Skip to content

Skip to table of contents

Kkansa Yakunkolo Muntu Ncakonzya Kulangila Alimwi Ambwakonzya Kuliyumya Ciindi Naazyiba Kuti Ujisi Kkansa

Kkansa Yakunkolo Muntu Ncakonzya Kulangila Alimwi Ambwakonzya Kuliyumya Ciindi Naazyiba Kuti Ujisi Kkansa

Kkansa Yakunkolo Muntu Ncakonzya Kulangila Alimwi Ambwakonzya Kuliyumya Ciindi Naazyiba Kuti Ujisi Kkansa

BA CONCHITA kunyina nobakajisi zitondezyo zyakuti inga baciswa bulwazi oobu. * Bakajisi myaka iili 40 yakuzyalwa, tiibakali kuciswa-ciswa, alimwi kunyina wamumukwasyi wabo wakacisidwe kale bulwazi bwa kkansa yakunkolo. Lyoonse nibakali kupimwa, bakali kujanika kuti tabajisi bulwazi oobu. Pele bumwi buzuba nibakali kusamba, bakalijata-jata kunkolo akujana kuti bakajisi kakoto. Yakali kkansa. Ba Conchita abalumi babo bakabula cakwaamba ciindi dokota naakali kupandulula ncobakeelede kusala kujatikizya busilisi.

Kaindi, dokota wakali kwaambila mukaintu uujisi kkansa yakunkolo kuti nzila ilikke yakusilika bulwazi oobu nkukosolwa nkolo. Nzila njobakali kubelesya kusilika bulwazi oobu kanji-kanji yakali kupa kuti mulwazi apenge kwaciindi cilamfwu katanapona. Eeci cakali kupa kuti bantu banji kabayoowa “kusilikwa,” kwiinda kuyoowa bulwazi.

Mulimo wakuyandaula busilisi ibutapi kuti mulwazi apenge, wakatalika kaindi. Mbubwenya mbuli ba Conchita, bantu baciswa bulwazi bwakkansa balakonzya kusala nzila zyakusilikwa ziindene-indene. * Alimwi abalo basikuvwuntauzya zyamisamu abasimubweza twaambo baamba kuti ibulangizi mbwakuti zyakulya zijisi busani zilakonzya kubulwana bulwazi.

Nokuba kuti kuli kusumpuka kapati kujatikizya misamu, bulwazi bwakkansa mbumwi bwamalwazi aajaya bamakaintu banji. * Kumasi aasumpukide aaku North America alimwi aaku Western Europe ibantu baciswa bulwazi bwakkansa mbanji, pele mweelwe wabantu baciswa bulwazi oobu uyaabuvwula kapati mumasi aamu Asia amu Africa mwalo mwakali buyo mweelwe musyoonto. Bwini mbwakuti, mweelwe wabantu bafwa abulwazi bwakkansa mumasi aamu Asia alimwi amu Africa wavwula kapati. Ino nkaambo nzi? Dokota umwi wamu Africa wakaamba kuti: “Bantu baciswa bulwazi oobu balamuka kuzyiba kuti balaciswa. Akaambo kaceeci bantu bali boobu balaboola kucibbadela kakuli bulwazi bwakomena kale.”

Ntenda yakuciswa bulwazi oobu ilakomena muntu mbwayaabucembaala. Mweelwe uusika ku 80 pesenti wabamakaintu baciswa bulwazi oobo bajisi myaka iinda ku 50 yakuzyalwa. Pele cikkomanisya ncakuti bulwazi oobu bulasilikika. Masimpe ngakuti, 97 pesenti yabamakaintu ibazyibwa cakufwambaana kuti balaciswa alimwi akusilikwa nobutanawanda mumubili woonse balakonzya kupona kwamyaka iinda aali yosanwe kuzwa ciindi nobakazyiba kuti balaciswa. Ba Conchita ibakatalika kusilikwa myaka yosanwe yainda, lino bapona buumi buli kabotu.

Zitondezyo Zyabulwazi Bwakkansa Yakunkolo

Mbubwenya mbuli kkansa yaba Conchita, kkansa yakunkolo ilatalika kulimvwisya mbuli kakoto buyo. Nokuba boobo, cikulwaizya ncakuti, mweelwe uubalilwa ku 80 pesenti watukoto ootu tatucisi, alimwi tunji inga tujisi maanzi buyo mukati.

