Disolo ya zulunalu mosi (Biblical Archaeology Review) tubaka nde bima yina bantu ya Arkeolozi sengumunaka ke ndimisa ntangu yai nde bantu “kiteso ya 50” yina Masonuku ya Kiebreo ke tubila zingaka. Na kati na bo, beto lenda tanga bantotila 14 ya Yuda mpi ya Izraele, mu mbandu Davidi ti Ezekiasi ya me zabanaka mingi mpi ntotila Menahemi ti Peka ya me zabanaka mingi ve. Listi yango kele ti bazina ya Bafarao 5 mpi ya bantotila 19, mu mbandu ntotila ya Asiria, Babilone, Moabi, Persia, mpi ya Siria. Biblia mpi bima yina bantu ya Arkeolozi ke sengumunaka ke tubilaka ve kaka bantotila. Kansi, yo ke tubilaka mpi bantu ya nkaka yina me zabanaka mingi ve bonso banganga-nzambi ya nene, nsekudi mpi bamfumu ya nkaka.

Disolo ya zulunalu yango ke tuba nde “bantu mingi ya mayele ke ndimaka” nde bantu yai yonso zingaka. Ya kieleka, Masonuku ya Kigreki ya Bukristu ke tubila bantu mingi ya me zabanaka mpi banzikisa ya Arkeolozi ke monisa nde bantu yango zingaka, mu mbandu, Erode, Ponse Pilate, Tibere, Kaifa mpi Sergiusi Paulusi.

Ata bubu yai bantambu ke vandaka diaka ve na bamfinda ya Ntoto ya Santu, baverse kiteso ya 150 ya ke tubilaka mbisi yai ke monisa nde bansoniki ya Biblia zabaka yo mbote. Baverse yango mingi ke tubilaka mbisi yai na mutindu ya kifwani. Kansi, baverse ya nkaka ke monisaka mutindu bantu kutanaka ti bantambu. Mu mbandu, Samsoni, Davidi mpi Benaya fwaka bantambu. (Bazuzi 14:5, 6; 1 Samuele 17:34, 35; 2 Samuele 23:20) Kansi, bantambu fwaka mpi bantu ya nkaka.—1 Bantotila 13:24; 2 Bantotila 17:25.

Na ntangu ya ntama, bantambu ya Azia (Panthera leo persica) vandaka kukatuka na Asie Mineure, na Grese mpi vandaka kukwenda tii na Palestine, Siria, Mezopotamia mpi na nordi-westi ya India. Sambu bantu vandaka kuwa bantambu boma mpi kuzitisa yo, bo vandaka kutula yo mbala mingi na bifwanisu ya ntama ya Proche-Orient. Nzila ya Babilone ya ntama yina bantu vandaka kutambula vandaka ti bifwanisu ya kitoko ya bantambu.

Ziku, bantu yina nwanaka bitumba ya Croisades vandaka kuzomba bantambu na Palestine tii na nsuka ya mvu-nkama 12 ya ntangu na beto. Yo ke monana nde Bantambu vilaka na ntoto yai mwa ntangu fioti na nima ya mvu 1300. Kansi, bo vandaka kutubila bambisi yango na Mezopotamia mpi na Siria tii na mvu-nkama ya 19. Diaka, bo vandaka kutubila yo na Iran mpi na Iraq tii na kitini ya ntete ya mvu-nkama 20.