maituwid kayo: O “maibalik kayo sa ayos.” Sa Kristiyanong Griegong Kasulatan, dito lang lumitaw ang terminong Griego na ka·tarʹti·sis, na isinaling “maituwid.” Ginagamit ito at ang iba pang kaugnay na termino para ilarawan ang pagbabalik sa ayos ng isang bagay. Halimbawa, sa Mat 4:21, ginamit ang pandiwang ka·tar·tiʹzo para ilarawan ang ‘pagtatahi sa punit’ ng mga lambat. Sa Gal 6:1, ginamit din ang pandiwang ito para tumukoy sa pagtutuwid sa isang kapananampalataya na nakagawa ng maling hakbang. Ang kaugnay na pangngalang ka·tar·ti·smosʹ, na isinaling “ituwid” sa Efe 4:12, ay isang termino na ginagamit kung minsan sa medisina para ilarawan ang pagbabalik sa ayos ng isang buto, biyas, o kasukasuan.

ituwid: Ang pangngalang Griego na isinalin ditong “ituwid” (ka·tar·ti·smosʹ) ay tumutukoy sa pagbabalik sa ayos ng isang bagay. Puwede rin itong tumukoy sa pagsasanay sa isa para magampanan ang atas niya. Ginagamit kung minsan sa medisina ang salitang ito para ilarawan ang pagbabalik sa ayos ng isang buto, biyas, o kasukasuan. (Tingnan ang study note sa 2Co 13:9.) ‘Itinuwid,’ o sinanay, ni Jesus “ang mga banal” para ‘makapaglingkod’ sila—tinulungan niya silang iayon sa kaisipan at kalooban ng Diyos ang kanilang kaisipan, ugali, at paggawi. Para magawa ito, ginamit niya ang mga tagapangasiwang inatasan sa pamamagitan ng espiritu, ang mga taong ibinigay niya sa kongregasyon “bilang regalo.”—Efe 4:8, 11, 12; 1Co 16:15-18; 2Ti 2:2; Tit 1:5.

maling hakbang: Ang terminong Griego para sa “maling hakbang” (pa·raʹpto·ma; lit., “pagkadapa sa tabi”) ay puwedeng tumukoy sa isang kasalanan, na posibleng isang pagkakamali sa desisyon o isang seryosong paglabag sa utos ng Diyos. (Mat 6:14; Ro 5:15, 17; Efe 1:7; 2:1, 5) Hindi lumalakad ayon sa matuwid na pamantayan ng Diyos ang isang tao na nakagawa ng maling hakbang. Papunta siya sa maling direksiyon, pero posibleng hindi pa naman siya nakakagawa ng seryosong kasalanan.

kayong may-gulang na mga Kristiyano: O “kayong may espirituwal na kuwalipikasyon.” Ang salitang Griego na ginamit dito (pneu·ma·ti·kosʹ) ay kaugnay ng salita para sa “espiritu” (pneuʹma) na ginamit sa ekspresyong “banal na espiritu ng Diyos,” o aktibong puwersa. (Efe 4:30) Kaya para maging kuwalipikado ang isang may-gulang na Kristiyano na ibalik sa ayos ang iba, hindi lang kaalaman, karunungan, at karanasan ang kailangan niya. Kailangan ding makita sa kaniya na lagi siyang nagpapagabay sa banal na espiritu ng Diyos.—Gal 5:16, 18, 25.

magsikap na ibalik sa ayos: Ang pandiwang Griego na ka·tar·tiʹzo ay ginagamit para ilarawan ang pagbabalik sa ayos ng isang bagay. Dito, ginamit ang pandiwang ito para tumukoy sa pagtutuwid sa isang kapananampalataya na nakagawa ng “maling hakbang.” Batay sa anyo ng pandiwang ginamit dito, puwede itong isaling“magsikap na ibalik sa ayos,” na nagpapakitang nagsisikap nang husto ang “may-gulang na mga Kristiyano” na ibalik sa tamang landas ang nagkasala. Pero nakadepende pa rin sa reaksiyon ng pinapayuhan kung maibabalik siya sa ayos. Ginamit din ang pandiwang ito sa Mat 4:21 para ilarawan ang ‘pagtatahi sa punit’ ng mga lambat. Ang kaugnay na pangngalang ka·tar·ti·smosʹ, na isinaling “ituwid” sa Efe 4:12, ay isang termino na ginagamit kung minsan sa medisina para ilarawan ang pagbabalik sa ayos ng isang buto, biyas, o kasukasuan.—Tingnan ang study note sa 2Co 13:9; Efe 4:12.

