Kasi Mukumanya?

Cifukwa wuli Ciuta wakasankha swembe kuti ndizo Ŵaisrayeli ŵarye mu mapopa?

▪ Pa nyengo iyo Ŵaisrayeli ŵakaŵa paulendo wakufuma ku Eguputo, Ciuta wakaŵatumira kaŵiri swembe zinandi kuti ŵarye.—Exodus 16:13; Maŵazgo 11:31.

Swembe nthuyuni tucokotucoko, uto nthutali pafupifupi masentimita 18 ndipo kayuni kamoza kakukwana magiramu 100. Kanandi tuyuni utu tukwandanirana ku vigaŵa vya ku Asia na Europe. Mu nyengo yakuzizima tuyuni utu tukusamira ku vyaru vya ku North Africa na Arabia. Para twamba ulendo wawo, tunandi tukujumpha pa Nyanja ya Meditereniyani na ku cigaŵa ca Sinayi.

The New Westminster Dictionary of the Bible, yikuti swembe “zikuwuluka luŵiro comene, ndipo zikuwulukira uko mphepo yikuluta, kweni para mphepo yasintha, panji para zavuka cifukwa ca kuwuluka nyengo yitali, swembe zose zikuwa pasi ndipo zikuŵavyirathu nkhongono.” Pambere swembe zindalutilire ulendo wawo, zikukhala pasi zuŵa limoza panji ghaŵiri, ntheura ŵanthu ŵakukora tuyuni utu kwambura kusuzgika. Mu vilimika vyakwambilira vya m’ma 1900, caru ca Egypt cikaguliskanga ku vyaru vinyake swembe pafupifupi 3 miliyoni pa cilimika.

Nyengo iyo Ŵaisrayeli ŵakarya swembe yikaŵa ya cihanya. Nangauli pa nyengo iyo, swembe kanandi zikawulukanga ku cigaŵa ca Sinayi, kweni wakaŵa Yehova uyo wakaputiska “mphepo” kuti tuyuni utu tuwulukire uko Ŵaisrayeli ŵakakhalanga.—Maŵazgo 11:31.

Kasi “ciphikiro ca kupatulira tempele” ico cikuyowoyeka pa Yohane 10:22 cikaŵa ciphikiro wuli?

▪ Ciuta wakaphalira Ŵayuda kuti ŵacitenge viphikiro vitatu mu cilimika. Ciphikiro cakwamba cikaŵa ca Cingwa Cambura Cilungo ndipo cikacitikanga kuumaliro wa cifuku. Caciŵiri cikaŵa Ciphikiro ca Pentekoste, ndipo cikacitikanga kukwambilira kwa cihanya. Cacitatu cikaŵa Ciphikiro ca Kulonga, ndipo cikacitikanga kuumaliro wa cihanya. Kweni, ciphikiro ico cikuyowoyeka pa Yohane 10:22 cikacitikanga mu “nyengo ya ciwuvi” ndipo ŵakakumbukiranga nyengo iyo tempele la Yehova ŵakalipatuliraso mu 165 B.C.E. Ciphikiro ici, cikaŵanga ca mazuŵa ghankhondi na ghatatu, ndipo cikambanga pa zuŵa la 25 la mwezi wa Kisilevi, mu nyengo ya ciwuvi apo dazi likanjiranga luŵiro. Nchivici cikapangiska kuti ŵambe kucita ciphikiro ici?

Mu cilimika ca 168 B.C.E., themba la Ŵasiriya zina lake Seleucid Antiochus IV (Epiphanes), likakhumbanga kumazga kusopa kwa Ŵayuda na visambizgo vyawo. Themba ili likazenga jochero la ŵaciuta ŵatesi pacanya pa jochero la Yehova ilo likaŵa mu tempele ku Yerusalemu. Pa jochero ili, themba likamba kupelekerapo sembe kwa Zeusi uyo wakaŵa ciuta wa Ŵagiriki.

Ivi vikapangiska kuti Ŵayuda ŵagaluke. Mulongozgi wa Ciyuda Judas Maccabeeus wakathereska Seleucids na kupoka Yerusalemu ndipo pamanyuma wakalangura kuti jochero lakukazuzgika liwiskike na kuzengapo jochero liphya. Pakati pajumpha vilimika vitatu kufuma apo jochero lakwamba likabwangandukira, Judas wakapanga ciphikiro ca kupatulira tempele kwa Yehova. Kufuma pa nyengo yira mpaka sono, Ŵayuda ŵakucita “ciphikiro ca kupatulira tempele” ici mu Disembala (ico mu Cihebere cikucemeka chanuk·kahʹ). Lero, ciphikiro ici cikucemeka Hanukkah.

[Cithuzithuzi pa peji 14]

Ndalama iyo Pali Cisko ca Judas Maccabaeus, Lyon, 1553

[Kulongosora Cithuzithuzi pa peji 14]

Kufuma mu buku la Scripture Natural History. Illustrated. 1876