Het lichaam vanbinnen bekeken — Zonder chirurgie

BIJ medische diagnoses maakt het operatiemes dankzij de vooruitgang in computertechnologie, wiskunde en natuurwetenschappen plaats voor niet-chirurgische instrumenten. Naast röntgenfotografie, inmiddels al meer dan honderd jaar in gebruik, bestaan er nu technieken als computertomografie * (CT-scans), positronemissietomografie (PET-scans), magnetic resonance imaging (MRI-scans) en ultrageluidsonderzoek (echo’s). Hoe werken deze technieken? Wat zijn de gezondheidsrisico’s? En wat zijn de voordelen?

Röntgenfotografie

Hoe werkt het? Röntgenstralen hebben een kortere golflengte dan zichtbaar licht en kunnen door lichaamsweefsels heen dringen. Als er van een bepaald deel van het lichaam een röntgenfoto wordt gemaakt, zullen dichte weefsels zoals botten de stralen absorberen en op de ontwikkelde film (radiogram) zichtbaar zijn als lichte gebieden. Zachte weefsels verschijnen in grijstinten. Over het algemeen worden röntgenfoto’s gebruikt voor de diagnose van aandoeningen of ziekten in verband met het gebit, de botten, borsten en borstkas. Om het verschil met omliggende zachte weefsels met dezelfde dichtheid duidelijker zichtbaar te maken, kan de arts een contrastvloeistof in de bloedbaan van de patiënt injecteren. Tegenwoordig worden röntgenfoto’s vaak gedigitaliseerd en op een beeldscherm bekeken.

Risico’s: Er bestaat een kleine kans op beschadiging van lichaamscellen en weefsels, maar vergeleken met de voordelen is dit risico meestal erg klein. * Vrouwen die zwanger zijn of denken te zijn, moeten dit aan hun arts laten weten voordat ze een röntgenfoto laten maken. Contrastvloeistoffen zoals jodium kunnen allergische reacties veroorzaken. Als u allergisch bent voor jodium, of voor vis of schaaldieren (waarin dit element voorkomt), moet u dit dus bij uw arts of de röntgenlaborant melden.

Voordelen: Het maken van een röntgenfoto is snel, over het algemeen pijnloos, betrekkelijk goedkoop en vrij eenvoudig. Daarom zijn zulke foto’s bijzonder nuttig voor borstonderzoek en voor diagnoses in spoedgevallen. Na het maken van een röntgenfoto blijft er geen straling in het lichaam achter en gewoonlijk zijn er geen bijwerkingen. *

 Computertomografie

Hoe werkt het? Bij een CT-scan wordt een ingewikkelder en intensiever gebruik gemaakt van röntgenstralen, samen met speciale sensoren. De patiënt schuift liggend op een tafel door de tunnel van de scanner. De beelden worden geproduceerd door talloze smalle stralenbundels en detectors die 360 graden rond de patiënt draaien. Het proces is wel vergeleken met het onderzoeken van een brood door het fotografisch in zeer dunne plakjes te snijden. Een computer voegt de plakjes weer bijeen en brengt gedetailleerde dwarsdoorsneden van het inwendige van het lichaam in beeld. Bij de nieuwste CT-scanners wordt de spiraal- of schroeftechniek gebruikt, waardoor het proces minder tijd in beslag neemt. Omdat er op CT-scans veel details te zien zijn, worden ze vaak gebruikt voor onderzoek van de borstkas, de buik en het skelet, en voor de diagnose van diverse soorten kanker en andere ziekten.

Risico’s: Voor CT-scans is gewoonlijk een hogere stralingsdosis nodig dan voor gewone röntgenfoto’s. De extra blootstelling brengt een gering maar niet te verwaarlozen verhoogd risico op kanker met zich mee, en dit dient zorgvuldig te worden afgewogen tegen de voordelen. Sommige patiënten zijn allergisch voor contrastvloeistoffen (die meestal jodium bevatten) en bij bepaalde patiënten bestaat er ook enige kans op nierschade. Als er een contrastvloeistof wordt gebruikt, zullen vrouwen die borstvoeding geven misschien 24 uur of langer moeten wachten voordat ze het voeden kunnen hervatten.

Voordelen: Met een CT-scan kan pijnloos en zonder een chirurgische ingreep gedetailleerde informatie worden verkregen die digitaal kan worden omgezet in driedimensionale beelden. Scans zijn betrekkelijk snel en eenvoudig te maken en kunnen levens redden door inwendig letsel aan het licht te brengen. CT-scanners hebben geen invloed op geïmplanteerde medische hulpmiddelen.

