«ΠΙΕΖΟΜΟΥΝ πολύ να συγκρατήσω τα αισθήματά μου», εξηγεί ο Μάικ, φέρνοντας στη μνήμη το θάνατο του πατέρα του. Για τον Μάικ, η απώθηση της θλίψης του αποτελούσε ανδροπρεπή συμπεριφορά. Αργότερα, όμως, κατάλαβε πως έκανε λάθος. Έτσι, όταν ένας φίλος του Μάικ έχασε τον παππού του, ο Μάικ ήξερε τι να κάνει. Ο ίδιος λέει: «Πριν από μερικά χρόνια, θα τον χτυπούσα φιλικά στον ώμο και θα του έλεγα: ‘Φέρσου αντρίκεια’. Τώρα, όμως, άγγιξα το μπράτσο του και του είπα: ‘Άσε τα αισθήματά σου ελεύθερα. Αυτό θα σε βοηθήσει να αντιμετωπίσεις την κατάσταση. Αν θέλεις να φύγω, θα φύγω. Αν θέλεις να μείνω, θα μείνω. Αλλά μη φοβάσαι να εκδηλώνεις τα αισθήματά σου’».

Η Μαριάννα πιεζόταν επίσης να συγκρατήσει τα αισθήματά της μετά το θάνατο του συζύγου της. «Ανησυχούσα τόσο πολύ για το αν ήμουν καλό παράδειγμα για τους άλλους», θυμάται η ίδια, «ώστε δεν άφηνα τον εαυτό μου να αισθάνεται φυσιολογικά. Αλλά τελικά έμαθα ότι το να προσπαθώ να είμαι στύλος δύναμης για τους άλλους δεν με βοηθούσε. Άρχισα να αναλύω την κατάστασή μου και να λέω: ‘Κλάψε, αν χρειάζεται να κλάψεις. Μην προσπαθείς να παριστάνεις τη γενναία. Κοίταξε να ξαλαφρώσεις’».

Έτσι, τόσο ο Μάικ όσο και η Μαριάννα συνιστούν: Αφήστε τον εαυτό σας να εκδηλώσει τη θλίψη! Μάλιστα, έχουν δίκιο. Γιατί; Επειδή η εκδήλωση της θλίψης αποτελεί μια αναγκαία συναισθηματική εκτόνωση. Η εκτόνωση των αισθημάτων σας μπορεί να μετριάσει την πίεση κάτω από την οποία βρίσκεστε. Η φυσιολογική εκδήλωση των συναισθημάτων σας, σε συνδυασμό με την κατανόηση και την ακριβή πληροφόρηση, σας επιτρέπει να βλέπετε τα αισθήματά σας με τον ορθό τρόπο.

Βέβαια, δεν εκφράζουν όλοι με τον ίδιο τρόπο τη θλίψη τους. Επίσης, παράγοντες όπως το αν ο θάνατος του αγαπημένου προσώπου ήταν ξαφνικός ή αν επήλθε ύστερα από μακρόχρονη ασθένεια επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο αντιδρούν συναισθηματικά εκείνοι που μένουν πίσω. Αλλά ένα πράγμα φαίνεται πως είναι βέβαιο: Το να καταπνίγετε τα αισθήματά σας μπορεί να αποδειχτεί επιβλαβές, τόσο από σωματική όσο και από συναισθηματική άποψη. Είναι πολύ πιο ωφέλιμο να δίνετε διέξοδο στη θλίψη σας. Πώς; Οι Γραφές περιέχουν μερικές πρακτικές συμβουλές.

