Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

Bɛnwunle Tete Agudeɛ Bie Wɔ Bɔla Zo

Bɛnwunle Tete Agudeɛ Bie Wɔ Bɔla Zo

SAA ɛnwu ewula mɔɔ bɛhua la a duzu a ba wɔ adwenle nu a? Ɔda ali kɛ ɛbaha kɛ ɔle bɔla zo yɛɛ ɛkɛ ne bɔ. Yemɔti ɛ nye ɛnla kɛ ɛbanwu debie kpalɛ wɔ ɛkɛ, na bɔbɔ yeayɛ agudeɛ mɔɔ sonle bolɛ la.

Noko, ɛvoya mɔɔ ɛze ɛhɔ la anu bɛnwunle agudeɛ wɔ ɛleka ɛhye—bɔla zo. Ɛnee agudeɛ ne ɛnle debie bie ala emomu ɔle debie mɔɔ sonle bolɛ kpalɛ. Agudeɛ boni a bɛnwunle ye a? Kɛmɔti a deɛ ɛhye anwo hyia yɛ ɛnɛ ɛ?

BƐNWUNLE DEBIE MƆƆ BƐ NYE ƐNLA LA

Wɔ ɛvoya 20 ne mɔlebɛbo, Bernard P. Grenfell nee Arthur S. Hunt, mɔɔ bɛle nwomama wɔ University of Oxford la hɔle Egypt. Bɛnwunle ngɛlata azinli dodo bie wɔ ɛleka mɔɔ bɛgua ewula mɔɔ bikye Naele Bɔnza ne anwo la. Nzinlii, wɔ 1920, mekɛ mɔɔ agɔnwolɛma nwiɔ ne anye ɛbolo ɛlɛboɔboa ɔ nloa la, Grenfell nyianle ngɛlata azinli bieko mɔɔ bɛdule ye wɔ Egypt la bokale nwo. Ɔlua John Ryland Mbulukuzielɛleka mɔɔ wɔ Manchester, England la moalɛ zo a ɔnyianle ye a. Noko akee, mrenyia nwiɔ ne wule kolaa na bɛawie ɔ nloa boɔboa.

Colin H. Roberts, nwomanli bieko mɔɔ wɔ Oxford University la a wiele gyima ne a. Mekɛ mɔɔ ɔlɛboɔboa ɔ nloa la, ɔnwunle kɛlata sinli bie mɔɔ ye tendenle le enkyi 3.5 yɛɛ ye tɛtɛlɛ le enkyi 2.4. Ɛnee ɔze edwɛkɛ agbɔkɛ mɔɔ wɔ Giliki bɛsanloangɛlɛlera ne anu la, yemɔti ɔzinle ɔ nwo. Edwɛkɛ mɔɔ wɔ Dwɔn 18:31-33 la wɔ ɔ nyunlu. Yɛɛ ngyɛnu 37 nee 38 ne wɔ ɔ nzi. Roberts nwunle kɛ yevinde agudeɛ mɔɔ sonle bolɛ la azo.

BƐNWUNLE ƐVOLƐ DODO MƆƆ YELI LA

Roberts zuzule kɛ ngɛlata azinli ɛhye ɛhyɛ kpalɛ. Noko yenyia ɛvolɛ nyɛ? Amaa yeanwu ye la, ɔvale bɛsanloangɛlɛlera ne ɔtotole tete bɛsanloangɛlɛlera mɔɔ ɛhyɛ kpalɛ la anwo. Paleography le adenle mɔɔ bɛdua zo bɛsukoa tete bɛsanloangɛlɛlera nwo debie a. Ɔlua adenle ɛhye azo, ɔholale ɔnwunle ɛvolɛ dodo mɔɔ ɔbayɛ kɛ yeli la. Noko ɛnee ɔkpondɛ kɛ ɔnwu ye kɛ yemɔ ala ɔ. Yemɔti ɔhyele ngɛlata azinli ne nvoninli na ɔvale kope ɔmaanle menli nsa mɔɔ sukoa tete bɛsanloangɛlɛlera nwo debie la, na ɔzele bɛ kɛ bɛhile ɛvolɛ mɔɔ yeli la. Duzu a benlerama ɛhye mɔ hanle a?

Ɔlua kɛzi bɛhɛlɛ ye nee kɛzi bɛhɛlɛ ye mgbole bɛhyea ye mɔɔ bɛzukoale la, maanle nwomama nsa mɔɔ ɛbe la liele dole nu kɛ bɛhɛlɛle ye wɔ ɛvoya nwiɔ mɔɔ limoa Y.M. avinli—ɛzoanvolɛ Dwɔn wule la ye ɛvolɛ bulu anzi ekyi! Noko akee, paleography ɛnle debie mɔɔ di munli mɔɔ bɛfa bɛnwu ɛvolɛ dodo mɔɔ bɛsanloangɛlɛlera bie ɛli la, na nwomanli bieko die di kɛ ɔkɛyɛ kɛ bɛhɛlɛle edwɛkɛ ne wɔ ɛvoya mɔɔ tɔ zo nwiɔ la anu. Noko, ngɛlata azinli ɛhye le—yɛɛ ɔtɛde—Keleseɛne Giliki Ngɛlɛlera mɔɔ ɛhyɛ kpalɛ mɔɔ bɛnwu ye a.