Bulwazi bwakkansa bulatalika ciindi kaseelo nokalyaandaanya munzila iikatazya kapati, mpoonya asyoonto-syoonto kalaba kakoto. Ciindi maseelo aakakoto aaka naanjila mumaseelo aambi, ikakoto aaka kalakomena akuba kkansa. Tukoto tumwi twakkansa tulafwambaana kukomena, pele tumwi tulakonzya kutola myaka iili kkumi kuti tulibonye.

Kutegwa babapime kkansa ba Conchita, badokota babo bakabelesya kanyeleti kaniini kuyasa mukakoto kuti bagwisye kabeela kamubili. Bakajana kuti kabeela aako kajisi maseelo aajisi kkansa. Aboobo bakaandulwa kutegwa bagwisye cikoto alimwi acibeela cankolo cakazungulukide cikoto eeco alimwi akuti babone mbocili cipati ambobwayandilila bulwazi.

Nobamana kwaandulwa, balwazi banji balapegwa busilisi bumbi kukwabilila kuti bulwazi bwakkansa butabuki alimwi naa kuyandilila. Maseelo aajisi kkansa alakonzya kulonga kuzwa kucikoto akweenda mubulowa akuyootalika alimwi kukomena kumbi. Kuyambukila muzizyo zyamubili zipati-pati—bongo, muni, mooma alimwi akumapunga—nkokupa kuti bulwazi bufwambaane kujaya.

Ba Conchita bakasilikwa kubelesya nzila zyoonse zyobilo zyakusilika bulwazi bwakkansa ziitwa kuti radiation alimwi a chemotherapy kutegwa bajaye maseelo oonse aajisi kkansa. Akaambo kakuti bulwazi oobu bwakali kulya mahomoni aaitwa kuti estrogen, bakasilikwa kubelesya nzila iitwa kuti antihormonal therapy kutegwa balikwabilile kukkansa iili yoonse iikonzya kutalika.

Akaambo kakusumpuka mubusilisi bwakkansa yakunkolo, capa kuti kube nzila ziindene-indene zyakusilika balwazi kweelana aciimo, buumi bwamuntu, akuti naa kuli wakacisidwe kkansa kubanamukwasyi, alimwi amusyobo wakkansa njobakacisidwe. Mucikozyanyo, bakaintu bazyina lya Arlette nibakapimwa, bakajana kuti kkansa yabo tiiyakaningasika munsinga mwiinda mukupa. Aboobo, bakaandulwa kunkolo, calo cakapa kuti batakosolwi nkolo yoonse. Ba Alice bakasilikwa kwiinda mukubelesya nzila iitwa kuti chemotherapy kabatanaandulwa kutegwa cikoto ciyose-yose. Ba Janice bakaandulwa kugwisya cikoto akabeela kamumubili kaitwa kuti lymph node, kabeela mwaasaanguna kunjila meenda-meenda aazwa mucikoto. Akaambo kakuti cikoto eeci tiicakajisi maseelo akkansa, tubeela tumbi tiitwakagwisyigwa pe. Eeci cakabakwabilila ba Janice kuti batazimbi kujanza, calo ciboola akaambo kakugwisyigwa kwatubeela ootu.

Mboikomena kkansa yakunkolo kulizyibidwe kapati, pele mubuzyo ngwakuti, Ino mbuti mboitalika alimwi nkaambo nzi?

Ncinzi Cipa Kuti Italike?

Cipa kuti kkansa italike tacizizyilwe pe. Bantu bamwi baamba kuti buvwuntauzyi bunji bwacitwa kuyandaula busilisi alimwi akupima bulwazi—calo capa buyo kuti basikuvwuntauzya aaba bajane makwebo—muciindi cakuvwuntauzya kuti bazyibe cipa kuti bulwazi oobu butalike alimwi anzila yakulikwabilila. Nokuba boobo, basayaansi bakajana twaambo tumwi tukonzya kugwasya. Bamwi bayeeya kuti kkansa yakunkolo ilatalika akaambo kaseelo imwi mumubili yazanga—akulicimbaula cabuyamba, kulwana maseelo aambi, kuleya maseelo aayanda kwiilwana, alimwi akutalika kulwana zizyo zimwi zipati-pati cakusobelela.

Ino maseelo aazanga mumubili azwa kuli? Akati kabamakaintu baciswa kkansa yakunkolo, ibali akati ka 5 alimwi a 10 pesenti, bakazyalwa amaseelo aaya. Pele kanji-kanji, maseelo aali kabotu alanyonyoonwa azyintu zili aanze—kupya kwazuba alimwi amafwuta amwi ngotunana zili akati kazyintu eezyo. Ikuti bazumana kuvwuntauzya balakonzya kujana kuti makani aaya ngamasimpe.