Positronemissietomografie

Hoe werkt het? Bij een PET-scan wordt een lichaamseigen stof, meestal glucose, radioactief gemerkt en in het lichaam geïnjecteerd. Het beeld is het resultaat van de emissie van positronen (positief geladen deeltjes) uit de weefsels. PET-scans werken volgens het principe dat kankercellen meer glucose gebruiken dan normale cellen, waardoor ze een grotere hoeveelheid van de radioactieve stof aantrekken. Daardoor stoten aangetaste weefsels een hoger aantal positronen uit, die op het uiteindelijke beeld zichtbaar zijn door hun afwijkende kleur of helderheid.

Terwijl CT-scans en MRI-scans de vorm en structuur van organen en weefsels in beeld brengen, laten PET-scans zien hoe ze functioneren, waardoor veranderingen in een vroeger stadium aan het licht komen. Een PET-scan kan in combinatie met een CT-scan worden uitgevoerd, wat een nog gedetailleerder beeld oplevert. Een PET-scan kan echter onjuiste resultaten opleveren als een patiënt binnen een bepaalde tijd vóór de scan heeft gegeten of wanneer zijn bloedsuikerspiegel — misschien door diabetes — te hoog of te laag is. De radioactieve vloeistof is maar zeer kort werkzaam, dus is timing van belang.

Risico’s: Omdat er slechts een kleine hoeveelheid radioactieve stof wordt gebruikt en de radioactiviteit ervan kortstondig is, wordt de patiënt maar kort aan straling blootgesteld. Toch kan het voor een foetus gevaar opleveren. Vrouwen die zwanger zijn of denken te zijn, dienen hun arts en  de laboranten hierover in te lichten. Aan vrouwen in de vruchtbare leeftijd kan gevraagd worden een bloed- of urinetest te laten doen om te zien of ze zwanger zijn. Als een PET-scan wordt uitgevoerd in combinatie met een CT-scan, dan moet er ook rekening worden gehouden met de risico’s van CT-scans.

Voordelen: Omdat met een PET-scan niet alleen de vorm van organen en weefsels in beeld wordt gebracht maar ook hoe ze functioneren, kan zo’n scan problemen aan het licht brengen voordat er met een CT- of MRI-scan veranderingen in de weefselstructuur te zien zijn.

Magnetic resonance imaging

Hoe werkt het? MRI is een techniek waarbij gebruik wordt gemaakt van een sterk magnetisch veld, radiogolven (geen röntgenstralen) en een computer voor het maken van zeer gedetailleerde laag-voor-laagbeelden van vrijwel alle inwendige lichaamsstructuren. Met de resultaten kunnen artsen delen van het lichaam tot in de kleinste details onderzoeken en ziekten herkennen op manieren die met andere technieken onmogelijk zijn. MRI is bijvoorbeeld een van de weinige beeldvormende technieken waarmee men door botten heen kan kijken, en is dus een uitstekend instrument voor onderzoek van de hersenen en andere zachte weefsels.

Tijdens het maken van de scan mag de patiënt zich niet bewegen. En omdat de scan wordt gemaakt terwijl de patiënt door een vrij kleine tunnel in de scanner schuift, krijgen sommige mensen last van claustrofobie. Recentelijk zijn er echter voor angstige of zwaarlijvige patiënten open MRI-scanners ontwikkeld. Uiteraard zijn in de onderzoeksruimte geen metalen voorwerpen zoals pennen, horloges, sieraden, haarspelden of metalen ritssluitingen toegestaan, net zomin als creditcards en andere magnetische voorwerpen.

Risico’s: Als er contrastvloeistof wordt gebruikt, bestaat er een kleine kans op een allergische reactie, maar die kans is kleiner dan bij de stoffen op basis van jodium die meestal bij röntgenfoto’s en CT-scans worden gebruikt. Afgezien daarvan levert een MRI voor zover bekend geen risico voor de patiënt op. Maar vanwege het effect dat een sterk magnetisch veld heeft, mogen patiënten met bepaalde chirurgische implantaten of stukjes metaal die na letsel zijn achtergebleven misschien geen MRI ondergaan. Als dit bij u het geval is en u een MRI-scan moet laten maken, meld dit dan bij de arts en de MRI-laborant.

 Voordelen: Aan een MRI komt geen potentieel schadelijke straling te pas en de scan is buitengewoon doeltreffend voor het opsporen van weefselafwijkingen, vooral wanneer die zich achter bot bevinden.

Echografie

Hoe werkt het? Deze techniek, ook ultrageluidsonderzoek genoemd, is in wezen een vorm van sonar waarbij gebruik wordt gemaakt van geluidsgolven die door het menselijk gehoor niet kunnen worden waargenomen. Wanneer de golven op iets stuiten wat duidt op een verandering in weefseldichtheid, het oppervlak van een orgaan bijvoorbeeld, levert dat een echo op. Een computer analyseert die echo en laat de twee- of driedimensionale kenmerken van het orgaan zien, zoals de diepte, grootte, vorm en structuur. Met laagfrequente geluidsgolven kunnen dieper gelegen delen van het lichaam in beeld worden gebracht; met ultrahoge frequenties kunnen oppervlakkig gelegen organen zoals de ogen en de huidlagen worden onderzocht, wat een hulp kan zijn bij de diagnose van huidkanker.

