Keti Nzambi Kekudibanzaka Mpenza Sambu na Bankento?

“Nkento muntu yantikisaka disumu mpi sambu na yandi beto yonso kefwaka.”​—ECCLÉSIASTIQUE, MVU-NKAMA YA ZOLE N.T.B.

“Beno kele kyelo yina dyabulu kesadilaka sambu na kumeka bantu: beno kele bantu ya ntete na kudya mbuma yina Nzambi buyisaka: beno kele bantu ya ntete na kufwa nsiku ya Nzambi . . . Beno bantu pusaka bakala ya ntete na kusala disumu.”​—TERTULLIEN, NA MUKANDA (ON THE APPAREL OF WOMEN), MVU NKAMA YA ZOLE T.B.

BAVERSE yai ya ntama me katuka ve na Biblia. Na nsungi ya bamvu-nkama mingi, bantu me sadilaka yo sambu na kumonisa nde kumenga bankento kele mbi ve. Ata bubu yai, bantu yankaka kevutukilaka bangogo ya mikanda yankaka ya mabundu sambu na kumonisa nde yo mefwana na kuniokula bankento mpi bo ketubaka nde bankento kele na kisina ya bampasi yina kekuminaka bantu. Keti lukanu ya Nzambi vandaka kibeni nde babakala kuvwenza bankento mpi kuniokula bo? Inki Biblia ketubaka? Bika beto tadila yo.

◼ Keti Nzambi mesingaka bankento?

Ve. Muntu ya Nzambi ‘mesingaka’ kele ‘nioka ya ntama, yina bo ke bingaka” Dyabulu. (Kusonga 12:9; Kuyantika 3:14) Ntangu Nzambi tubaka nde Adami “ta yalaka” nkento na yandi, yandi zolaka kutuba ve nde yo kele mbote nde bakala kuyala na ngolo nkento na yandi. (Kuyantika 3:16) Nzambi vandaka kumonisa kaka bampasi yina disumu zolaka kunatila bankwelani ya ntete.

Yo yina, kuniokula bankento kele mosi ya mambu yina mekatukaka na disumu yina bantu mebutukaka ti yo, kansi yo kele ve luzolo ya Nzambi. Biblia kesiamisaka ve babakala na kuniokula bankento sambu na kufuta disumu ya kisina.​—Roma 5:12.

◼ Keti Nzambi gangaka nkento na kuvanda na nsi ya bakala?

Ve. Kuyantika 1:27, (NW) ketuba nde: “Nzambi gangaka muntu na kifwani na yandi, na kifwani ya Nzambi yandi gangaka yandi, yandi gangaka bo bakala ti nkento.” Yo yina, tuka luyantiku mpenza Nzambi gangaka bantu​—bakala mpi nkento—​ti makuki ya kumonisa bikalulu na yandi. Ata Adami mpi Eva vandaka kiteso mosi ve na nitu mpi na mabanza, bo zole bakaka bantuma ya mutindu mosi mpi vandaka ti banswa ya kiteso mosi na ntwala ya Ngangi na bo.—Kuyantika 1:28-31.

Na ntwala ya kuganga Eva, Nzambi tubaka nde: “Mono ke sadila yandi [Adami] muntu ya nkaka yina me fwana na yandi.” (Kuyantika 2:18) Keti bangogo “me fwana na” kemonisa nde nkento vandaka na nsi ya bakala? Ve, sambu bo lenda balula mpi ngogo yina ya Kiebreo na “muntu to kima yina me fwanana na yina yankaka” to “nsadisi yina mefwanana ti” bakala. Beto yindula mutindu munganga yina  kepasulaka bantu kesalaka na kuwakana ti munganga yina kepesaka ntunga ya anestezi na ntangu ya operasio. Keti mosi na bo lenda sala kisalu na yandi kukonda munganga yankaka? Ata fioti ve! Ata munganga yina kepasulaka muntu kesalaka operasio, keti yandi kele mfunu mingi kuluta? Ve. Mutindu mosi, Nzambi gangaka bakala ti nkento sambu bo sala kumosi, kansi ve sambu nde bo tesana.​—Kuyantika 2:24.

◼ Inki kemonisa nde Nzambi kekudibanzaka sambu na bankento?

Sambu Nzambi monaka na ntwala mambu yina babakala ya kukonda kukuka lendaka kusala, tuka luyantiku, yandi monisaka pwelele mpusa na yandi ya kutanina bankento. Na mukanda na yandi (La Bible au féminin) nsoniki Laure Aynard tubilaka Nsiku ya Moize, yina bo yantikisaka na mvu-nkama ya 16 N.T.B.; yandi tubaka nde: “Mbala mingi, ntangu kuwakana ya Nsiku ketubila bankento, yo kele sambu na kutanina bo.”

Mu mbandu, Nsiku vandaka kulomba bana na kuzitisa batata mpi bamama na bo. (Kubasika 20:12; 21:15, 17) Yo vandaka mpi kulomba bantu na kuzitisa bankento ya mavumu. (Kubasika 21:22) Ata bubu yai, lutaninu yina bansiku ya Nzambi kepesaka meswaswana mpenza ti banswa yina bankento ya bansi mingi kevandaka ti yo ve. Kansi, kele ti mambu yankaka.