Nzila iimbi ilabikkilizya ahomoni iitwa kuti estrogen, yalo ilibonya kuti njiipa kuti kkansa yakunkolo kaitalika. Aboobo ipenzi lyakuba abulwazi oobu lilakonzya kuba kuti naa musimbi wafwambaana kutalika kuya kumwezi naa wamuka kucileka kuya kumwezi, ikuti naa wamuka kuba amwana wakusaanguna, naa kutamitila limwi buya, alimwi akuti naa wakacincwa homoni. Akaambo kakuti maseelo aamafwuta mumubili ngaapanga estrogen, ikuneneya kapati kulakonzya kuyungizya ntenda kumukaintu wakamuka kucileka kuya kumwezi, nkaambo kamahomoni aakaleka kupangwa. Ntenda iimbi ilabikkilizya akuvwula kwamahomoni aacesya-cesya ccuka wamumubili aaitwa kuti insulin alimwi akuceya kwamahomoni aapa ŋonzi aaitwa kuti melatonin, lyalo liba penzi kapati kubantu babeleka masiku.

Sena kuli bulangizi bwakuti kuyoojanika musamu uusilika kkansa yakunkolo kakunyina macise? Basikuvwuntauzya bayandaula nzila zyakusilika bulwazi oobu kwiinda mukubelesya nguzu zyamumubili zilwana tuzunda alimwi amisamu yalo iilwana maseelo aapa kuti kkansa ikomene. Aciindi ecino, kusumpuka kuliko kwamincini iitondezya mubili wamuntu kweelede kubagwasya basilisi kuti kabasilika kabotu bantu kakunyina kubacisa.

Basayaansi baluujisi kwiiya zibeela zimbi zyakkansa, calo cibikkilizya kuzyiba cipa kuti kkansa kaiyandilila, kuzunda maseelo aatafwi ku chemotherapy, kulesya kuti maseelo aakkansa atataliki, alimwi akujana busilisi bugaminide kweelana abulwazi bwamuntu umwi aumwi.

Nokuba boobo, munyika yamazuba aano, kunyina bulwazi buli boonse bukonzya kumana alimwi bantu balazumanana kufwa. (Baloma 5:12) Imulengi wesu buyo alikke nguujisi nguzu zyakumana mapenzi. Sena uyooamana ncobeni? Ibbaibbele liingula kuti inzya! Lyaamba kuti ciindi ciyoosika “[nokuta]kooyooba naba omwe akati kabantu banyika uuamba kuti, Ndaciswa.” * (Isaya 33:24) Eelo cinookkomanisya kapati kaka!

[Bupanduluzi buyungizidwe]

^ munc. 2 Mazyina amwi acincwa.

^ munc. 4 Sinsimuka! tayaambi musamu uuli woonse wabulwazi oobu.

^ munc. 5 Bulwazi bwakkansa yakunkolo tabujaniki-janiki mubaalumi.

^ munc. 21 Cisyomezyo eeci calabandikwa kabotu-kabotu mubbuku libelesyegwa kwiiya Bbaibbele lyakuti, Ino Ncinzi Cini Bbaibbele Ncoliyiisya? lyakamwaigwa aba Bakamboni ba Jehova.

[Kabbokesi/Cifwanikiso icili apeeji 24, 25]

ZITONDEZYO NZYOMWEELEDE KUBIKKILA MAANO

Kuzyiba cakufwambaana kuti ulaciswa bulwazi bwakkansa kulayandika, pele buvwuntauzi bumwi bwaamba kuti cilakatazya kuzyiba naa njenjiyo ncobeni kkansa mubamakaintu bacili bana-bana, calo cikonzya kupa kulibilika akutalika busilisi butali mbombubo. Nokuba boobo, basyaazibwene cakusinizya bacenjezya bamakaintu kuti kababikkila maano kukucinca kuli koonse kucitika kunkolo zyabo alimwi atukoto tuli toonse tukonzya kujanika kunkolo. Nzyeezi zitondezyo zimwi nzyomweelede kubikkila maano:

● Kuzimba naa kakoto kali koonse kali munkwa naa kunkolo

● Cintu cili coonse cizwa kunkolo, pele ikutali mukupa

● Kucinca kuli koonse kwamubala walukanda

● Kubbila naa kuteteeta kapati kwanyonso

[Kabbokesi kali apeeji 25]

IKUTI MWAJANIKA KUTI MUJISI BULWAZI BWAKKANSA YAKUNKOLO

● Amuzyibe kuti cilakonzya kutola mwaka omwe naa kwiindaawo kusilikwa alimwi akupona.