In de meeste gevallen gebruikt de onderzoeker een met de hand bediend apparaat dat een transducer wordt genoemd. Nadat hij gel op de huid heeft aangebracht, beweegt hij de transducer heen en weer over het onderzoeksgebied, en het resulterende beeld is onmiddellijk op een beeldscherm te zien. Indien nodig kan er ook een kleine transducer aan een sonde worden bevestigd en in een natuurlijke opening in het lichaam worden ingebracht voor inwendig onderzoek.

Een techniek die dopplerechografie wordt genoemd, reageert op beweging en wordt gebruikt om de bloedstroom in beeld te brengen. Dat kan weer nuttig zijn om diagnoses te stellen in verband met organen en ook met tumoren, die vaak abnormaal veel bloedvaten hebben.

Voor artsen is een echoscopie nuttig om bij een verscheidenheid van aandoeningen een diagnose te kunnen stellen en de onderliggende oorzaak van symptomen te onderscheiden, zoals hartklepgebreken, knobbeltjes in de borst of afwijkingen bij een ongeboren kind. Omdat ultrageluidsgolven door gas worden weerkaatst, heeft de techniek daarentegen wel haar beperkingen wanneer ze wordt toegepast op bepaalde delen van de buik. Ook is de resolutie soms minder hoog dan bij andere technieken zoals röntgenfotografie.

Risico’s: Hoewel echografie bij goed gebruik over het algemeen veilig is, betreft het een vorm van energie, en kan er schade mee worden toegebracht aan weefsels, met inbegrip van die van het ongeboren kind. Een echoscopie bij zwangere vrouwen is daarom niet geheel zonder risico.

Voordelen: De techniek is op grote schaal beschikbaar, er is geen chirurgische ingreep nodig en het is betrekkelijk goedkoop. Bovendien levert het rechtstreekse beelden op.

Technieken van de toekomst

Momenteel lijken onderzoeken zich voornamelijk te richten op het verbeteren van technieken die al beschikbaar zijn. Zo zijn onderzoekers bezig met de ontwikkeling van MRI-scanners die gebruikmaken van een veel zwakker magnetisch veld dan de huidige apparaten, wat aanzienlijk scheelt in de kosten. Een veelbelovende nieuwe techniek die nu wordt ontwikkeld, is MI (molecular imaging). MI is bedoeld om veranderingen in het lichaam op moleculair niveau in beeld te brengen, zodat ziekten in een zeer vroeg stadium kunnen worden ontdekt en behandeld.

Beeldvormende technieken hebben de noodzaak van veel pijnlijke, riskante en zelfs onnodige operatieve onderzoeken verminderd. En wanneer beeldvormende technieken leiden tot een vroege diagnose en behandeling van een ziekte, kan dat betere resultaten opleveren. De apparatuur is echter duur: sommige machines kosten meer dan een miljoen euro.

Uiteraard is het voorkomen van een ziekte beter dan het ontdekken en genezen ervan. Probeer dus gezond te blijven door verstandig te eten, geregeld aan lichaamsbeweging te doen, voldoende rust te nemen en een positieve instelling te houden. Spreuken 17:22 zegt: „Een hart dat blij is, doet goed als geneesmiddel.”

[Voetnoten]

[Kader op blz. 13]

HOEVEEL STRALING?

We worden dagelijks blootgesteld aan achtergrondstraling: kosmische straling uit de ruimte of straling van radioactieve stoffen die in de natuur voorkomen, zoals radongas. De volgende vergelijking kan een hulp zijn om de risico’s van bepaalde medische onderzoeken af te wegen. De metingen zijn gemiddelden en worden weergegeven in millisieverts (mSv).

Een vijf uur durende vlucht in een vliegtuig: 0,03 mSv

Tien dagen natuurlijke achtergrondstraling: 0,1 mSv

Een röntgenfoto van het gebit: 0,04-0,15 mSv

Een röntgenfoto van de borstkas: 0,1 mSv

Een mammografie: 0,7 mSv

Een CT-scan van de borstkas: 8,0 mSv

Als u een onderzoek moet ondergaan, aarzel dan niet uw arts of radioloog te vragen om specifieke informatie over de stralingsbelasting of over enig ander aspect van het onderzoek waarover u zich misschien zorgen maakt.

[Illustratie op blz. 11]

Röntgenfoto

[Illustratie op blz. 12]

CT

[Verantwoording]

© Philips

[Illustratie op blz. 12]

PET

[Verantwoording]

Courtesy Alzheimer’s Disease Education and Referral Center, a service of the National Institute on Aging

[Illustratie op blz. 13]

MRI

[Illustratie op blz. 14]

Echo