MƆƆ RYLAND NGƐLATA AZINLI NE MAA YƐNWU YE LA

Duzu ati a Dwɔn Edwɛkpa mɔɔ wɔ kɛlata sinli ɛhye azo la anwo hyia maa menli mɔɔ anye die Baebolo ne anwo la ɛnɛ a? Ndelebɛbo nwiɔ bie ati ɔ. Mɔɔ limoa la, kɛzi bɛyɛle ye la maa yɛnwu kɛzi alimoa Keleseɛnema bule Ngɛlɛlera ne la.

Duzu ati a Dwɔn Edwɛkpa mɔɔ wɔ kɛlata sinli ɛhye azo la anwo hyia maa menli mɔɔ anye die Baebolo ne anwo la ɛnɛ a?

Wɔ ɛvoya mɔɔ nwiɔ Y.M., ɛnee bɛkɛlɛ debie wɔ ninyɛne nwiɔ azo—nwomamobɔleɛ nee bɛsanloangɛlɛlera. Ɛnee nwomamobɔleɛ le ngɛlata azinli mɔɔ bɛva bɛsosɔ zolɛ bɛmaa yeyɛ kɛlata tendenle ko la. Ɛnee bɛbobɔ kɛlata ɛhye na eza bɛtɛlɛ nu wɔ mekɛ biala mɔɔ bɛhyia nwo la. Fane dɔɔnwo ne ala, ɛnee nwomamobɔleɛ ne foa ko ala yɛɛ bɛkɛlɛ zo a.

Noko akee, kɛlata sinli ne mɔɔ Roberts nwunle ye la, ɛnee bɛhɛlɛ ɔ nyunlu nee ɔ nzi. Ɛhye kile kɛ bɛvale bɛsanloangɛlɛlera a bɛhɛlɛle a na tɛ nwomamobɔleɛ ɔ. Ɛnee bɛsanloangɛlɛlera le aloa mɔɔ bɛva bɛyɛ ngɛlata mɔɔ bɛha ɔ muala bɛbɔ nu bɛkpomgba na bɛbubu nu bɛmaa ɔyɛ kɛ buluku la.

Kɛzi ɛnee bɛsanloangɛlɛlera ne le kpalɛ tɛla nwomamobɔleɛ ne ɛ? Ɛnee alimoa Keleseɛnema le edwɛkpakavolɛma. (Mateyu 24:14; 28:19, 20) Bɛhanle Baebolo ne anu edwɛkɛ bɛhilele menli wɔ ɛleka biala mɔɔ bɛkɛnwu bɛ la—azua nu, gua nu, nee bagua nu. (Gyima ne 5:42; 17:17; 20:20) Yemɔti Ngɛlɛlera ne mɔɔ bɛha bɛbɔ nu mɔɔ ɛnee bɛlɛ la boale kpalɛ.

Bɛsanloangɛlɛlera ne eza maanle asafo ne mɔ nee awie mɔ holale hɛlɛle Ngɛlɛlera ne bie. Yemɔti, bɛhɛlɛle Edwɛkpa ne fane dɔɔnwo kpalɛ na ɛhye boale maanle Keleseɛnezonlenlɛ nyinli ndɛndɛ.

Ryland kɛlata sinli, ɔ nyunlu nee ɔ nzi

Ndelebɛbo mɔɔ tɔ zo nwiɔ mɔɔ ɔti Ryland kɛlata sinli ne anwo hyia maa yɛ ɛnɛ la maa yɛnwu kɛ mɔlebɛbo Baebolo edwɛkɛ mɔɔ bɛhɛlɛle la le nɔhalɛ. Dwɔn Edwɛkpa ne ngyɛnu ekyi bie a wɔ kɛlata sinli ne anu ɛdeɛ, noko edwɛkɛ mɔɔ wɔ nu la asɛɛ nee mɔɔ yɛkenga ye wɔ yɛ Baebolo ne anu ɛnɛ la le ko. Yemɔti, Ryland kɛlata sinli ne maa yɛnwu kɛ bɛtɛkakyile Baebolo ne anu edwɛkɛ ne ɔnva nwo kɛ bɛhɛlɛ ye fane dɔɔnwo la.

Nɔhalɛ nu, Ryland kɛlata sinli ne mɔɔ Dwɔn Edwɛkpa ne wɔ nu la le daselɛ mɔɔ boka ninyɛne azinli apenle dɔɔnwo nee bɛsanloangɛlɛlera mɔɔ bɛnwu ye mɔɔ si zolɛ kɛ mɔlebɛbo Baebolo edwɛkɛ mɔɔ bɛhɛlɛle la le nɔhalɛ a. Wɔ Werner Keller buluku The Bible as History anu, ɔdwulale ye edwɛkɛ ne kɛ: “[Bɛsanloangɛlɛlera] dɛba ɛhye ye adwenle nu keseeyɛlɛ biala mɔɔ fane nɔhalɛ nee anwodozo mɔɔ yɛlɛ wɔ Baebolo ne anu ɛnɛ la fi ɛkɛ.”

Nɔhalɛ, Keleseɛnema diedi ɛngyi ninyɛne mɔɔ menli mɔɔ tudu azɛlɛ nwo nwu ye la azo. Bɛdie bɛdi kɛ “bɛfa Nyamenle Sunsum a bɛkɛlɛ Nyamenle Edwɛkɛ ne a.” (2 Temɔte 3:16) Noko akee, nea kɛzi ɔmaa anwosesebɛ kɛ saa agudeɛ mɔɔ bɛnwunle ye wɔ tete ne la nee mɔɔ Baebolo ne ɛha ye mekɛ tendenle la ɛyɛ ko kɛ: “[Gyihova] edwɛkɛ ne wɔ ɛkɛ ne dahuu” a!1 Pita 1:25.