bantayan ninyo ang inyong sarili: Sa orihinal na wika, anyong pang-isahan ang ginamit ni Pablo sa pariralang ito, kahit na ang ginamit niya noong umpisa ay “mga kapatid.” Gusto kasing babalaan ni Pablo ang bawat Kristiyanong nagpapayo sa iba na mag-ingat para hindi siya mahulog sa mga tukso na pinapaiwasan niya sa iba. Babala rin ito laban sa pagiging mapagmatuwid at mapagmataas.—1Co 10:12.

sarili niyang pasan: O “sarili niyang pananagutan.” Ginamit dito ni Pablo ang salitang Griego na phor·tiʹon, na tumutukoy sa isang bagay na dinadala o binubuhat, pero hindi niya binanggit kung gaano ito kabigat. Iba ito sa “mga pasanin” na binanggit sa talata 2. Posibleng kailangan ng isang tao ng tulong sa pagbubuhat ng mabibigat na pasaning iyon. (Tingnan ang study note.) Ang terminong ginamit dito ay tumutukoy sa pananagutan ng isang Kristiyano sa Diyos na siya mismo ang dapat magbuhat. Sinasabi ng isang reperensiya tungkol sa salitang Griegong ito: “Isa itong terminong pangmilitar na tumutukoy sa bag o kagamitan ng isang sundalo.”

Patuloy ninyong dalhin ang mga pasanin ng isa’t isa: Ang anyong pangmaramihan ng salitang Griego na baʹros, na isinalin ditong “mga pasanin,” ay literal na nangangahulugang “mabibigat na bagay” at puwede ring isaling “mga problema.” Ipinayo ito ni Pablo kasunod ng sinabi niya sa naunang talata na sikaping maibalik sa ayos ang isang tao na nakagawa ng “maling hakbang.” Baka napakabigat ng naging epekto ng maling hakbang niya, at mahihirapan siyang buhatin ito nang mag-isa. Kung laging handa ang isang Kristiyano na tulungan ang mga kapananampalataya niya na buhatin ang mga pasanin nila, patunay ito na mahal niya sila at tinutupad niya ang kautusan ng Kristo. (Ju 13:34, 35) Pero gaya ng sinabi ng apostol sa talata 3-5, hindi niya pananagutan na buhatin ang responsibilidad ng iba sa Diyos, na tinutukoy bilang “pasan” (sa Griego, phor·tiʹon).—Tingnan ang study note sa Gal 6:5.

kautusan ng Kristo: Kasama sa kautusang ito ang lahat ng itinuro ni Jesus at ang ipinasulat ng espiritu ng Diyos sa Kristiyanong Griegong Kasulatan sa mga tagasunod ni Kristo. Gaya ng inihula ni Jeremias, pinalitan nito ang tipan ng Kautusang Mosaiko. (Jer 31:31-34; Heb 8:6-13) Hindi si Kristo ang gumawa ng mga utos at prinsipyo dito; galing ito sa dakilang Tagapagbigay-Batas, si Jehova. (Ju 14:10) Dito lang lumitaw sa Kristiyanong Griegong Kasulatan ang ekspresyong “kautusan ng Kristo,” pero ang kahawig nitong parirala na “kautusan ni Kristo” ay ginamit sa 1Co 9:21. Tinatawag din itong “perpektong kautusan na umaakay sa kalayaan” (San 1:25), “kautusan ng isang malayang bayan” (San 2:12), at “kautusan ng pananampalataya.”—Ro 3:27.

sarili niyang pasan: O “sarili niyang pananagutan.” Ginamit dito ni Pablo ang salitang Griego na phor·tiʹon, na tumutukoy sa isang bagay na dinadala o binubuhat, pero hindi niya binanggit kung gaano ito kabigat. Iba ito sa “mga pasanin” na binanggit sa talata 2. Posibleng kailangan ng isang tao ng tulong sa pagbubuhat ng mabibigat na pasaning iyon. (Tingnan ang study note.) Ang terminong ginamit dito ay tumutukoy sa pananagutan ng isang Kristiyano sa Diyos na siya mismo ang dapat magbuhat. Sinasabi ng isang reperensiya tungkol sa salitang Griegong ito: “Isa itong terminong pangmilitar na tumutukoy sa bag o kagamitan ng isang sundalo.”