Το να μιλάτε μπορεί να αποτελεί υποβοηθητική εκτόνωση. Μετά το θάνατο και των δέκα παιδιών του, και ύστερα από μερικές άλλες προσωπικές τραγωδίες, ο αρχαίος πατριάρχης Ιώβ είπε: «Η ψυχή μου εβαρύνθη την ζωήν μου [απεχθάνεται τη ζωή μου, ΜΝΚ]· θέλω παραδοθή εις [εβραϊκή, «θα απελευθερώσω»] το παράπονόν μου· θέλω λαλήσει εν τη πικρία της ψυχής μου»! (Ιώβ 1:2, 18, 19· 10:1) Ο Ιώβ δεν μπορούσε  να συγκρατήσει πια το παράπονό του. Έπρεπε να το αφήσει ελεύθερο· έπρεπε να ‘μιλήσει’. Με παρόμοιο τρόπο, ο Άγγλος δραματουργός Σέξπιρ έγραψε στο έργο του Μάκβεθ τα εξής: «Δώσε στον πόνο λόγια· λύπη που δεν μιλάει ψιθυρίζει στην καρδιά τη βαρυφορτωμένη και της λέει να σπάσει».

Έτσι, το να μιλάτε για τα αισθήματά σας με κάποιον ‘αληθινό σύντροφο’ που θα σας ακούσει με υπομονή και με συμπόνια μπορεί να σας φέρει κάποια ανακούφιση. (Παροιμίαι 17:17, ΜΝΚ) Συνήθως, το να εκφράζετε τις εμπειρίες σας και τα αισθήματά σας με λόγια σάς διευκολύνει να τα κατανοήσετε και να τα αντιμετωπίσετε. Αν, μάλιστα, ο ακροατής έχει χάσει και αυτός κάποιον δικό του και έχει αντιμετωπίσει αποτελεσματικά αυτή την προσωπική απώλεια, ίσως μπορέσετε να αποκομίσετε μερικές πρακτικές εισηγήσεις για το πώς να μπορείτε να αντεπεξέλθετε και εσείς. Όταν πέθανε το παιδί της, μια μητέρα εξήγησε γιατί τη βοηθούσε το να μιλάει με κάποια άλλη γυναίκα που είχε υποστεί μια παρόμοια απώλεια: «Το ότι γνώριζα πως κάποια άλλη πέρασε κάτι παρόμοιο, ότι ‘επιβίωσε σώα και αβλαβής’, καθώς και πως εξακολουθεί να επιβιώνει και ότι κατά κάποιον τρόπο έχει βρει πάλι το ρυθμό της υπήρξε ιδιαίτερα ενισχυτικό για εμένα».

Τι γίνεται όμως αν δεν νιώθετε άνετα όταν μιλάτε για τα αισθήματά σας; Μετά το θάνατο του Σαούλ και του Ιωνάθαν, ο Δαβίδ συνέθεσε μια εξαιρετικά συγκινητική θρηνωδία μέσω της οποίας έδωσε διέξοδο στη θλίψη του. Αυτό το θρηνητικό τραγούδι έγινε τελικά μέρος του γραπτού υπομνήματος που βρίσκεται στο Γραφικό βιβλίο Δεύτερο Σαμουήλ. (2 Σαμουήλ 1:17-27· 2 Χρονικών 35:25) Με παρόμοιο τρόπο, μερικοί διαπιστώνουν ότι είναι πιο εύκολο να εκφραστούν μέσω του γραπτού λόγου. Μια χήρα ανέφερε ότι κατέγραφε τα αισθήματά της και ότι, ύστερα από την πάροδο μερικών ημερών, ξαναδιάβαζε τα όσα είχε γράψει. Διαπίστωσε ότι αυτό ήταν μια υποβοηθητική εκτόνωση.

Η εξωτερίκευση των αισθημάτων σας, είτε μέσω συνομιλίας είτε μέσω του γραπτού λόγου, μπορεί να σας βοηθήσει να δώσετε διέξοδο στη θλίψη σας. Μπορεί επίσης να σας βοηθήσει να ξεκαθαρίζετε τις παρεξηγήσεις. Μια μητέρα που έχασε το παιδί της εξηγεί: «Ο σύζυγός μου και εγώ ακούγαμε για άλλα αντρόγυνα που πήραν διαζύγιο μετά την απώλεια ενός παιδιού τους και δεν θέλαμε να συμβεί το ίδιο και σε εμάς. Έτσι, όποτε ήμασταν θυμωμένοι, θέλοντας να επιρρίψουμε την ευθύνη ο ένας στον άλλον, συζητούσαμε το ζήτημα διεξοδικά. Νομίζω ότι αυτό μας έφερε πραγματικά πιο κοντά». Συνεπώς, το να κάνετε γνωστά τα αισθήματά σας μπορεί να σας βοηθήσει να καταλάβετε ότι, μολονότι μπορεί να έχετε υποστεί την ίδια απώλεια με κάποιον άλλον, εκείνος ίσως να εκδηλώνει διαφορετικά τη θλίψη του​—με το δικό του ρυθμό και με το δικό του τρόπο.