Nsiku Yina Kemonisa Mutindu Nzambi Ketadilaka Bankento

Nsiku yina Nzambi pesaka bantu ya Izraele sadisaka bantu yonso​—babakala mpi bankento—​na kuvanda na mavimpi ya mbote na kinsuni, na bikalulu mpi na kimpeve. Ntangu yonso yina bo vandaka kuwa mpi kulemfukila yo, dikanda yina vandaka na zulu ya “bantu yonso ya nsi-ntoto.” (Kulonga 28:1, 2) Inki vandaka kisika ya nkento na nsi ya Nsiku yango? Beto tadila mambu yai ya kelanda.

1. Kimpwanza ya konso muntu. Na kuswaswana ti bankento ya bansi yankaka ya ntangu ya ntama, bankento ya Izraele vandaka ti kimpwanza ya mingi. Ata bakala vandaka mfumu ya dibuta, bo zole vandaka kutudilana ntima, mpi nkento vandaka ti makuki ya ‘kutala ntoto mpi kusumba yo’ mpi ‘kusala bilanga ya vinu.’ Kana nkento zabaka kukanga bansinga  mpi kutunga bilele, yandi vandaka ti makuki ya kutwadisa kisalu na yandi mosi. (Bingana 31:11, 16-19) Na nsi ya Nsiku ya Moize, nkento vandaka ti banswa bonso muntu yonso.

Na Izraele, bankento vandaka mpi ti kimpwanza ya kusala bangwisana ti Nzambi. Biblia ketubilaka Ana, yina sambaka Nzambi sambu na dyambu yina vandaka kuyangisa yandi mpi salaka lusilu mosi na kinsweki. (1 Samuele 1:11, 24-28) Nkento mosi ya mbanza Shunemi vandaka ti kikalulu ya kukwenda kusolula ti mbikudi Elisa na konso Kisabatu. (2 Bantotila 4:22-25) Nzambi sadilaka bankento yankaka na kuvanda mimonisi na yandi mu mbandu, Debora mpi Hulda. Diambu ya kesepedisa kele nde, babakala ya lukumu mpi banganga-nzambi vandaka kukwenda kusosa bandongisila na bankento yai.​—Bazuzi 4:4-8; 2 Bantotila 22:14-16, 20.

2. Nswa ya kulonguka. Sambu kuwakana ya Nsiku vandaka kutadila mpi bankento, bo vandaka kuwidikila lutangu ya Nsiku yina pesaka bo dibaku ya kulonguka. (Kulonga 31:12; Nehemia 8:2, 8) Bo vandaka mpi kubaka formasio sambu na kupesa maboko na mambu yankaka ya lusambu. Mu mbandu, bankento yankaka “vandaka kusala” bisalu yina bo yidikaka na nzo ya ntenta, kansi bankaka vandaka kuyimba kumosi ti babakala.​—Kubasika 38:8; 1 Bansangu 25:5, 6.

Bankento mingi vandaka ti mayele mpi makuki yina vandaka mfunu sambu na kutwadisa mumbongo yina vandaka kubasisa lufutu ya mbote. (Bingana 31:24) Na kuswaswana ti binkulu ya bansi yankaka ya ntangu yina​—yina kaka tata vandaka kulonga bana—​bamama ya Izraele vandaka mpi kulonga bana na bo ya babakala tii ntangu bo tayela. (Bingana 31:1) Yo kemonana pwelele nde, bankento ya Izraele vandaka bantu yina melongukaka.

3. Lukumu mpi luzitu. Bansiku Kumi vandaka kutuba pwelele nde: “Zitisa tata na nge ti mama na nge.” (Kubasika 20:12) Na bingana yina Ntotila ya mayele Salomo sonikaka, beto ketanga nde: “Mwana na mono, wa malongi ya tata na nge, kubuya ve mambu ya mama na nge ke tubaka.”​—Bingana 1:8.

Nsiku vandaka mpi ti bantuma ya sikisiki na mutindu bantu yina mekwelaka ve fwete kuditwadisa bo na bo mpi kuzitisa bankento. (Levi 18:6, 9; Kulonga 22:25, 26) Bakala ya mbote fwete zaba bandilu ya nkento na yandi mpi mutindu nitu na yandi kesalaka.​—Levi 18:19.

 4. Banswa ya kubaka lutaninu. Na Ndinga na yandi, Yehowa kekudimonisaka bonso ‘tata ya bana-nsiona mpi zuzi ya mifwidi ya bankento.’ Na bangogo yankaka, yandi vandaka Ntanini ya bantu yina vandaka ve ti batata to babakala sambu na kutanina bo. (Nkunga 68:6; Kulonga 10:17, 18) Yo yina, ntangu muntu mosi defisaka mufwidi mosi yina bakala na yandi vandaka mbikudi mpi muntu yango sadilaka mufwidi yina mambu ti kukonda lunungu, Yehowa salaka kimangu sambu na mufwidi yango na mpila nde yandi landa na kuzinga mpi kutanina lukumu na yandi.​—2 Bantotila 4:1-7.