Patuloy ninyong dalhin ang mga pasanin ng isa’t isa: Ang anyong pangmaramihan ng salitang Griego na baʹros, na isinalin ditong “mga pasanin,” ay literal na nangangahulugang “mabibigat na bagay” at puwede ring isaling “mga problema.” Ipinayo ito ni Pablo kasunod ng sinabi niya sa naunang talata na sikaping maibalik sa ayos ang isang tao na nakagawa ng “maling hakbang.” Baka napakabigat ng naging epekto ng maling hakbang niya, at mahihirapan siyang buhatin ito nang mag-isa. Kung laging handa ang isang Kristiyano na tulungan ang mga kapananampalataya niya na buhatin ang mga pasanin nila, patunay ito na mahal niya sila at tinutupad niya ang kautusan ng Kristo. (Ju 13:34, 35) Pero gaya ng sinabi ng apostol sa talata 3-5, hindi niya pananagutan na buhatin ang responsibilidad ng iba sa Diyos, na tinutukoy bilang “pasan” (sa Griego, phor·tiʹon).—Tingnan ang study note sa Gal 6:5.

obligasyon nila iyon: O “utang nila iyon.” Sa Kasulatan, ang salitang Griego para sa “may utang” at ang iba pang termino na may kaugnayan sa pagkakautang ay hindi lang tumutukoy sa literal na utang, kundi pati sa iba pang obligasyon o pananagutan. (Tingnan ang study note sa Ro 1:14.) Sinasabi dito ni Pablo na may utang na loob ang mga mánanampalatayáng Gentil sa mga Judiong Kristiyano sa Jerusalem dahil natulungan sila ng mga ito sa espirituwal. Kaya tama lang na tulungan nila sa materyal ang mahihirap nilang kapatid na Judio.​—Ro 15:26.

itinuturo sa kanila: Saklaw ng salitang Griego na isinasaling “magturo” ang pagpapaliwanag, paggamit ng nakakakumbinsing argumento, at paghaharap ng mga katibayan. (Tingnan ang study note sa Mat 3:1; 4:23.) Ang pagtuturo sa kanila na tuparin ang lahat ng iniutos ni Jesus ay dapat gawin nang patuluyan, at kasama rito ang pagtuturo sa kanila ng lahat ng itinuro niya, kung paano susundin ang mga ito, at kung paano siya tutularan.—Ju 13:17; Efe 4:21; 1Pe 2:21.

ibahagi . . . ang lahat ng mabubuting bagay sa isa na nagtuturo: Ang isa na “tinuruan” ay pinapasiglang maging mapagbigay sa kaniyang guro, sa materyal man o espirituwal. Makikita ang prinsipyong iyan sa iba pang bahagi ng Kasulatan. (Mat 10:9, 10; Ro 15:27 at study note; 1Co 9:11, 13, 14; 1Ti 5:17, 18; Heb 13:16) Sa orihinal na wika, ang terminong isinaling “ibahagi” ay puwede ring mangahulugan na nakikinig ang estudyante sa itinuturo sa kaniya at isinasabuhay ito. Inihahayag niya ang kaniyang pananampalataya at paniniwala sa sarili niyang pananalita, kaya siya mismo ay nagiging guro ng mabuting balita. Kapag ganito ang ginagawa niya, nagiging magkabahagi sila ng guro niya sa “mabubuting bagay.”—2Ti 2:2.

tinuruan ng salita ng Diyos: Kasama sa “salita ng Diyos” ang mga turo ni Jesu-Kristo. Sa mga liham ni Pablo, lagi niyang idiniriin ang pagtuturo sa loob ng kongregasyong Kristiyano. Sa ganitong konteksto, madalas niyang ginagamit ang salitang Griego na di·daʹsko, na tumutukoy sa pagpapaliwanag, paggamit ng nakakakumbinsing argumento, at paghaharap ng mga katibayan. (Ro 2:21; 12:7; 1Co 4:17; Col 3:16; 2Ti 2:2; tingnan ang study note sa Mat 28:20.) Pero sa talatang ito, ginamit niya ang mas espesipikong termino na ka·te·kheʹo para tukuyin ang taong “tinuruan ng salita ng Diyos” at ang “isa na nagtuturo.” Ang ekspresyong ito ay puwedeng tumukoy sa pagtuturo nang bibigan. (Tingnan ang study note sa Gaw 18:25.) Kapag ang mga katotohanan sa “salita ng Diyos” ay paulit-ulit na itinatanim sa puso at isip ng isang tao, nagiging kuwalipikado siyang magturo sa iba.—2Ti 2:2.

Naturuan: Ang pandiwang Griego na ka·te·kheʹo ay puwedeng tumukoy sa pagtuturo nang bibigan. Kapag ang mga katotohanan sa Salita ng Diyos ay paulit-ulit na itinatanim sa puso at isip ng isang tao, nagiging kuwalipikado siyang magturo sa iba.​—Ihambing ang Gal 6:6, kung saan dalawang beses na ginamit ang salitang Griegong ito.

linlangin: Ang salitang Griego na ginamit dito ay literal na tumutukoy sa pambabastos na makikita sa ekspresyon ng mukha, partikular na sa ilong. Sa ilang wika, puwede itong tumukoy sa pag-ismid o pagtataas ng ilong. Puwedeng may kasama itong panlalait o panunuya at panghahamon pa nga. Nagbababala dito si Pablo na mapanganib kung iisipin ng isa na puwede niyang hamakin o lusutan ang mga prinsipyo sa Salita ng Diyos.