Κάτι άλλο που μπορεί να βοηθήσει ένα άτομο να δώσει διέξοδο στη θλίψη του είναι το κλάμα. Η Αγία Γραφή λέει ότι υπάρχει «καιρός του κλαίειν». (Εκκλησιαστής 3:1, 4) Ασφαλώς ο θάνατος κάποιου τον οποίο αγαπάμε δίνει αφορμή για να υπάρξει «καιρός» αυτού του είδους. Το να χύνουμε δάκρυα θλίψης φαίνεται ότι αποτελεί αναγκαίο μέρος της διαδικασίας της γιατρειάς.

Μια νεαρή γυναίκα εξηγεί πώς κάποια στενή φίλη της τη βοήθησε να αντεπεξέλθει μετά το θάνατο της  μητέρας της. Η ίδια θυμάται: «Η φίλη μου ήταν πάντα στη διάθεσή μου. Έκλαιγε μαζί μου. Μου μιλούσε. Μπορούσα να εξωτερικεύω ελεύθερα τα αισθήματά μου, και αυτό ήταν σημαντικό για εμένα. Δεν χρειαζόταν να νιώθω αμηχανία όταν έκλαιγα». (Βλέπε Ρωμαίους 12:15). Ούτε εσείς θα πρέπει να ντρέπεστε για τα δάκρυά σας. Όπως είδαμε, η Αγία Γραφή είναι γεμάτη παραδείγματα αντρών και γυναικών πίστης​—περιλαμβανομένου και του Ιησού Χριστού—​οι οποίοι έκλαιγαν φανερά για να εκδηλώσουν τη θλίψη τους, χωρίς προφανώς να νιώθουν κάποια αμηχανία.​—Γένεσις 50:3· 2 Σαμουήλ 1:11, 12· Ιωάννης 11:33, 35.

Πιθανόν να διαπιστώσετε ότι επί κάποιο χρονικό διάστημα τα συναισθήματά σας μπορεί να είναι κάπως απρόβλεπτα. Τα δάκρυα μπορεί να τρέχουν χωρίς καμιά ιδιαίτερη προειδοποίηση. Μια χήρα διαπίστωσε ότι το να ψωνίζει στο σούπερ μάρκετ (κάτι που έκανε συχνά με το σύζυγό της) την έκανε να κλαίει, ιδιαίτερα κάθε φορά που το χέρι της πήγαινε από συνήθεια σε κάποιο προϊόν που προτιμούσε ο σύζυγός της. Να έχετε υπομονή με τον εαυτό σας. Επίσης, να μη νιώθετε ότι πρέπει να συγκρατείτε τα δάκρυα. Να θυμάστε ότι αυτά αποτελούν φυσιολογικό και απαραίτητο μέρος της εκδήλωσης θλίψης.

Όπως ήδη αναφέρθηκε, μερικοί διακατέχονται από αισθήματα ενοχής όταν χάσουν κάποιο αγαπημένο τους πρόσωπο στο θάνατο. Αυτό ίσως να εξηγεί γιατί αισθανόταν τέτοια έντονη θλίψη ο πιστός Ιακώβ όταν τον έκαναν να πιστέψει ότι ο γιος του, ο Ιωσήφ, είχε θανατωθεί από «θηρίον κακόν». Ο ίδιος ο Ιακώβ είχε στείλει τον Ιωσήφ για να δει αν ήταν καλά οι αδελφοί του. Γι’ αυτό είναι πιθανό να βασανιζόταν ο Ιακώβ από αισθήματα ενοχής, όπως: ‘Γιατί έστειλα τον Ιωσήφ εκεί μόνο του; Γιατί τον έστειλα σε περιοχή που βρίθει από άγρια θηρία;’​—Γένεσις 37:33-35.