Na ntwala nde dikanda ya Izraele kukota na Ntoto ya Lusilu, Selofadi mfumu mosi ya dibuta fwaka mpi yandi butaka ve mwana bakala. Bana na yandi tanu ya bankento lombaka Moize na kupesa bo “ndambu ya ntoto” na Ntoto ya Lusilu. Yehowa pesaka bo kuluta yina bo lombaka. Yandi zabisaka Moize nde: “Ntangu nge ke pesa bampangi ya tata na bo ntoto, pesa bana-bankento yai ndambu ya ntoto yina ya tata na bo zolaka kubaka.” Tuka ntangu yina, bankento ya Izraele lendaka kubaka difwa ya tata na bo mpi kubikila yo bana na bo.​—Kutanga 27:1-8.

Bantu Bebisaka Mutindu Nzambi Ketadilaka Bankento

Na nsi ya Nsiku ya Moize, bankento vandaka na kisika ya lukumu mpi bantu vandaka kuzitisa banswa na bo. Kansi, yantika mvu-nkama ya iya N.T.B., binkulu ya Bagreki yina vandaka kumona nde babakala meluta bankento, yantikaka kukota na dibundu ya Bayuda.​—Tala lupangu “Mutindu Bantu Vandaka Kuvwenza Bankento na Masonama ya Ntama.”

Mu mbandu, Poete Hésiode ya Grese (mvu-nkama ya nana N.T.B.) tubaka nde bankento kele na kisina ya bampasi yonso yina keniokula bantu. Na mukanda na yandi Theogony yandi tubaka nde, bankento kele “bantu yina bo megangaka mbi mpi dikanda ya bankento yina kezingaka kumosi ti babakala mpi babakala keniokulaka bo.” Dibanza yai yalumukaka na dibundu ya Bayuda na luyantiku ya mvu-nkama ya zole N.T.B. Mukanda Talmud, yina bo yantikaka kusonika na mvu-nkama ya zole T.B., vandaka kupesa babakala lukebisu yai: “Beno solulaka mingi ve ti bankento, kana ve bo tabwisa beno na pite.”

Na nsungi ya bamvu-nkama mingi, dibanza yai bebisaka mutindu yina Bayuda kumaka kutadila bankento. Na bilumbu ya Yezu, ntangu bankento vandaka kukota na tempelo, bo vandaka kusuka kaka na Kibansala ya Bankento. Babakala mpamba vandaka ti nswa ya kulonguka mambu ya Nzambi mpi ntembe kele ve nde bo vandaka kukabula bankento ti babakala na basinagoga. Talmud vutukilaka bangogo ya Rabi mosi yina tubaka nde: “Muntu yina kelonga mwana na yandi ya nkento Torah [Nsiku] kelonga yandi mambu ya nsoni.” Sambu bantwadisi ya dibundu ya Bayuda bebisaka mutindu yina Nzambi ketadilaka bankento, bo longaka babakala mingi na kuvweza bankento.

[Lupangu ya kele na lutiti 7]

Mutindu Bantu Vandaka Kuvwenza Bankento na Masonama ya Ntama

Tuka mvu-nkama ya ntete T.B., bansoniki bonso Philon d’ Alexandrie yantikaka kusadila filozofi ya Bagreki sambu na kutendula na mutindu na bo mosi disolo yina kele na mukanda ya Kuyantika. Philon vandaka kutuba nde, disumu yina Eva salaka vandaka ya kuvukisa nitu mpi na mutindu yina, bo zengilaka yandi nkanu ya kuvanda na luzingu “yina mekonda kimpwanza mpi bakala na yandi tayalaka yandi.” Kuvwenza bankento mutindu yai kotaka na dibundu ya Bayuda mpi ata na malongi ya Batata ya Mabundu.

Na mukanda mosi ya Bayuda (Midrash Rabba) yina bo sonikaka na mvu-nkama ya zole, Rabi mosi tendulaka kikuma yina yandi monaka nde bankento fwete lwataka kitambala, yandi tubaka nde: “Nkento kele bonso muntu yina mesala mbi mpi yandi kewa bantu nsoni.” Tertullien, muntu yina longukaka teolozi, mpi yina mambu ya yandi mesonikaka zabanaka mingi na luyantiku ya mvu-nkama ya zole T.B., longaka nde bankento fwete tambula-tambulaka “bonso Eva ti kudila mpi kubalula ntima.” Mbala mingi, bantu vandaka kuyindula nde malongi ya mutindu yina mekatuka na Biblia mpi yo pusaka babakala na kuvweza bankento.

[Kifwanisu ya kele na lutiti 5]

Nzambi gangaka Eva sambu na kuvanda nsadisi mpi muntu yina mefwana na Adami

[Kifwanisu ya kele na lutiti 6]

Na Izraele, bankento vandaka kusala mumbongo