anuman ang inihahasik ng isang tao, iyon din ang aanihin niya: Alam na alam ng mga tao ang kasabihang ito noong panahon ni Pablo. Lumilitaw na galing ito sa mga lugar na karaniwan ang pagsasaka. Malinaw ang punto ng kasabihang ito: Kung ano ang itinanim sa lupa, iyon din ang tutubo. Noon, madalas itong gamitin para tukuyin ang masasamang resultang inaani ng isang tao na gumagawa ng masama. Pero idiniin ni Pablo na ang mabubuting gawa ay nagbubunga rin ng mabuting bagay, ang “buhay na walang hanggan.” (Gal 6:8) Ang di-nalulumang prinsipyong ito ay mababasa rin sa ibang bahagi ng Bibliya.—Kaw 11:18; 22:8; Os 8:7; 10:12; 2Co 9:6; tingnan ang mga study note sa Gal 6:8.

naghahasik para sa espiritu: Tumutukoy sa isang tao na ang paraan ng pamumuhay ay hindi pumipighati sa banal na espiritu ng Diyos, kaya malayang dumadaloy sa kaniya ang espiritu at naipapakita niya ang bunga nito. Ang ganitong tao ay “mag-aani ng buhay na walang hanggan mula sa espiritu.”—Mat 19:29; 25:46; Ju 3:14-16; Ro 2:6, 7; Efe 1:7.

naghahasik para sa laman: Tumutukoy sa isa na nagpapakasasa sa “mga gawa ng laman,” na udyok ng pagiging makasalanan ng tao. (Gal 5:19-21) Ang aanihin niyang bunga, o resulta, ng ganitong ‘paghahasik’ ay kasiraan mula sa kaniyang laman. Nang magkasala ang unang tao, naging alipin siya ng kasiraan at ang lahat ng inapo niya. (Ro 5:12; 8:21 at study note) Dahil diyan, naging di-perpekto ang lahat ng tao. Nagkakasakit sila, tumatanda, at namamatay. Pero nagresulta rin ito ng kabulukan sa moral at espirituwal. Kaya ang “naghahasik para sa laman” ay hindi magkakaroon ng buhay na walang hanggan.—Ihambing ang 2Pe 2:12, 18, 19.

naghahasik para sa laman: Tumutukoy sa isa na nagpapakasasa sa “mga gawa ng laman,” na udyok ng pagiging makasalanan ng tao. (Gal 5:19-21) Ang aanihin niyang bunga, o resulta, ng ganitong ‘paghahasik’ ay kasiraan mula sa kaniyang laman. Nang magkasala ang unang tao, naging alipin siya ng kasiraan at ang lahat ng inapo niya. (Ro 5:12; 8:21 at study note) Dahil diyan, naging di-perpekto ang lahat ng tao. Nagkakasakit sila, tumatanda, at namamatay. Pero nagresulta rin ito ng kabulukan sa moral at espirituwal. Kaya ang “naghahasik para sa laman” ay hindi magkakaroon ng buhay na walang hanggan.—Ihambing ang 2Pe 2:12, 18, 19.

naghahasik para sa espiritu: Tumutukoy sa isang tao na ang paraan ng pamumuhay ay hindi pumipighati sa banal na espiritu ng Diyos, kaya malayang dumadaloy sa kaniya ang espiritu at naipapakita niya ang bunga nito. Ang ganitong tao ay “mag-aani ng buhay na walang hanggan mula sa espiritu.”—Mat 19:29; 25:46; Ju 3:14-16; Ro 2:6, 7; Efe 1:7.

pagkaalipin sa kabulukan: Ang terminong Griego na isinaling “kabulukan” ay nagpapahiwatig ng “pagkabulok; pagkasira.” Ang “pagkaalipin sa kabulukan” ay resulta ng kasalanan, kaya nagkaroon ng diperensiya ang katawan ng tao, tumatanda sila, nagkakasakit, at namamatay. Puwede ring mabulok ang katawan kahit ng perpektong mga tao, at makikita iyan sa sinabi ni Pablo tungkol kay Jesus: “Binuhay siyang muli ng Diyos at hindi na siya kailanman babalik sa kasiraan,” ibig sabihin, hindi na siya babalik sa pagiging tao na may nabubulok na katawan. (Gaw 13:34) Kaya ang perpektong si Adan ay may katawan ding nabubulok at namamatay. Pero puwede sanang mabuhay magpakailanman si Adan kung naging masunurin siya sa Diyos. Naging alipin lang si Adan ng kabulukan at ng masasamang epekto nito nang magkasala siya. Naipasa niya ang pagkaaliping ito sa lahat ng inapo niya, sa lahat ng tao. (Ro 5:12) Ang maluwalhating kalayaan bilang mga anak ng Diyos ay tumutukoy sa paglaya mula sa pagkaaliping iyon at sa pagkakaroon ng pribilehiyo sa hinaharap na maging tunay na anak ng Diyos, gaya ni Adan noon. (Luc 3:38) Ipinangako ni Jehova ang kalayaang iyon at ang buhay na walang hanggan sa mga “naghahasik para sa espiritu.” Pero ang mga “naghahasik para sa laman ay mag-aani ng kasiraan mula sa kaniyang laman” at hindi mapapalaya at magkakaroon ng buhay na walang hanggan.​—Gal 6:8.