● Kuti kacikonzyeka, amusale bamadokota ibakonzya kumulemeka alimwi akuzilemeka nzyomusyoma.

● Amubandike abanamukwasyi kutegwa muzyibe ngomweelede kusaanguna kwaambila kujatikizya bulwazi bwanu, alimwi abuzuba mbomweelede kumwaambila. Eeci ciyoopa kuti balongwe banu bacikonzye kutondezya luyando alimwi akumupailila naa kupaila andinywe.—1 Johane 3:18.

● Inga mwalizunda penzi lyakutyompwa kwiinda mukubala Bbaibbele, kupaila, alimwi akuzinzibala kuyeeya.—Baloma 15:4; Bafilipi 4:6, 7.

● Amubandike abantu bamwi ibakajisi kkansa alimwi ibakonzya kumukulwaizya.—2 Bakolinto 1:7.

● Amubikkile buyo maano kuzyintu zyasunu, kuleka zyajuunza. Jesu wakaamba kuti: “Mutani kulibiliki zyabuzuba butobela, nkaambo buzuba butobela bunooli azyakulibilika zyambubo. Buzuba buli boonse bulijisi mapenzi aambubo.”—Matayo 6:34.

● Mutanoobeleki milimo miyumu. Muyandika kulyookezya.

[Kabbokesi/Cifwanikiso icili apeeji 26]

KUBANDIKA ADOKOTA

● Amwaazyibe kabotu mabala ngobabelesya basilisi aajatikizya kkansa.

● Kamutanabonana adokota, amulembe mibuzyo akulomba mweenzinyoko naa ngomukwetenelimwi kuti amusindikile kutegwa awalo akamvwe nzyatiikaambe dokota.

● Ikuti naa dokota waamba zyintu nzyomutamvwisyi, amumulombe kuti amupandulwide.

● Amumubuzye dokota mweelwe wabantu mbaakasilika kale kkansa iili mbuli yanu.

● Kuti naa kacikonzyeka, amubonane adokota uumbi.

● Kuti naa waamba ciimpene ancaamba dokota wakusaanguna, amubone naa nguni akati kabo uucibwene kabotu kusilika. Amubalombe kuti babandike bobile kujatikizya makani aayo.

[Kabbokesi/Cifwanikiso icili apeeji 27]

MBOMUKONZYA KULIYUMYA KUMAPENZI ABOOLA AKAAMBO KAKUSILIKWA

Mapenzi aaboola akaambo kakusilikwa kkansa alakonzya kubikkilizya kuvwundauka kumoyo, kujundauka masusu, kufwambaana kukatala, kucisa-cisa mubili, kumvwa cinywe, alimwi kucinca kwalukanda. Nzila eezyi zitobela zilakonzya kucesya-cesya mapenzi aali boobu:

● Mweelede kulya bweelede kutegwa muyumye-yumye nguzu zyamubili wanu zilwana tuzunda.

● Lyoonse mweelede kupimwa ccuka wamumubili kutegwa muzyibe mpoyeendela alimwi akuzyiba zyakulya zimwi mbozimucita.

● Amubone kuti naa kuli misamu, naa zimwi zyintu nzyomukonzya kucita zikonzya kucesya mapenzi aaya.

● Kutegwa muyumye-yumye mubili wanu, mutaneneyi kapati, alimwi akupa kuti nguzu zilwana tuzunda mumubili wanu kazibeleka kabotu, mweelede kunyanyaasya mubili wanu, pele cakutaciindizya. *

● Amujane ciindi cakulyookezya cinji, pele mweelede kuzyiba kuti koona kwaciindi cilamfwu kulakonzya kumupa kulimvwa kukatala.

● Mweelede kunana mafwuta lyoonse, kusamba meenda aakasaala, alimwi akusama zisani zitajati kapati.

[Bupanduluzi buyungizidwe]

^ munc. 57 Bantu baciswa bulwazi bwakkansa beelede kubuzya basyaazibwene mumakani aabusilisi kabatanatalika kunyanyaasya mubili.