Ίσως να νιώθετε ότι κάποια αμέλεια από μέρους σας συνέβαλε στο θάνατο του αγαπημένου σας προσώπου. Το να συνειδητοποιήσετε ότι η ενοχή​—είτε πρόκειται για πραγματική είτε για φανταστική—​αποτελεί φυσιολογική αντίδραση στη θλίψη μπορεί από μόνο του να σας βοηθήσει. Και πάλι, δεν είναι αναγκαίο να κρατάτε μέσα σας αυτά τα αισθήματα. Το να μιλάτε για το πόσο ένοχος αισθάνεστε μπορεί να σας παράσχει την εκτόνωση που τόσο χρειάζεστε.

Να συνειδητοποιήσετε, ωστόσο, ότι, ανεξάρτητα από το πόσο αγαπάμε κάποιο άλλο πρόσωπο, δεν μπορούμε να ελέγχουμε τη ζωή του ή τη ζωή της, ούτε  μπορούμε να εμποδίζουμε ‘τους καιρούς και τις απρόβλεπτες περιστάσεις’ να επηρεάζουν εκείνους που αγαπάμε. (Εκκλησιαστής 9:11, ΜΝΚ) Εκτός αυτού, χωρίς αμφιβολία, τα κίνητρά σας δεν ήταν κακά. Για παράδειγμα, μήπως το να μην κλείσετε ραντεβού με το γιατρό πιο νωρίς σημαίνει ότι σχεδιάζατε να αρρωστήσει το αγαπημένο σας πρόσωπο και να πεθάνει; Και βέβαια όχι! Επομένως, μήπως φέρετε πράγματι ενοχή για το θάνατο του ατόμου αυτού; Όχι.

Μια μητέρα έμαθε να αντιμετωπίζει την ενοχή μετά το θάνατο της κόρης της σε αυτοκινητικό δυστύχημα. Η ίδια εξηγεί: «Αισθανόμουν ένοχη επειδή την είχα στείλει να πάει κάπου. Όμως, έφτασα στο σημείο να αντιληφτώ ότι ήταν ανόητο να αισθάνομαι έτσι. Δεν ήταν εσφαλμένο να τη στείλω μαζί με τον πατέρα της για να κάνει κάποια δουλειά. Επρόκειτο, απλώς, για ένα φοβερό δυστύχημα».

‘Όμως, υπάρχουν τόσο πολλά πράγματα που θα ήθελα να είχα πει ή να είχα κάνει’, μπορεί να πείτε. Αυτό είναι αλήθεια, αλλά ποιος από εμάς μπορεί να ισχυριστεί ότι υπήρξε ο τέλειος πατέρας, η τέλεια μητέρα ή το τέλειο παιδί; Η Αγία Γραφή μάς υπενθυμίζει: «Όλοι σφάλλουμε πολλές φορές. Αν κάποιος δεν σφάλλει σε λόγο, αυτός είναι τέλειος άντρας». (Ιακώβου 3:2· Ρωμαίους 5:12) Γι’ αυτό, να αποδεχτείτε το γεγονός ότι δεν είστε τέλειος. Το να σας απασχολούν διαρκώς ένα σωρό «εάν» δεν θα αλλάξει τίποτα· αντίθετα, μπορεί να επιβραδύνει την ανάρρωσή σας.

Αν έχετε σοβαρούς λόγους να πιστεύετε ότι η ενοχή σας είναι πραγματική και όχι φανταστική, τότε αναλογιστείτε τον πιο σημαντικό παράγοντα από όλους που μπορεί να απαλύνει το αίσθημα της ενοχής​—τη συγχώρηση του Θεού. Η Αγία Γραφή μάς διαβεβαιώνει: ‘Αν αυτό που κοίταζες ήταν τα λάθη, Γιαχ, Ιεχωβά, ποιος θα μπορούσε να σταθεί; Διότι η αληθινή συγχώρηση έρχεται από εσένα’. (Ψαλμός 130:3, 4, ΜΝΚ) Δεν μπορείτε να φέρετε πίσω το παρελθόν και ούτε να αλλάξετε τίποτα. Μπορείτε, ωστόσο, να παρακαλέσετε τον Θεό να συγχωρήσει τα λάθη που κάνατε. Και στη συνέχεια; Εφόσον ο Θεός υπόσχεται ότι θα διαγράψει τα λάθη σας δεν θα πρέπει και εσείς να συγχωρήσετε τον εαυτό σας;​—Παροιμίαι 28:13· 1 Ιωάννη 1:9.

