TIKO ra Panama kumbexana ri tiveka ngopfu hi mugerho wa rona lowu hlanganisaka lwandle ra Atlantic ni ra Pacific. Leswi tiko leri ri hlanganisaka Amerika N’walungu na Amerika Dzonga, ri tlhela ri hlanganisa ni vanhu. Tiko ra Panama ri ni vanhu va tinxaka-nxaka va mindhavuko yo hambana-hambana. Vaaki vo tala lava tshamaka etikweni rero i vanhu va tinxaka-nxaka va le tikweni rero ni lava vakokwa wa vona va humaka eYuropa.

Hi 1501, loko vavalangi lava humaka eSpain va fike ePanama, va kume tinxaka to hambana-hambana ta vanhu, leti tin’wana ta tona ta ha riki kona ninamuntlha. Yin’wana ya tona i rixaka ra Vaguna (leri khale a ri vitaniwa Vakuna). Vaguna vo tala va tshama eSwihlaleni swa San Blas ni le tlhelo ka Ribuwa  ra Kharibiya ekusuhi ni ndzilikana wa tiko ra Panama ni ra Colombia. Va hlota, va phasa tinhlampfi va ri karhi va famba hi swikwekwetsu naswona va rima.

Eka rixaka ra Vaguna, loko wanuna a teka nsati, wa famba a ya tshama evukon’wanini a tlhela a va wundla. Loko hi ku famba ka nkarhi nsati wakwe a tika kutani a veleka xinhwanyatana, yena ni ndyangu wakwe va huma xitandi leswaku va ya tisungulela wa vona ndyangu.

EPanama ku ni mavandlha ya kwalomu ka 300 ya Timbhoni ta Yehovha. Handle ka minhlangano leyi khomiwaka hi Xipaniya, yin’wana yi khomiwa hi Xichayina, Xicreole xa le Haiti, Xigujarati, Xiguna, Xingabere, Xinghezi ni hi Ririmi ra Mavoko ra le Panama.