tumigil: O “manghimagod.” Ang terminong Griego na ginamit dito ay puwedeng mangahulugan na hindi panghihinaan ng loob o mawawalan ng gana ang isa sa paggawa ng mabuti.—Tingnan ang study note sa 2Co 4:1.

hindi kami sumusuko: O “hindi kami pinanghihinaan ng loob.” Sa kontekstong ito, ipinapakita ng ekspresyong ito na hindi hinayaan ni Pablo at ng mga kasama niya na mapagod sila at mawalan ng gana sa kanilang ‘ministeryo.’

pagkakataon: Ang salitang Griego na kai·rosʹ ay isinasalin kung minsan na “panahon” o “takdang panahon.” Sa Efe 5:16 (tingnan ang study note), ginamit ito sa ekspresyong “gamitin ninyo sa pinakamabuting paraan ang oras ninyo.”

mga kapananampalataya natin: O “mga kapatid natin; mga may kaugnayan sa atin sa pananampalataya.” Ang salitang Griego na isinaling “mga may kaugnayan” ay ginagamit kapag tinutukoy ang mga miyembro ng isang pamilya, o sambahayan. (1Ti 5:8) Sa mga Griego at Romano noon, ang isang sambahayan ay binubuo ng mga taong malalapít sa isa’t isa at magkakatulad ang paniniwala at layunin. At ganiyang-ganiyan nga ang unang siglong mga Kristiyano. Kadalasan nang nagtitipon sila sa bahay ng mga kapatid nila (Ro 16:3-5), at malapít sila sa isa’t isa dahil sa kanilang pananampalataya.—Efe 2:19.

gamitin ninyo sa pinakamabuting paraan ang oras ninyo: O “bilhin ninyo ang naaangkop na panahon.” Lumitaw rin ang ekspresyong ito sa Col 4:5. Kailangang magsakripisyo para masunod ang payong ito, dahil nangangahulugan ito na kailangang bawasan ng isa ang panahon niya sa ibang bagay na di-gaanong mahalaga para magamit niya ang oras niya sa espirituwal na mga gawain. Espesipiko ang tinutukoy dito ni Pablo na oras, o panahon. Nang panahong iyon, maganda ang kalagayan ng mga Kristiyano sa Efeso dahil malaya nilang naisasagawa ang kanilang ministeryong Kristiyano. Kaya pinasigla sila ni Pablo na huwag sayangin ang napakagandang panahong iyon, kundi samantalahin ito at gamitin sa pinakamabuting paraan.

liham na ito, na isinulat ng sarili kong kamay: Karaniwan nang idinidikta ni Pablo sa isang tagasulat ang mga liham niya, pero lumilitaw na siya mismo ang nagsulat sa liham na ito.—Tingnan ang Ro 16:22 at study note.

Tercio: Ang tagasulat ni Pablo ng liham niya para sa mga taga-Roma at ang nag-iisang kalihim niya na pinangalanan. Ang pananalitang sa Panginoon ay nagpapakitang isang tapat na Kristiyano si Tercio na posibleng miyembro ng kongregasyon sa Corinto. Nagsingit ng sariling pagbati si Tercio sa liham na ito, posibleng dahil marami siyang kakilalang kapatid sa Roma.

mga gustong magkaroon ng magandang impresyon sa harap ng tao: Ang literal na salin para sa ekspresyong “sa harap ng tao” ay “sa laman.” Sa kontekstong ito, ang “laman” ay tumutukoy sa mga bahagi ng katawan ng tao na nakikita ng iba. Itinuturo ng ilang nag-aangking Kristiyano na dapat pa ring magpatuli ang isa at sumunod sa Kautusang Mosaiko para sang-ayunan siya ng Diyos. Pero sinasabi nila ito dahil gusto nilang magkaroon ng magandang impresyon sa mga Judio. Ginagawa nila ito “para hindi sila pag-usigin” ng mga Judiong tutol sa Kristiyanismo. Dahil masyado silang nagpopokus sa tingin sa kanila ng tao at ipinipilit nila ang pagtutuli, ipinapakita nilang hindi sila naniniwala na ang kamatayan lang ni Jesus ang paraan para maligtas sila.