Επίσης, μήπως αισθάνεστε κάπως θυμωμένος, πιθανώς με τους γιατρούς, με τις νοσοκόμες, με τους φίλους ή ακόμη με εκείνον που πέθανε; Αντιληφτείτε ότι και αυτό είναι μια συνηθισμένη αντίδραση στην απώλεια. Ίσως ο θυμός σας να είναι φυσιολογικό επακόλουθο του πόνου που αισθάνεστε. Ένας συγγραφέας είπε: «Μόνο με το να συνειδητοποιείτε το θυμό​—όχι με το να ενεργείτε σε αρμονία με αυτόν αλλά με το να γνωρίζετε ότι τον αισθάνεστε—​μπορείτε να απαλλαγείτε από την καταστροφική του επίδραση».

Μπορεί επίσης να είναι υποβοηθητικό να εκφράζετε ή να εξωτερικεύετε το θυμό σας. Πώς; Ασφαλώς όχι μέσω ανεξέλεγκτων εκρήξεων θυμού. Η Αγία Γραφή προειδοποιεί ότι ο παρατεταμένος θυμός είναι επικίνδυνος. (Παροιμίαι 14:29, 30) Αλλά ίσως να βρείτε παρηγοριά μιλώντας για το θυμό σας με ένα φίλο γεμάτο κατανόηση. Μερικοί, μάλιστα, διαπιστώνουν ότι οι εντατικές ασκήσεις αποτελούν υποβοηθητική εκτόνωση όταν είναι θυμωμένοι.​—Βλέπε επίσης Εφεσίους 4:25, 26.

Μολονότι είναι σημαντικό να είστε ανοιχτοί και ειλικρινείς σε ό,τι αφορά τα αισθήματά σας, είναι κατάλληλο να προσέξετε κάτι. Υπάρχει μεγάλη διαφορά ανάμεσα στο να εκφράζετε τα αισθήματά σας και στο να καταβαρύνετε άλλους με αυτά. Δεν χρειάζεται να επιρρίπτετε σε άλλους την ευθύνη για το θυμό και την απογοήτευσή σας. Γι’ αυτό, να φροντίζετε να εξωτερικεύετε τα αισθήματά σας, αλλά όχι με εχθρικό τρόπο. (Παροιμίαι 18:21) Υπάρχει ένα υπερέχον βοήθημα για την αντιμετώπιση της θλίψης, και αυτό θα το συζητήσουμε τώρα.

Η Αγία Γραφή μάς διαβεβαιώνει: ‘Ο Ιεχωβά είναι πλησίον των συντετριμμένων την καρδίαν, και σώζει τους ταπεινούς το πνεύμα’. (Ψαλμός 34:18) Ναι,  περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, η σχέση με τον Θεό μπορεί να σας βοηθήσει να αντιμετωπίσετε το θάνατο ενός ατόμου που αγαπάτε. Πώς; Όλες οι πρακτικές εισηγήσεις που παρουσιάστηκαν μέχρι τώρα βασίζονται στο Λόγο του Θεού, την Αγία Γραφή, ή εναρμονίζονται με αυτόν. Η εφαρμογή τους μπορεί να σας βοηθήσει να αντεπεξέλθετε σε αυτή τη δυσκολία.

Επιπρόσθετα, να μην υποτιμάτε την αξία της προσευχής. Η Αγία Γραφή μάς παροτρύνει: ‘Επίρριψον επί τον Ιεχωβά το φορτίον σου, και αυτός θέλει σε ανακουφίσει’. (Ψαλμός 55:22) Αν το να συζητάτε διεξοδικά τα αισθήματά σας με ένα συμπονετικό φίλο μπορεί να σας βοηθήσει, πόσο περισσότερο θα σας βοηθήσει το να ανοίξετε την καρδιά σας στον ‘Θεό κάθε παρηγοριάς’!​—2 Κορινθίους 1:3.

