Skip to content

Skip to table of contents

Naʻá Ke ʻIloʻi?

Naʻá Ke ʻIloʻi?

Ko e hā naʻe tele ai ʻe Siosifa hono kavá ki muʻa ke sio kia Feló?

Ko ha tā fakatātā ʻi he holisi ʻIsipite ʻo e kuonga muʻá ʻo hā ai e ngāue ha tangata kosi ʻulu

Fakatatau ki he fakamatala ʻi he tohi Sēnesí, naʻe fekauʻi ʻe Felo ke ʻomi fakavave ʻa e pōpula Hepelū ko Siosifá ke hā ʻi hono ʻaó pea ke fakaʻuhingaʻi ʻene misi naʻá ne fakahohaʻasi iá. ʻI he taimi ko ení, naʻe tuku pōpula ʻa Siosifa ʻi ha ngaahi taʻu. Neongo naʻe fakavavevave ʻa e fekau ʻa Feló, naʻe kei pau pē kia Siosifa ke tele hono kavá. (Sēnesi 39:20-23; 41:1, 14) ʻI hení ʻoku fakahaaʻi ʻe he tokotaha tohí ha fakamatala ʻikai loko mahuʻinga ka ʻoku hā mei ai naʻá ne maheni mo e ngaahi tōʻonga fakafonua faka-ʻIsipité.

Ko hono fakaloloa ha kava ha tangata ʻi he ngaahi puleʻanga ʻo e kuonga muʻá ʻo kau ai ʻa e kau Hepeluú naʻe anga-maheni pē ia. ʻI hono kehé, “ko e ʻIsipite ʻo e kuonga muʻá ko e puleʻanga pē ia ʻe taha mei he Hahaké naʻe ʻikai ke nau saiʻia ʻi he fakaloloa e kavá,” ko e lau ia ʻa e McClintock mo e Strong’s Cyclopedia of Biblical, Theological, and Ecclesiastical Literature.

Naʻe fakangatangata ʻa e telé ki he kavá pē? Ko e makasini Biblical Archaeology Review ʻoku pehē ai ko e anga fakafonua ia ʻo e kātoanga faka-ʻIsipite ʻe niʻihi ʻa e fiemaʻu ki ha tangata ke teuteu ki muʻa ke hā kia Felo ʻo tatau pē mo haʻane hū ki ha temipale. ʻI he tuʻunga meimei tatau, naʻe fiemaʻu ai kia Siosifa ke tele hono ʻulú mo e fulufulu kotoa hono sinó.

ʻOku fakamatala ʻa e tohi Ngāué ko e tamai ʻa Tīmoté ko e Kalisi. Naʻe ʻuhinga iá ko ha tupuʻi Kalisi?

ʻIkai. ʻI he ngaahi tohi fakamānavaʻi e ʻapositolo ko Paulá, naʻá ne fakafaikehekeheʻi ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻa e kau Siú mo e kau Kalisí pe Helʹle·nes ʻi he ʻuhinga ki he faʻahinga ʻikai ko e Kalisi ʻa ia naʻa nau hoko ko e Kalisi ʻi he leá mo e anga fakafonuá ke ne fakafofongaʻi ʻa e kakai Senitailé. (Loma 1:16; 10:12) Ko e taha ʻo e ngaahi ʻuhinga ki he meʻá ni ʻoku ʻikai ha veiveiua ko hono ngāueʻaki lahi ʻa e lea faka-Kalisí mo e anga fakafonua faka-Kalisí ʻi he ngaahi feituʻu naʻe malanga ai ʻa Paulá.

Ko hai ʻi he kuonga muʻá naʻe lau ko ha Kalisí? ʻI he senituli hono fā K.M., ko e tangata pōtoʻi lea ko Isocrates mei ʻAtenisi, naʻá ne pōlepoleʻaki ʻa e founga naʻe mafola ai ʻa e anga fakafonua faka-Kalisí ʻi he māmaní. Naʻá ne pehē ko e olá, “ko e faʻahinga naʻe ui ko ha kau Kalisí naʻa nau pōtoʻi ʻi heʻemau leá mo moʻuiʻaki ʻemau tōʻonga fakafonuá, ʻo laka ange ia ʻi he kau tupuʻi Kalisí.” Ko ia ai, ʻoku tau fakamulituku nai heni ko e tamai ʻa Tīmote ʻa ia naʻe ʻikai ko ha Siú mo e niʻihi kehe naʻe lave ki ai ʻa Paula ko e kau Kalisí, ko e kau Kalisi ia naʻa nau moʻuiʻaki ʻa e anga fakafonua faka-Kalisí ka ʻoku ʻikai ko ha kau tupuʻi Kalisi totonu.—Ngāue 16:1.