pahirapang tulos: O “tulos na pambitay.”—Tingnan sa Glosari.

pahirapang tulos ng Kristo: Dito, ang terminong “pahirapang tulos” (sa Griego, stau·rosʹ) ay tumutukoy sa kamatayan ni Jesus sa tulos. Namatay si Jesus sa ganitong paraan para mapalaya ang mga tao sa kasalanan at maipagkasundo sila sa Diyos at maging kaibigan Niya. ‘Pinag-usig’ si Pablo ng mga Judio dahil kinikilala niya at inihahayag na ang kamatayan ni Jesus sa pahirapang tulos ang nag-iisang paraan para maligtas.

patay: O “ibinayubay sa tulos.” Itinuro ni Pablo na ang kamatayan ni Jesus sa pahirapang tulos ang paraan para maligtas. Kaya galít kay Pablo ang sanlibutan, at itinuturing siya nitong isang kriminal na dapat ‘patayin.’ Para naman kay Pablo, ang sanlibutan ang karapat-dapat sa kamatayan.

Ang mahalaga ay ang pagiging bagong nilalang: Ang bawat pinahirang Kristiyano ay isang bagong nilalang—naging anak siya ng Diyos sa pamamagitan ng espiritu at may pag-asa siyang makasama ni Kristo sa Kaharian sa langit. (Gal 4:6, 7) Ang mga pinahiran ay bahagi rin ng kongregasyong Kristiyano, ang “Israel ng Diyos” (Gal 6:16 at study note), na isa ring bagong nilalang. (Tingnan ang study note sa 2Co 5:17.) Kaya hindi mahalaga sa Diyos kung tuli o di-tuli ang isang Kristiyano.

siya ay isang bagong nilalang: Ang bawat pinahirang Kristiyano ay isang bagong nilalang—naging anak siya ng Diyos sa pamamagitan ng espiritu at may pag-asa siyang makasama ni Kristo sa Kaharian sa langit. (Gal 4:6, 7) Walang nilalang ang Diyos na bagong pisikal na mga bagay mula nang matapos ang ikaanim na araw ng paglalang (Gen 2:2, 3), pero lumalang siya ng bagong espirituwal na mga bagay.

Israel ng Diyos: Ang ekspresyong ito, na isang beses lang lumitaw sa Kasulatan, ay tumutukoy sa espirituwal na Israel, hindi sa likas na mga inapo ni Israel (bagong pangalan ni Jacob). (Gen 32:22-28) Makikita sa naunang talata (Gal 6:15) na hindi kailangang tuliin ang isa para maging bahagi siya ng “Israel ng Diyos.” Inihula ni propeta Oseas na may mga Gentil na magiging bahagi ng isang bayan na pagpapalain ng Diyos. Sinabi ng Diyos: “Sasabihin ko sa hindi ko bayan: ‘Kayo ang bayan ko.’” (Os 2:23; Ro 9:22-25) May mga likas na Judio at proselita pa rin na kabilang sa espirituwal na Israel (Gaw 1:13-15; 2:41; 4:4), pero “maliit na grupo” na lang sila na natira sa bayang itinakwil ng Diyos (Isa 10:21, 22; Ro 9:27). Nang maglaon, isinulat ni Pablo sa mga taga-Roma: “Hindi lahat ng nagmumula kay Israel ay talagang Israelita.”—Ro 9:6; tingnan din ang study note sa Gaw 15:14; Ro 2:29; 9:27; 11:26.

inihayag din ni Isaias tungkol sa Israel: Dito at sa sumunod na talata, sumipi si Pablo mula sa Isa 10:22, 23. Mababasa sa mga talatang ito ang hulang natupad noong 607 B.C.E., kung kailan ginamit ni Jehova ang Imperyo ng Babilonya para ilapat ang hatol niya sa Israel. Sinakop nila ang buong lupain, kasama na ang Jerusalem. Ang mga Judio ay naging bihag sa Babilonya nang 70 taon. Pagkatapos nito, “isang maliit na grupo lang” ang bumalik sa Jerusalem para ibalik ang tunay na pagsamba. Sa liham na ito ni Pablo sa mga taga-Roma, ipinakita niya na nagkaroon pa ng katuparan ang hulang ito noong unang siglo C.E. Nang panahong iyon, isang “maliit na grupo” lang ng mga Judio ang naging tagasunod ni Jesus at nanumbalik kay Jehova sa espirituwal. (Ro 11:4, 5) Nang maglaon, may sumama sa kanilang mga mánanampalatayáng Gentil, at nabuo ang isang espirituwal na bansa, ang “Israel ng Diyos.”​—Gal 6:16.