Αυτό δεν σημαίνει ότι η προσευχή απλώς μας κάνει να αισθανόμαστε καλύτερα. Εκείνος που ‘ακούει προσευχή’ υπόσχεται να δώσει το άγιο πνεύμα του στους υπηρέτες του που το ζητούν με ειλικρίνεια. (Ψαλμός 65:2· Λουκάς 11:13) Επίσης, το άγιο πνεύμα του Θεού, δηλαδή η ενεργή του δύναμη, είναι σε θέση να σας εξαρτίσει με «δύναμη που ξεπερνάει το φυσιολογικό» για να αντιμετωπίζετε τη μια ημέρα μετά την άλλη. (2 Κορινθίους 4:7) Να θυμάστε το εξής: Ο Θεός είναι σε θέση να βοηθήσει τους πιστούς υπηρέτες του να υπομείνουν οποιοδήποτε πρόβλημα και αν αντιμετωπίζουν.

Μια γυναίκα που έχασε το παιδί της στο θάνατο θυμάται πώς η δύναμη της προσευχής βοήθησε τόσο την ίδια όσο και το σύζυγό της να ξεπεράσουν την απώλεια. «Όταν ήμασταν σπίτι το βράδυ και η θλίψη μας ήταν ανυπέρβλητη, προσευχόμασταν μαζί δυνατά», εξηγεί η ίδια. «Κάθε φορά που χρειαζόταν να κάνουμε οτιδήποτε για πρώτη φορά χωρίς αυτήν​—η πρώτη εκκλησιαστική συνάθροιση στην οποία πήγαμε, η πρώτη συνέλευση την οποία παρακολουθήσαμε—​προσευχόμασταν για δύναμη. Όταν σηκωνόμασταν το πρωί και η πραγματικότητα μας φαινόταν αφόρητη, προσευχόμασταν στον Ιεχωβά να μας βοηθήσει. Για κάποιο λόγο, αποτελούσε πραγματικά τραυματική εμπειρία για εμένα το να μπαίνω μόνη στο σπίτι. Έτσι, κάθε φορά που γύριζα μόνη μου στο σπίτι, απλούστατα ανέπεμπα μια προσευχή στον Ιεχωβά, παρακαλώντας τον να με βοηθήσει να διατηρήσω κάπως την ψυχραιμία μου». Αυτή η πιστή γυναίκα πιστεύει σταθερά και ορθά ότι εκείνες οι προσευχές ήταν αποτελεσματικές. Και εσείς μπορείτε να διαπιστώσετε ότι, ως απάντηση στις επίμονες προσευχές σας, «η ειρήνη του Θεού που υπερέχει από κάθε σκέψη θα περιφρουρήσει τις καρδιές σας και τις διανοητικές σας δυνάμεις».​—Φιλιππησίους 4:6, 7· Ρωμαίους 12:12.

Η βοήθεια που δίνει ο Θεός είναι αποτελεσματική. Ο Χριστιανός απόστολος Παύλος δήλωσε ότι ο Θεός «μας παρηγορεί σε κάθε μας θλίψη, για να μπορούμε να παρηγορούμε εκείνους που περνούν οποιοδήποτε είδος θλίψης». Είναι αλήθεια ότι η θεϊκή βοήθεια δεν εξαλείφει τον πόνο, αλλά τον κάνει πιο υποφερτό. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν θα κλάψετε ποτέ πια ή ότι θα ξεχάσετε το αγαπημένο σας πρόσωπο. Αλλά μπορείτε να συνέλθετε. Και καθώς θα συνέρχεστε, αυτό που ζήσατε θα σας βοηθήσει να έχετε μεγαλύτερη κατανόηση και συμπόνια όταν θα βοηθάτε άλλους να αντιμετωπίσουν μια παρόμοια απώλεια.​—2 Κορινθίους 1:4.