[Kabbokesi kali apeeji 28]

IKUTI MUYANDWA WANU KACISWA KKANSA

Ino mbuti mbomukonzya kugwasya muyandwa wanu uuciswa kkansa? Amubelesye njiisyo yamu Bbaibbele yakuti: “Amukondwe abaabo bakondwa; amulile abaabo balila.” (Baloma 12:15) Mweelede kutondezya kuti mulababikkila maano kwiinda mukutuma luwaile, kubalembela magwalo, kubaulila tukkaadi, akubalembela kubelesya kkompyuta, alimwi akubaswaya buya. Kamupaila ambabo, alimwi akubabalila magwalo aakulwaizya kuzwa mu Bbaibbele. Mukaintu wamulangizi weendeenda wa Bakamboni ba Jehova wazyina lya Beryl wakaamba kuti: “Mutanoobaambili kujatikizya bantu bakafwa akkansa, pele mweelede kubaambila buyo kujatikizya bantu ibakapona.” Ba Janice ibakacisidwe kkansa cimwi ciindi, bakaamba kuti: “Mweelede kumukumbatila mweenzinyoko uujisi kkansa. Alimwi ikuti naa kayanda kubandika kujatikizya bulwazi bwakwe, amubandike anguwe.” Bamaalumi beelede kubayanda kapati bamakaintu babo baciswa.

Ba Geoff bakaamba kuti: “Kanji-kanji twakali kukkala buzuba boonse kakunyina kuyeeya kujatikizya kkansa. Bakaintu bangu bakali kuyanda kuti bulwazi bwabo butabi cintu ncotweelede kubikkila maano kapati. Aboobo, kwaziindi zinji tiitwakali kubandika kujatikizya kkansa kwabuzuba boonse. Muciindi caboobo twakali kubandika kujatikizya zyintu zibotu zyamubuumi bwesu. Cakali mbuli kuti twakali kulyookezya kubulwazi oobu.”

[Kabbokesi kali apeeji 28]

BAMAKAINTU BALAAMBA

Mbobakalimvwa Ciindi Nobakazyiba Kuti Bajisi Kkansa

Ba Sharon baamba kuti: Buumi bwangu bwakacinca mpoonya aawo. Ndakaamba kuti: “Aaya ngamamanino aabuumi bwangu.”

Kujatikizya Ziindi Zikatazya Kapati

Ba Sandra baamba kuti: Kupenga mumizeezo kulacisa kwiinda mbocicisa ciindi nosilikwa.

Ba Margaret baamba kuti: Wamana kusilikwa ciindi cabili, inga waamba kuti: “Tandiciyandi kusilikwa.” Pele ikuti naa koyanda kupona weelede kuunka alimwi.

Kujatikizya Balongwe

Ba Arlette baamba kuti: Twakabaambila beenzuma kutegwa kabatupailila.

Ba Jenny baamba kuti: Twakalumba kuzyintu zyoonse nzyobakali kutucitila beenzuma.

Kujatikizya Balumi Bagwasya

Ba Barbara baamba kuti: Ndakaagela masusu aangu oonse kaatanajundauka. Balumi bangu ba Colin bakandaambila kuti: “Ani mutwe wako uboneka kabotu!” Bakandisesya, alimwi eeci cakandipa kuti ndilimvwe kabotu.

Ba Sandra baamba kuti: Twakali kulilanga mucimbonimboni antoomwe abalumi bangu ba Joe. Kubusyu bwabo kwakali kulibonya kuti bacindiyanda nokuba kuti ndinyina masusu.

Ba Sasha baamba kuti: Balumi bangu ba Karl bakali kwaambila bantu kuti: “Tujisi bulwazi bwakkansa.”

Ba Jenny baamba kuti: Balumi bangu ba Geoff bakazumanana kundiyanda, alimwi kuyandisya kucita zyintu zyakumuuya nkobakali kucita kwakali kundikulwaizya.

[Citondezyo/Cifwanikiso icili 27]

(Kutegwa mubone bwini mbwaakkede mabala, amubone bbuku lini)

Maseelo aakkansa anyonganya maseelo aambi kuti kaatakomeni kabotu kwiinda mukupanga maseelo aambi alimwi akulwana maseelonyina

[Citondezyo]

Nsinga mwiinda mukupa alimwi amaseelo aali kabotu

Nsinga zijisi kkansa izili mucikoto

Nsinga zijisi kkansa zikatazya kujaya

[Cifwanikiso icili apeeji 28]

Musamu mubotu uukonzya kusilika kkansa, nduyando alugwasyo ndwapegwa mulwazi kuzwa kubalongwe alimwi abanamukwasyi