ayon sa simulaing ito: Ang salitang Griego na ginamit dito (ka·nonʹ) ay galing sa salitang Hebreo para sa “tambo” (qa·nehʹ), na ginagamit bilang batayan o panukat. (Eze 40:5) Ginamit ni Pablo ang terminong ito para tumukoy sa ‘simulain’ na dapat gawing batayan ng “Israel ng Diyos” pagdating sa paraan ng pamumuhay nila. Kung mananampalataya sila sa walang-kapantay na kabaitan na tinanggap nila sa pamamagitan ni Kristo at mamumuhay kaayon nito, sasakanila ang “kapayapaan at awa” na hindi nararanasan dati ng makasalanang mga tao.—Gal 3:24, 25; ihambing sa Glosari, “Kanon (kanon ng Bibliya).”

Israel ng Diyos: Ang ekspresyong ito, na isang beses lang lumitaw sa Kasulatan, ay tumutukoy sa espirituwal na Israel, hindi sa likas na mga inapo ni Israel (bagong pangalan ni Jacob). (Gen 32:22-28) Makikita sa naunang talata (Gal 6:15) na hindi kailangang tuliin ang isa para maging bahagi siya ng “Israel ng Diyos.” Inihula ni propeta Oseas na may mga Gentil na magiging bahagi ng isang bayan na pagpapalain ng Diyos. Sinabi ng Diyos: “Sasabihin ko sa hindi ko bayan: ‘Kayo ang bayan ko.’” (Os 2:23; Ro 9:22-25) May mga likas na Judio at proselita pa rin na kabilang sa espirituwal na Israel (Gaw 1:13-15; 2:41; 4:4), pero “maliit na grupo” na lang sila na natira sa bayang itinakwil ng Diyos (Isa 10:21, 22; Ro 9:27). Nang maglaon, isinulat ni Pablo sa mga taga-Roma: “Hindi lahat ng nagmumula kay Israel ay talagang Israelita.”—Ro 9:6; tingnan din ang study note sa Gaw 15:14; Ro 2:29; 9:27; 11:26.

Israel: Ibig sabihin, “Nakikipagpunyagi (Nagmamatiyaga) sa Diyos” o “Nakikipagpunyagi ang Diyos.” Ibinigay kay Jacob ang pangalang ito matapos niyang makipagbuno sa isang anghel para tumanggap ng pagpapala. Di-gaya ni Esau, pinahalagahan ni Jacob ang sagradong mga bagay at handa siyang magsikap para makuha ang pabor ng Diyos. (Gen 32:22-28; Heb 12:16) Tinutularan ng mga kabilang sa “Israel ng Diyos” ang pananampalataya at pagnanais ni Jacob na gawin ang kalooban ng Diyos.—Tingnan ang study note sa Israel ng Diyos sa talatang ito.

at sa ganitong paraan maliligtas ang buong Israel: Tumutukoy sa buong espirituwal na Israel, ang “Israel ng Diyos.” (Gal 6:16; Ro 2:29) Layunin ng Diyos na maligtas ang 144,000 espirituwal na Israelita at mamahalang kasama ng kaniyang Anak sa langit. At sa “ganitong paraan” matutupad ang layuning iyan: Makasagisag na ihuhugpong ang mga sanga ng “ligáw na olibo” para matupad ang layunin ng Diyos na mapunô ng mabubungang sanga ang kaniyang “inaalagaang punong olibo.” (Ro 11:17-25; Apo 7:4; 14:1, 3) Tumutukoy ito sa pagpapahintulot sa mga Kristiyanong Gentil na maging bahagi ng espirituwal na Israel. Sinasabi ng ilan na ang ekspresyong Griego sa simula ng talatang ito ay dapat isaling “at pagkatapos” o “at sa katapusan,” pero ang saling “at sa ganitong paraan” ay sinusuportahan ng maraming diksyunaryo at iba pang salin ng Bibliya.

Judio: Ang terminong Griego na I·ou·daiʹos ay katumbas ng terminong Hebreo na Yehu·dhiʹ, na nangangahulugang “Ni [Kay] Juda” at isinasaling “Judio” sa Hebreong Kasulatan. Pagkatapos ng pagkatapon ng mga Judio, ang “Judio” ay tumutukoy na sa isang miyembro ng bansang Israel. (Tingnan sa Glosari.) Sa Gen 29:35, ang pangalang Juda ay kaugnay ng pandiwang Hebreo na isinaling “pupurihin,” kaya sinasabing ang pangalang ito ay nangangahulugang “Pinuri; Pinatungkulan ng Papuri.” May mga nagsasabing posibleng ginamit ni Pablo ang “Judio” dahil sa kahulugan ng terminong Hebreo para sa “Judio; Juda.” Posibleng gusto niyang ipakita na ang tunay na “Judio” ay tatanggap ng papuri mula sa Diyos kung magkakaroon siya ng tinuling puso at maglilingkod sa Diyos nang may malinis na motibo. (Tingnan ang study note sa ang puso niya ay tinuli sa talatang ito.) Sinasabi ni Pablo na ang pagsang-ayon ng Diyos, na pinakamagandang papuri na puwedeng matanggap ng isa, ay para sa lahat ng uri ng tao, anuman ang lahi nila. Kaya ang isang tunay na Judio, na bahagi ng kongregasyong Kristiyano noong unang siglo, ay isang espirituwal na Judio, miyembro ng “Israel ng Diyos.”​—Gal 6:16.

