa panid 64]

Gregong mga diyos, gikan sa wala, Aphrodite; Zeus nga nagasapnay kang Ganymede, ang tigtagay sa mga diyos; ug Artemisa