isang bayan na magdadala ng pangalan niya: Ang ekspresyong ito ay posibleng galing sa mga pananalita sa Hebreong Kasulatan kung saan sinasabing pumili si Jehova ng isang bayan bilang kaniyang espesyal na pag-aari. (Exo 19:5; Deu 7:6; 14:2; 26:18, 19) Kabilang na ngayon sa bagong bayan na ito na nagdadala ng pangalan ni Jehova, na tinatawag na “Israel ng Diyos,” o espirituwal na Israel, ang mga di-Judiong mánanampalatayá. (Gal 6:16; Ro 11:25, 26a; Apo 14:1) Pupurihin nila ang Diyos na kinakatawan nila at luluwalhatiin ang pangalan niya sa harap ng mga tao. (1Pe 2:9, 10) Gaya ng literal na Israel noon, ang mga miyembro ng espirituwal na Israel ay tinawag ni Jehova na ‘bayan na nilikha niya para sa kaniyang sarili para maghayag ng papuri sa kaniya.’ (Isa 43:21) Ang mga Kristiyanong iyon ay lakas-loob na naghayag na si Jehova ang nag-iisang tunay na Diyos at nagpatunay na huwad ang lahat ng diyos na sinasamba nang panahong iyon.—1Te 1:9.

ang mga pilat na tanda ng isang alipin ni Jesus: Dito lang lumitaw sa Kristiyanong Griegong Kasulatan ang termino na isinaling “mga pilat na tanda ng isang alipin” (anyong pangmaramihan ng salitang Griego na stigʹma). Sa sekular na mga akdang Griego, ginagamit ang terminong ito para tumukoy sa marka o letra na itinatatak kung minsan sa mga alipin, pero puwede rin itong tumukoy sa pilat. Posibleng ang tinutukoy dito ni Pablo ay ang mga pilat sa katawan niya dahil sa pag-uusig sa kaniya. Ang mga pilat na ito ay patunay na isa siyang tapat na alipin ni Kristo. (2Co 4:10; 11:23-27; Fil 3:10) Pero posible ring hindi literal na pilat ang tinutukoy niya. Puwedeng ang nasa isip ni Pablo ay ang pagsasagawa niya ng kaniyang ministeryo, ang pagpapakita niya ng mga katangiang bunga ng espiritu ng Diyos, at ang paraan ng pamumuhay niya, na nagpapatunay na isa siyang alipin ni Kristo.

habang nagpapakita kayo ng magagandang katangian: O “habang nagpapakita kayo ng magagandang saloobin.” Ang terminong “saloobin” ay salin ng salitang Griego na pneuʹma, na karaniwang isinasaling “espiritu.” Sa kontekstong ito, ang pneuʹma ay tumutukoy sa puwersa o sa nangingibabaw na takbo ng isip ng isang tao na nagpapakilos sa kaniya na sabihin o gawin ang isang bagay. Halimbawa, ginamit sa Kasulatan ang ekspresyong “tahimik at mahinahong espiritu.” (1Pe 3:4) May binanggit din si Pablo na “espiritu ng pagiging duwag” na kabaligtaran ng “kapangyarihan, pag-ibig, at matinong pag-iisip.” (2Ti 1:7; tlb.) At sa katapusan ng liham ni Pablo kay Timoteo, ginamit niya ang ekspresyong katulad ng nasa talatang ito. (2Ti 4:22) Ipinapakita nito na kaya ng isang indibidwal na magpakita ng isang partikular na saloobin, at kaya rin itong gawin ng isang grupo. Ganito rin ang konklusyon ni Pablo sa liham niya sa mga taga-Filipos, pero gaya sa liham niya sa mga taga-Galacia, anyong pangmaramihan ng panghalip na Griego ang ginamit niya. Ipinapakita nito na gusto niyang ang lahat ng miyembro ng kongregasyon ay magpakita ng iisang saloobin na kaayon ng kalooban ng Diyos at ng halimbawa ni Kristo.—Fil 4:23.